Politechnika Wrocławska Rok akademicki

Instytut Organizacji i Zarządzania

SEMINARIUM Z INKUBATORÓW PRZEDSIĘBIORCZOŚCI

Gospodarka Oparta na Wiedzy

SPIS TREŚCI

1. Istota Gospodarki Opartej na Wiedzy 3

2. Cechy Gospodarki Opartej na Wiedzy 4

3. Filary Gospodarki Opartej na Wiedzy 5

4. Podstawy Gospodarki Opartej na Wiedzy 6

5. Budowanie Gospodarki Opartej na Wiedzy przez Unię Europejską 7

1. Istota Gospodarki Opartej na Wiedzy

Pojęcie Gospodarka Oparta na Wiedzy czyli w skrócie GOW pojawiło się w latach 90-tych XX wieku. Na początku było ono kojarzone z gospodarką w Stanach Zjednoczonych, bowiem tamtejsza gospodarka mogła rozwijać się poprzez m.in. tworzenie nowych technologii, a także masowej edukacji związanej z technologią. Z początku ekonomiści byli pewni że taka gospodarka będzie sposobem na zlikwidowanie inflacji i wahań cyklicznych w gospodarce. Po pewnym okresie jednak stwierdzono, że zjawiska, które były typowe dla gospodarki rynkowej w roku 1999, nadal występowały chociaż w trochę zmienionej formie. Okazało się, że nowo powstałe technologie nie mogły całkowicie zniwelować wpływu sił rynkowych takich jak np. stopy procentowej, zysków przedsiębiorców, popytu globalnego, a także klęsk żywiołowych, które to mają wpływ na cykl koniunkturalny.

Gospodarka oparta na wiedzy jest kojarzona przede wszystkim z technologią, postępem technologicznym, a także innowacyjnością. Wszystkie źródła wskazują na to iż nie ma jednej jedynej definicji gospodarki opartej na wiedzy. Każda powstała do tej pory definicja zawiera informacje tylko i wyłącznie opisowe oraz zbiór cech, którymi tak naprawdę powinna charakteryzować się gospodarka oparta na wiedzy. Przyjmuje się definicję która została stworzona przez OECD. OECD to Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, skrót pochodzi od pierwszych liter nazwy tej organizacji w języku angielskim Organization for Economic Co-operation and Development. OECD to międzynarodowa organizacja, która zajmuje się ekonomią. Łączy ona 34 wysoko rozwinięte państwa. Organizacja ta została utworzona na podstawie Konwencji o Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju. Konwencja została podpisana 14 grudnia 1960 r. przez 20 państw. Siedziba OECD mieści się w Paryżu, we Francji.

Według OECD Gospodarka Oparta na Wiedzy to „gospodarka oparta wprost na tworzeniu, traktowanym jako produkcja, oraz dalszym przekazywaniu, czyli dystrybucji oraz praktycznym wykorzystaniu wiedzy i informacji. Są więc trzy etapy będące podstawą rozwoju gospodarczego – produkcja, dystrybucja, wdrożenie. Wiedza jest określonym produktem (niezależnym bytem), który napędza rozwój¹.” Przedstawiona powyżej definicja bazuje bezpośrednio na takich czynnikach jak produkcja, dystrybucja, informacja i przede wszystkim wiedza. Wiedza jest to tzw. produkt, a także czynnik który napędza wzrost gospodarczy.

Gospodarka oparta na wiedzy jest również nazywana z języka angielskiego: knowledge-based economy, new economy, kowledge-driven economy, digital economy, network economy. „Zdaniem wybitnego amerykańskiego ekonomisty, Paula Michaela Romera (1955-), profesora Uniwersytetu Stanforda, podstawowe znaczenie dla współczesnej gospodarki mają nie tyle czynniki materialne (hardware), jak to było do tej pory, ale w coraz większym stopniu wiedza zarówno kodyfikowana (codified knowledge, software, m.in. książki, projekty techniczne, opracowania zapisane na nośnikach elektronicznych), jak i niekodyfikowana (tacit knowledge, wetware, wiedza niewypowiedziana, istniejąca w umysłach, wyrażająca ludzkie przekonania, umiejętności i zdolności)”². Taka gospodarka jest uznawana za jedno z najciekawszych zjawisk które miały miejsce zaistnieć we współczesnym świecie. Współczesna gospodarka polega na stopniowym przechodzeniu z gospodarki materiałochłonnej na gospodarkę opartą na wiedzy i informacji. Wynikiem takiej gospodarki dotychczasowe konkurowanie państw i regionów przez ich zasoby materialne zmienia się na konkurowanie poprzez zasoby niematerialne, czyli przede wszystkim przez kapitał ludzki, zdobytą wiedzę, a także nowe technologie. Podstawą działania gospodarki opartej na wiedzy jest zatem rozwój który w coraz to większym stopniu będzie opierał się na ludziach i ich potencjale intelektualnym, a także wiedzy związanej z największymi osiągnięciami współczesnej nauki.

