JÓZEF PIŁSUDSKI W ŚWIADOMOŚCI HISTORYCZNEJ WSPÓŁCZESNYCH POLAKÓW I LITWINÓW (1988 – 2003)

   Mało jest postaci w historii Polski, które wzbudzałyby tak wiele emocji osobistych, politycznych namiętności i kontrowersyjnych ocen naukowych, jak Marszałek Józef Piłsudski. Faktem społecznym jest legenda Piłsudskiego, kształtowana jeszcze za jego życia. Jak najbardziej aktualnym i nie mniej ciekawym zadaniem jest prześledzenie form transformacji postrzegania osoby Marszałka w świadomości historycznej współczesnych Polaków i Litwinów w okresie 1988 – 2003. A może już wcale nie na czasie jest sprawa rozpatrywania stereotypów o Marszałku, ponieważ, możliwie, problem ten już nie jest aktualny w świetle dzisiejszych aktualii i jest już tylko reliktem przeszłości? Omawiana problematyka była aktualizowana przez poszczególnych autorów, jednak istniejące próby badań trudno jest jednak zaliczyć do wyczerpujących badań analitycznych.

   W 1995 roku w Wilnie zostało zorganizowane sympozjum historyczne p.t. „J. Piłsudski i jego epocha“, w czasie którego jedez z prelegentów – Vytautas Plečkaitis –ogłosił prelekcję „J. Piłsudski w świadomości Litwina“. Materiał ten później został opublikowany w periodyku „Atgimimas“ („Odrodzenie“). Jednak sam autor akcentuje, że nie pretenduje na analizę naukową problematyki, opierając się jedynie na „własnym doświadczeniu historyka i polityka“. Zostaje jedynie żałować, że innych badań autorów litewskich omawiana problematyka się nie doczekała.

   Rozpatrując problem badania wizerunku J. Piłsudskiego w historiografii litewskiej, warto zaznaczyć, ze dotychczas nie wydano jeszcze zadnej monografii o Piłsudskim w języku litewskim. Spolecznosc litewska moze zapoznac się z osobą Marszałka jedynie za pomocą jedynej monografii o Pilsudskim, przetlumaczonej na język litewski, a mianowicie – pracy akademików warszawskich – Darii i Tomasza Nałęczów „Józef Piłsudski – legendy i fakty“ ( przetlumaczona na język litewski w 1991 r).

   

   WIZERUNEK PIłSUDSKIEGO W ŚWIADOMOŚCI WSPÓŁCZESNYCH LITWINÓW

   WPŁYW HISTORIOGRAFII SOWIECKIEJ NA PROCES FORMOWANIA SIĘ WIZERUNKU MARSZAŁKA

   Józef Piłsudski (1867–1935) - urodzony na Litwie działacz państwowy Polski, Pierwszy Marszałek, jeden z organizatorów i przywódców Polskiej Partii Socjalistycznej).

   W 8. i 9. dziesięcioleciu XX w. duży wpływ na proces formowania się wizerunku Piłsudskiego w świadomości Litwinów miał portret Marszałka, formowany przez historiografię sowiecką. Jaki więc był ten portret?

   W okresie sowieckim tak w podręcznikach litewskich, jak również w encyklopedach i innnej literaturze był propagowany negatywny stereotyp Marszałka. Absolutna większość historiografii zajęcie Wilna w 1920 r. przez generała Żeligowskiego oceniała jako okupację, ostarnią bezpośrednio wiążąc z osobą Piłsudskiego. Dlatego właśnie przez pryzmat tego faktu Marszałek był i, trzeba przyznać, aktualnie jeszcze jest, oceniany bardzo negatywnie. Fakt ten potwierdza chociażby w 4. tomie litewskiego zbioru źródeł historycznych w indeksie nazwisk przedstawiane określenie Piłsudskiego - jako „zaciętego wroga państwa sowieckiego i dyktatora Polski faszystowskiej“.