W gospodarce opartej na wiedzy „systematycznie rośnie popyt na wiedzę i wykwalifikowaną siłę roboczą. Tempo przemian w gospodarce sprawia, że istniejąca wiedza i umiejętności deprecjonują się w krótkim czasie. Wymusza to konieczność podnoszenia kwalifikacji i ciągłego uczenia się, a to sprzyja procesowi powstawania i wykorzystywania wiedzy w praktyce. Proces uczenia się rozumiany jest w dwojaki sposób: jako czynność polegająca na nabywaniu kompetencji i umiejętności, które pozwalają jednostce odnosić sukcesy w osiąganiu celów osobistych lub celów organizacji. Drugi sposób polega na traktowaniu uczenia się na przetwarzaniu już posiadanej wiedzy. Takie podejście jest istotne z punktu widzenia sukcesu ekonomicznego³”. Coraz większe dążenie do ciągłego doskonalenia, poszerzania swojej wiedzy przez jednostkę, zmusza państwo do stworzenia temu zjawisku sprzyjających warunków. Dotyczy to głównie dużych wydatków na edukację, a co za tym idzie na badania naukowe, a także reform związanych z systemem edukacji.

2. Cechy Gospodarki Opartej na Wiedzy

Tak naprawdę za najważniejszą cechę gospodarki opartej na wiedzy możemy uznać cały czas rosnące znaczenie globalizacji, technik informatycznych, a także rozwój nauki i wiedzy.

Ekonomiści uważają iż o gospodarce opartej na wiedzy nie można mówić, jeśli nie posada ona poniższych cech.

W gospodarce opartej na wiedzy wysoki procent PKB jest przeznaczony na m.in. badania naukowe, wszelkiego rodzaju badania intelektualne, a także na produkty i usługi telekomunikacyjne. Skutkiem takiej polityki może być wysoko wykształcone społeczeństwo.

GOW charakteryzuje się dobrze, a nawet bardzo dobrze rozwiniętą infrastrukturą. „Zyskują na znaczeniu te gałęzie przemysłu, które wykorzystują w swojej działalności wysokie technologie, zwiększają wydajność pracy i wartość dodaną na jednego zatrudnionego⁴”. Przemysły schyłkowe, takiej jak górnictwo, czy hutnictwo, przechodzą szeregi zmian lub są po prostu likwidowane przez tak naprawdę niską opłacalność produkcji, a także albo przede wszystkim przez wysokie koszty ich dalszego funkcjonowania.

Gospodarka oparta na wiedzy charakteryzuje się tak naprawdę wysokim poziomem bezpieczeństwa przy różnego rodzaju transakcjach oraz przez wzajemne zaufanie podmiotów którzy działają na rynku. Ma to miejsce tylko wtedy gdy system prawny i zbiór obowiązujących norm jest uporządkowany, a także jeśli system egzekucyjny działa bez zarzutów.

„Rynek pracy i system społeczny pozwala na znalezienie zatrudniania i utrzymanie na społecznie akceptowanym poziomie osobom które nie chcą lub nie mogą być pełnoprawnymi uczestnikami gospodarki opartej na wiedzy. Wynika to głównie z dopasowania rynku edukacji do potrzeb ciągle zmieniającego się rynku pracy i pozwala na minimalizację strat niewykorzystania kapitału ludzkiego. Sytuacja taka jest również możliwa ze względu na zaawansowaną współpracę państwa z sektorem przedsiębiorstw w dziedzinie finansowania badań oraz na spójną politykę społeczną i ekonomiczną. Gospodarki tego typu są gospodarkami otwartymi i wysoce konkurencyjnymi⁵”.

Tak naprawdę każdy rozwój produktów i przedsiębiorstw opartych na nowej gospodarce jest efektem przedsiębiorczości. Polityka państwa powinna być prowadzona w taki sposób aby stworzyć jak najbardziej korzystne warunki dla rozwoju przedsiębiorczości w danym kraju. Same przedsiębiorstwa powinny być zainteresowane wdrożeniem nowych wynalazków i patentów do działalności danej firmy. Przedsiębiorstwa powinny być zarządzane nowocześnie, innowacyjnie.

Gospodarka oparta na wiedzy powinna bazować na podstawach makroekonomicznych, co w oznacza niski poziom inflacji oraz stabilność finansów publicznych.

Powyższe cechy określają kryteria które powinna spełniać gospodarka oparta na wiedzy. OECD prowadzi badania (na podstawie powyższych kryteriów), które mają określić tak naprawdę, w których krajach jest stosowana gospodarka oparta na wiedzy.

3. Filary Gospodarki Opartej na Wiedzy

Nowa gospodarka bazuje na dystrybucji informacji, produkcji oraz użyciu wiedzy. Są to tzw. najważniejsze czynniki prowadzące do rozwoju gospodarczego. Podstawą sprawnie działającej gospodarki opartej na wiedzy są zaawansowane technologie, a także zatrudnienia wykwalifikowanych pracowników. Na tej podstawie wyróżnić można cztery filary gospodarki opartej na wiedzy:

Pierwszym filarem jest edukacja i szkolenia. Wykształcenie i kwalifikacje są potrzebne do tego, aby tworzyć, przekazywać i wykorzystywać wiedzę. Nakłady na edukację i szkolenia znacznie przyczyniają się do zwiększania tempa wzrostu gospodarczego.

Drugim filarem jest infrastruktura informatyczna. Filar ten dotyczy szybkiej komunikacji i przekazywania informacji poprzez Internet, telewizje i radio.

Trzecim filarem są bodźce ekonomiczne i warunki instytucjonalne. Związane są ze swobodnym przepływem wiedzy, wspieranie przedsiębiorczości i inwestycji w technologie komunikacyjne.

Czwarty filar to systemy innowacji. Poprzez Ośrodki badawcze , uniwersytety , narodowe centra badawcze, zespoły eksperckie , partnerstwa publiczno-prywatne są niezbędne do wykorzystania zasobów wiedzy oraz tworzenia nowej wiedzy. Zajmuje ono szczególne miejsce wśród czynników warunkujących konkurencyjność. Jest czynnikiem determinującym międzynarodową konkurencyjność przedsiębiorstw.

4. Podstawy Gospodarki Opartej na Wiedzy

Do powstania, a także rozwoju gospodarki opartej na wiedzy niezbędne są odpowiednie elementy budujące jej fundament i stwarzające nowe możliwości na przyszłość. Za te podstawowe filary zazwyczaj uznaje się filar edukacji i szkoleń powiązany z szeroko pojętym system innowacji, infrastrukturę informatyczną oraz bodźce ekonomiczne i warunki instytucjonalne. Mimo, iż zdarza się, że kładzie się różny nacisk na każdy z tych filarów, a nawet wiąże z nimi inne działania praktyczne, to jednak uznanie ich za bazowe występuję u większości autorów zajmujących się tym tematem.

1. Edukacja i szkolnictwo

Sama nazwa przypisana temu rodzajowi gospodarki wskazuję jak dużą rolę odgrywa w niej wiedza i kwalifikacje zdobywane na poszczególnych szczeblach edukacji. Zmieniający się rynek pracy wymaga dopasowania systemu edukacyjnego dla pełnego wykorzystania zasobów ludzkich. Nie tylko w usługach, ale także w przemyśle ciężar sektora przesunął się na korzyść branż opierających się na wykorzystaniu wiedzy. Niezbędnym staje się, więc zwiększenie nakładów na edukację, kursy i szkolenia zarówno dla młodzieży jak i dorosłych. Można, więc powiedzieć, że odpowiedni system kształcenia jest jedynie środkiem prowadzący do powstania innowacyjnego kapitału ludzkiego, niezbędnego dla funkcjonowania wiedzo chłonnych przedsiębiorstw. Są to ludzie nie tylko dobrze wykształceni, ale także świadomi tego jak wielka rolę odgrywa wiedza w ich pracy i życiu. Posiadają oni umiejętność ustawicznego zdobywania wiedzy, przetwarzania jej, rozwoju, a przede wszystkim praktycznego wykorzystania w innowacjach. Kapitał ludzki o takich cechach jest szansą rozwoju nie tylko wielkich korporacji, ale także małych i średnich przedsiębiorstw, dla których odpowiednio wykorzystana wiedza może być źródłem powstania. Pokazuje to jak bardzo nakłady na edukację i szkolenia przyczyniają się do zwiększania tempa wzrostu gospodarczego w dalszej perspektywie.