   

   WIZERUNEK MARSZAŁKA PO ODZYSKANIU NIEPODLEGŁOŚCI

   Po odrodzeniu niepodległości Litwy 11 marca 1990 r. ukazało się więcej publikacji o Piłsudskim. Już w 1991 r. świat dzienny ujrzała pierwsza na Litwie monografia w języku litewskim o Marszałku – wyżej wspomniana już praca D. i T. Nałęczów, która umożliwiła czytelnikom litewskim lepiej zapoznać się nie tylko z osobą samego Piłsudskiego, ale i z ocenami Marszałka jak przez społeczeństwo, tak i historyków polskich.

   W 1990 r., obchodząc 70 – lecie zajęcia Wilna przez gen. Żeligowskiego, w periodyku „Politika“ były opublikowane słowa Michała Rőmera, adresowane do Piłsudskiego: „(...) Ty, panie, byłeś wielkim tworząc Polskę Niepodległą, jednak w sprawie litewskie jesteś skazany na niepowodzenie“. Te słowa, wypowiedziane przez sławnego prawnika, rektora Uniwersytetu w Kownie, jak najlepiej ilustrują pogląd absolutnej większości Litwinów w okresie niepodległołciowym i jeszcze długo po nim.

   W dobie niepodlełościowej pojawiło się kilka publikacji o Piłsudskim i w największych periodykach litewskich, wspomnieć chociażby takie: „Respublika“, „Diena“, „Lietuvos aidas“, również w dzienniku historii Litwy „Voruta“, także w periodyku „Švyturys“.

   21 marca 1992 r. w dzienniku „Lietuvos aidas“ opublikowane zostaly wspomnienia Wilnianina Izidora Šimelionisa o Pilsudskim „Spotkanie z Jozefem Pilsudskim“. Wspomnienia te są znaczące, poniewaz odzwierciedlają stosunek większosci Litwinow, zamieszkalych na Wilenszcyznie, nie tylko względem Marszalka, lecz rowniez względem bylej wladzy polskiej na tym terytorium, takze ukazują ich pozycję względem aktualnych stosunkow litewsko – polskich. I. Šimelionis wspomina: „Potwornie nienawidzilem portretow Pilsudskiego i prezydenta Polski I. Moscickiego i godla panstwowego (bialy orzel), umieszczonych na scianach w klasie“. Dalej, opowiadając o spotkaniu swej klasy z przywodcami Polski w Nowogrodku, I. Šimelionis pisze: „Nauczyciel niejednokrotnie uczyl nas maszerowania podczas parady. Zaspiewalismy „Wyszedl ojciec do lasu...“ (...) wojskowi i generalowie (...), ujrzawszy nieznaną flagę i uslyszawszy spiew dzieci, wyprostowali się... (...) Pilsudski powstal z miejsca i poprosil nas podejsc blizej. (....) Pilsudski rozmawial z nami i z naszym nauczycielem po litewsku. Glaskal nas po ostrzyzonych glowach. Wszystko to wywarlo na nas olbrzymie wrazenie. Najbardziej bylismy zachwyceni i dumni z tego, ze nie zwazając na nic, Pilsudski rozmawial po litewsku. Urzędnicy powiatu lidzkiego byli zdumieni interesem, jaki wykazal Pilsudski względem szkoly litewskiej. Za dobry występ zostalismy nagrodzeni, zaczęto o nas dbac jeszczebardziej. (...) Wspominam swe pierwsze spotkanie z marszalkiem w Nowogrodku i krotką rozmowę po litewsku, jednak i nadal nie czuję sympatii dla tego wladcy Rzeczypospolitej. Tak glęboko w naszej litewskiej swiadomosci tkwi odebranie nam naszego (...) miasta Giedyminasa“.

   10 grudnia 1994r. na lamach periodyku „Diena“ ukazal się artykul o damach serca Marszalka, w ktorym umieszczony zostal i duzy portret Marszalka.