2. System innowacji

Stanowi on kolejny krok w stosunku do systemu edukacji, który przynosi ją na poziom praktycznego wykorzystania. Chodzi tu przede wszystkim o rozwój centrów badawczo-rozwojowych, uniwersytetów i instytutów naukowych, laboratoriów oraz wszelkiego rodzaju ośrodków, które odpowiadają nie tylko za tworzenie nowej wyspecjalizowanej wiedzy, ale także za wykorzystanie tej zdobytej wcześniej. Głównym punktem, na który kładzie się nacisk w gospodarce opartej na wiedzy jest powiązanie tych instytucji z biznesem i tworzenie partnerstwa publiczno-prywatnego. Takie rozwiązanie pozwala na szybsze uczenie się poprzez stosowanie wiedzy oraz trenuje umiejętności rozwiązywania problemów. Uczelnie wyższe są źródłem wykwalifikowanych kadr, które współpraca z działającymi na rynku przedsiębiorstwami jest w stanie przekształcić w skutecznych i innowacyjnych pracowników, czyli kadry dla gospodarki opartej na wiedzy. Dla studentów oznacza to również bodziec do wykorzystania własnych pomysłów i stworzeniu przedsiębiorstwa w oparciu o działalność akademickich inkubatorów przedsiębiorczości i parków technologicznych. W zamian przedsiębiorstwa oczekują transferu technologii oraz wykwalifikowanej siły roboczej. Korzyścią jest także zatarcie tzw. ”luki komunikacyjnej”⁶ między światem naukowym a światem biznesu.

3. Infrastruktura informatyczna

Gospodarka oparta na wiedzy charakteryzuje się ruchliwością i potrzebą szybkiej komunikacji. Przekazywanie danych między ośrodkami badawczymi, przedstawicielami środowisk naukowych i instytucjami zajmującymi się wdrażaniem innowacji, przyczynia się do ich integracji i przynosi szybsze efekty prowadzonych przedsięwzięć niż, gdyby organizacje te pozostały w informacyjnej izolacji. Dotyczy to również przedsiębiorstw, które połączone klientami i partnerami handlowymi tworzą pewnego rodzaju elastyczną sieć. Możliwość wzajemnej wymiany informacji umożliwia przedsiębiorstwom szybsze pomnażanie zasobów finansowych i wiedzy dając im tym samym lepsze szanse rozwoju. Im sieć jest szersza, bardziej rozbudowana i im wyższa jest jej pozycja na rynku tym większa jest możliwość odniesienia sukcesu przez przedsiębiorstwo⁷. Mówiąc o sieciowości warto również zaznaczyć rolę powiązań informacyjnych w zglobalizowanym świecie. Rozbudowana infrastruktura komunikacyjna jest podstawą swobodnego dostępu do informacji, bez czego obecnie nie wyobrażamy sobie życia. Możliwość nieograniczonego korzystania z elektronicznych środków przekazu przez mieszkańców starego kontynentu jest również jednym z priorytetów obecnej polityki Unii Europejskiej wdrażanej dla poprawienia jej konkurencyjności w dziedzinie badań i rozwoju. Filar ten dotyczy, więc także, jakości i zakresu przekazywania informacji za pomocą mediów takich jak Internet, radio i telewizja nie tylko komunikacji między ośrodkami powstawania i wykorzystywania innowacji. Można również zaznaczyć rolę i potrzebę rozwoju połączeń szybkimi środkami transportu między miastami i centrami urbanistycznymi, umożliwiającymi intensywne kontakty personalne.

4. Bodźce ekonomiczne i warunki instytucjonalne

Filar ten związany jest z wkładem państwa lub organizacji ponadnarodowych we wspieranie przedsiębiorczości oraz inwestycji w technologie i komunikacje. Ważny jest również aspekt tworzenia i dostosowania przepisów prawa w zakresie ochrony własności intelektualnej. Przy tak wysokim poziomie wymiany informacji i wykorzystywania cudzej wiedzy i pomysłów niezbędnym jest odpowiednie zabezpieczenie zysków i praw własności twórców nowych idei. Innowacje wiążą się z przekształceniem nowych pomysłów w dobra niematerialne. By prowadzenie badań i wysokie nakłady na innowacje stały się dla twórców, a także przedsiębiorców opłacalne musi dochodzić do ich zabezpieczenia. Dodatkowo rząd powinien stworzyć wysoki poziom bezpieczeństwa transakcyjnego i zaufania między podmiotami działającymi na rynku. Chodzi tu nie tylko o stabilny i skuteczny system prawny, ale także odpowiednią politykę makroekonomiczną prowadzącą do niewielkiego opodatkowania przedsiębiorstw, niskiego poziomu inflacji oraz względnej stałości kursu walutowego⁸. Wymagane bodźce ekonomiczne mogą ulec znacznemu zwiększeniu dzięki rozwoju i wsparciu instytucji finansowych i kredytowych. Są one dostawcami kapitału dla przedsiębiorstw oraz ośrodków badawczych, w tym koniecznego kapitału wysokiego ryzyka⁹. Warunki instytucjonalne przyjmują najbardziej widoczną postać dzięki budowie parków technologicznych oraz inkubatorów przedsiębiorczości. Również w tym filarze ważne jest zaangażowanie firm i społeczności akademickiej, a także państwa w rozwój nowoczesnych centrów transferu technologii.

5. Budowanie Gospodarki Opartej na Wiedzy przez Unię Europejską

Podstawą unijnych założeń, co do tworzenia w państwach członkowskich gospodarki opartej na wiedzy jest Strategia Lizbońska. Jej głównym celem jest uczynienie Europy atrakcyjnym miejscem do inwestowania, pracy i zamieszkania, wykorzystanie wiedzy i innowacji dla zrównoważonego wzrostu gospodarczego wspierając jednoczenie zasięg i różnorodność kultury europejskiej¹⁰. Za praktyczne zadania uznano inwestycje w kształcenie i badania naukowe sięgające 3% PKB, liberalizacja przepisów dotyczących MŚP, Wspieranie wzrostu zatrudnienia oraz wzmocnienie sieci komunikacyjnej i informatycznej w Europie. Mimo wdrożenia działań zmierzających do zastosowania idei wskazanych przez politykę europejską rozwój gospodarki opartej na wiedzy napotyka w Polsce na ogromne bariery. Jak pokazują badania OECD poziom wskaźnika GOW opartego na badania i rozwój jest stanowczo zbyt niski.

Problemem jest również nieefektywne wykorzystanie i tak niskich środków przeznaczonych na ten cel, a także niewystarczające powiązanie systemu edukacji z rynkiem. Do tego dochodzą również bariery psychologiczne, strach przed podejmowaniem ryzyka, niskie poziom zaufania społecznego oraz „imitacyjny” charakter polskiej przedsiębiorczości akademickiej, która zajmuje się głównie zapożyczaniem pomysłów wykorzystanych i sprawdzonych w krajach wyżej rozwiniętych, zamiast kreować całkowicie nowe innowacje¹¹. Oczywiście są to jedynie przykłady barier hamujących rozwój gospodarki opartej na wiedzy w Polsce. Właściwie w każdym z wyżej wymienionych filarów można by doszukać się wielu przeszkód i problemów stających na drodze konkurencyjności polskich przedsiębiorstw na rynkach światowych. Dlatego tak ważne jest odpowiednie wsparcie dla rozwóju GOW w Polsce. Chodzi tu przede wszystkim o właściwą polityką makroekonomiczną i strukturalną( obniżenie poziomu opodatkowania przedsiębiorstw, wzrost otwartości gospodarki, efektywna prywatyzacja, a restrukturyzacja i monopolizacja powinny być wzmocnione i przyspieszone).Kolejnym celem powinna być polityka edukacyjna i reforma edukacji mająca na celu wzrost jakości kształcenia i zorientowanie systemu na potrzeby rynku. Do tego dochodzi uproszczenie procedur administracyjnych związanych z przeprowadzeniem inwestycji przez zagraniczne przedsiębiorstwo z branży zaawansowanych technologii na terenie Polski, a także zakładanie nowych firm i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, które posiadają odpowiednią wiedzę i świadomość potrzeby wykorzystania nowych technologii oraz metod zarządzania wiedzą, ale nie mają środków na innowacje. Ważne również jest ukierunkowanie motywowanie firm dużych do wdrażania polskiej myśli naukowej i technicznej.