    Warto zaznaczyć, że publikacje te nie odznaczają się jednak liczebnością. I liczebnie, i jakościowo publikacje te wyraziście sygnalizują, że w omawianej dobie stereotypy o Pierwszym Marszałku w świadomości Litwinów były dosyć negatywne.

   

   OBRAZ PIŁSUDSKIEGO W SZKOLE LITEWSKIEJ

   W opanowaniu wiedzy i ksztaltowaniu swiadomosci historycznej mlodego pokolenia wielka, chociaz moze byc juz niedycedująca rola przypada szkole.

   Chcąc ustalić, w jakim świetle osoba Marszałka jest przedstawiana w szkole litewskiej, przeprowadziliśmy analizę podręcznikow i niektórych pomocy naukowych (wydanych od 1988 r. ) dla 10 klasy, ponieważ właśnie program tej klasy przewiduje nauczanie historii XX w. Nalezy powiedziec, iz w naswietlaniu drazliwych spraw dotyczących stosunkow polsko – litewskich okresu 1918 – 1920 roku, a więc i kwestii polityki J. Pilsudskiego, w podręczniku najnowszych dziejow Litwy, wydanym w roku 1993 autorstwa A. Gumuliauskasa w rozdziale zatytulowanym „Wilenszczyzna pod wladzą Polski” wspomniana wladza stale nazywana jest „okupacyjną”, mowi się o „grabiezczej polityce gospodarczej rządzących warstw Polski” na Wilenszczyznie i temu podobnie.

   Pod tym względem znacznie rozni się inny, ostatnio wydany i wznawiany podręcznik historii najnowszej napisany przez zespol autorow - A. Kasperavičiusa, R. Jokimaitisa i A. Jakubčionisa.

   W pierwszym wydaniu (1993 r.) podręcznika z historii dla klasy 10 „Historia współczesna (1918 – 1992) w ogóle nie znajdujemy informacji o J. Piłsudskim.

   W następnych wydaniach tegoż podręcznika (1998, 1999, 2001 – 2003) o Marszalku mówi się w dwóch kontekstach : 1) mówiąc o zajęciu Wilna w 1920 r., 2) rozpatrując kwestię demokracji i dyktatury w międzywojennej Europie Środkowej i Południowo – Wschodniej.

   Omawiając kwestię zajęcia Wilna w 1920 roku przez generala Żeligowskiego, autor akcentuje, że działania generała były przez Piłsudskiego aprobowane.

   Omawiając historię Polski międzywojennej, a więc i rządy J. Piłsudskiego, autor opisuje plany Naczelnika utworzenia na wschodzie Europy konfederacji Polski, Białorusi, Ukrainy, Litwy i, możliwie, Łotwy. Bez uwagi nie pozostawia autor i przewrót majowy 1926 r., dokonany przez Piłsudskiego, kiedy to „odsunal on od władzy rząd, w ktorym przewazali endecy, i znowu stał się osobą, rozstrzygającą losy Polski. Nie opieral się on na lewicę, ale prowadzil tak zwaną sanację – „leczenie“ panstwa od korupcji, konfliktow międzypartyjnych i „anarchii parlamentarnej“. Autorytarna wladza, jaką sprawowal Pilsudski i jego następcy, często i jest nazywana sanacją“.

   Autor podkresla, ze Pilsudski nie zabronil partii i nie skasowal parlamentu, ktory mial znikome znaczenie i wplyw na zycie polityczne panstwa. Autor nie pomija uwagą i konstytucję, przyjetą w 1935 r., która to w Polsce “uprawomocniła autorytaryzm”. Opisując politykę sanacyjną, autor podkresla, ze opierala sie ona glownie „na autorytecie Pilsudskiego, aparacie panstwowym i wojsku, lawirując między roznymi warstwami spoleczenstwa. Ona (sanacja – B. N.) zapewnila pewną stabilnosc polityczną i gospodarczą (...) “. Ostatecznie autor konkluduje, ze „osiągnięcia Polski międzywojennej w dziedzinie gospodarki, oswiaty i kultury byly dosyc znaczne, jednak brak czasu uniemozliwil pokonanie zacofania kraju w porownaniu z panstwami przodującymi“.