Wdrożenie efektywnej gospodarki opartej na wiedzy wymaga czasu, kapitału i zaangażowania, jednak zapóźnienie Polski w tej kwestii wymaga zdecydowanie zwiększonej pracy niż ma to miejsce obecnie. Temat gospodarki opartej na wiedzy nie jest już tematem świeżym. W tym zakresie powstało mnóstwo literatury, badań i analiz, które sprawiają, iż ciężko ograniczyć się do najważniejszych aspektów. Mimo to w Polsce można odnieść wrażenie, iż nadal jest to kompletnie nowy rodzaj gospodarki, nie dla wszystkich oczywisty i zrozumiały, który stanowi pewien sposób rozwoju na przyszłość, a nie cele i zadania, które powinny zostać wdrożone już dawno temu i przynosić obecnie efekty. Do odwrócenia tej sytuacji niezbędna jest zmiana podejścia nie tylko polityków, ale także szeroko pojętego społeczeństwa, w tym naukowców i przedsiębiorców, którzy wciąż nie do końca zdają sobie sprawę, na czym polega kapitał wiedzy i jak czerpać z niego zyski.

BIBLIOGRAFIA

Literatura:

1. K. Matusiak, „Budowa powiązań nauki z biznesem w gospodarce opartej na wiedzy”, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2010

2. M. Dolińska, „Innowacje w gospodarce opartej na wiedzy”, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010

3. K. Piech, „Gospodarka oparta na wiedzy w Polsce”,

4. F. Krawiec, „Zasadnicza zmiana drogą do sukcesu przedsiębiorstwa XXI wieku”, Difin, Warszawa 2007

5. A. Koźmiński, Jak zbudować gospodarkę opartą na wiedzy?

6. Zarządzanie wiedzą w społeczeństwie uczącym się, OECD , wyd. polskie: Ministerstwo Gospodarki -Departament Strategii Gospodarczej, 2000

7. J. Woronecki, Nowa gospodarka miraż czy rzeczywistość? Doktryna, praktyka, optyka OECD., w: Gospodarka oparta na wiedzy wyzwanie dla Polski XXI wieku, KBN, Warszawa 2001

Strony internetowe:

http://pl.wikipedia.org/wiki/OECD

http://pl.wikipedia.org/wiki/Gospodarka_oparta_na_wiedzy

http://europejskiportal.eu/id03.html#1

http://www.rynekpracy.pl/slownik_1.php/wpis.165

http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/EconomicsEntryDetails?entryId=54&pageId=608

1^ http://pl.wikipedia.org/wiki/Gospodarka_oparta_na_wiedzy

2^http://europejskiportal.eu/id03.html#1

3^ Zarządzanie wiedzą w społeczeństwie uczącym się, OECD , wyd. polskie: Ministerstwo Gospodarki -Departament Strategii Gospodarczej, 2000

4^ A. Koźmiński, Jak zbudować gospodarkę opartą na wiedzy?

5^ A. Koźmiński, Jak zbudować gospodarkę opartą na wiedzy?

6^ K. Matusiak, „Budowa powiązań nauki z biznesem w gospodarce opartej na wiedzy”, str.208

7^ F. Krawiec, „Zasadnicza zmiana drogą do sukcesu przedsiębiorstwa XXI wieku”, str.165

8^ K. Piech, „Gospodarka oparta na wiedzy w Polsce”, str. 5

9^ M. Dolińska, „Innowacje w gospodarce opartej na wiedzy”, str. 39

10^ M. Dolińska, „Innowacje w gospodarce opartej na wiedzy”, str. 42

11^ K. Matusiak, „Budowa powiązań nauki z biznesem w gospodarce opartej na wiedzy”, str.234

5