   Nie można konstatować, że autor skupia się wyłacznie na najbardziej kontrowersyjnych momentach władzy Piłsudskiego. Autor nie pomija również i pozytywnych aspektów rządów Piłsudskiego – np. fakt, że w czasie sprawowania władzy przez Naczelnika w kraju uległa stabilizacji sytuacja polityczna i gospodarcza, chociaż sanacja i okazała się bezsilna wobec kryzysu z lat 1929 – 1933. Pamiętając, ze przedstawiony material z podręcznika dla 10 klasy jest podstawową pozycją dydaktyczną we wspolczesnej szkole litewskiej, formującą podstawy poglądu mlodziezy litewskiej na Pilsudskiego, nie ulega wątpliwosci, ze przedstawiony pogląd jest balansem między negatywnym a pozytywnym postrzeganiem osoby Marszalka. Autor nie sugeruje i nie narzuca zadnej pozycji względem Naczelnika, jedynie stara się obiektywnie przedstawic fakty i jakby zacęca mlodziez do wyciągnięcia wlasnych wnioskow, do samodzielnego obmyslenia pozycji względem Pilsudskiego.

   Znany dzialacz polski na Litwie Jan Sienkiewicz w swej recenzji tego podręcznika pisal między innymi: „Na szczegolne podkreslenie zasluguje potraktowanie przez zespol autorski tematu tak dotychczas drazliwego, jak stosunki polsko – litewskie. (...) Autorzy nie tylko oparli się pokusie powtorzenia utartych sztamp, ale i wykazali duzą dozę wspanialomyslnosci. Autorzy są calkowicie wyzbyci narodowych kompleksow wobec Polski i chwala im, ze chcą tego samego uczyc litewską mlodziez”.

   W dosyc negatywnych kolorach przedstawiany jest Marszałek w pomocach naukowych z historii, np. w takiej, jak „Czytanki do historii Litwy (1918 – 1990) (1994 r.) (gdzie J. Piłsudski jest nazywany imperialistą); Banys B., Kriščiūnienė V., Skardžiukienė A „Zadania i testy z historii powszechnej“, zeszyt ćwiczeń dla 10 klasy S. Jurkevičiusa (w pracach tych Marszałek jest określany jako dyktator, jako organizator przewrotu 1926 r. w Polsce.

    Na podstawie analizy podręczników i pomocy naukowych z historii i dla 10 kl. można konstatować, że we wspomnianej literaturze dydaktycznej nie dominuje juz określenie Marszałka Piłsudskiego jako dyktatora, jako organizatora przewrotu w roku 1926 w Polsce. Warto zaznaczyc ten progresywny fakt, ze wyzbyci z narodowych kompleksow autorzy juz nie narzucają utartych negatywnych stereotypow mlodziezy, ale pozostawiają jej mozliwosc samodzielnie, zwazywszy wszystkie fakty, formowac swoj stosunek do historycznej przeszlosci i aktualnych stosunkow polsko – litewskich.

   

   WIZERUNEK PIŁUDSKIEGO W ŚWIETLE DZISIEJSZYCH AKTUALII

   Mówiąc o ocenach osoby Marszałka w dzisiejszej Litwie spotykamy się z pewnym dualizmem. Z jednej strony, niektórzy badacze litewscy dostrzegają pewne pozytywne tendencje w negatywnej postawie Litwinów wobec Piłsudskiego, jednak tendencja ta jest aktualna w odniesieniu tylko niektórych członków litewskiej elity naukowej; natomiast większość społeczeństwa litewskiego nadal ocenia go dosyć negatywnie. Historyk polski Piotr Łossowski akcentuje, że jednostronne sądy o Piłsudskim są powoli w społeczeństwie litewskim koregowane, a tendencję ten wiąże badacz z artykułami profesora P. Čibirasa.

   Po odzyskaniu niepodlegosci na lamach periodyku litewskiego „Voruta“ zaczęly się ukazywac artykuly prof. Čibirasa o J. Pilsudskim, ktore wywolaly dyskusje nie tylko w spoleczenstwie litewskim, lecz i w polskim. O aktualnosci tych artykulow swiadczy chociazby ten fakt, ze byly one powtornie reepublikowane w pismie Polakow na Litwie „Nasza Gazeta“.

   W numerze „Voruty“ z dn. 16 – 22 wrzesnia 1995 r. ukazal się artykul P. Čibirasa pt. „Wilno pod skeprtum Marszalka“, publikowany na podstawie wspomnien profesora. Autor przedstawia mnie znane szczegoly z zycia Marszalka. Nietrudno zauwazyc nieprzychylny ton, z jakim profesor odzywa się o Pilsudskim. Artykul zaczyna sie od przedstawienia doby międzywojennej, kiedy to Polska, „rządzona przez Marszalka J. Pilsudskiego, podstępnie zajęla naszą stolicę i Wilenszczyznę, probowala narzucic swą wolę nieposlusznym Litwinom (...)“. P. Čibiras bardzo krytycznie przedstawia rolę Marszalka w kwestii wilenskiej, twierdząc, ze Pilsudski „zlamal umowę suwalską, podpisaną w 1920 r. Zająl Wilenszczyznę i bardzo się tym szczycil. (...). Tę niegodziwosc w rozny sposob staral się on ukryc od opinii publicznej“. W innym miejscu: „Wprowadziwszy surową dyktaturę, ignorowal on i rozpędzil opozycyjny sejm, a jego nieposlusznych przedstawicieli wyslal do twierdzy brzeskiej nad Bugiem (...). tak, on byl dyktatorem, i tego wcale nie ukrywal, jednak byl nie taki krwawy, jak Hitler czy Stalin“.

   Na początku roku 1998 w 130. rocznicę urodzenia Marszalka „Voruta“ rozpoczęla cykl publikacji P. Čibirasa o Pilsudskim „Zamiast domu wybral orle gniazdo w skale“. W porownaniu z wyzej omawianą publikacją to jest pewien punkt zwrotny w postrzeganiu osoby Pilsudskiego. Nie mozna mowic, ze seria ta ma na celu reabilitację Naczelnika w oczach spoleczenstwa litewskiego, jednak twierdzenia profesora juz nie są tak kategoryczne i nieprzychylne. Profesor ma na celu zrozumienia motymow, jakie kierowaly Marszalkiem w jego postępowaniu, wniknięcia w jego mysli, odgadnięcie ich. Autor skupia swą uwagę na znaczeniu, jakie mialo, ma i w przyszlosci moze miec grob Pilsudskiego na Rossie. P. Čibiras podkresla, ze miejsce to „w nieprzyjemny sposob przypomina ten nieszczęsny rok 1920, kiedy to stracilismy stolicę Wilno“. Jednak profesor dostrzega potrzebę spojrzenia na tę sprawę juz z pozycji dnia dzisiejszego: „Czasy juz inne, jestesmy w wolnej stolicy. (...) W czasach sowieckich omawianie naszej historii międzywojennej bylo wzbronione, i stosunki litewsko – polskie tak i zostaly nierozstrzygniętą kwestią panstwową (...) Teraz musimy wyjasniac to, co bylo (...) ukrywane, wypaczane i co da się zrozumiec tylko na plaszczyznie psychologicznej (...).

   Autor nie stara się umniejszyc win Marszalka względem narodu litewskiego, jednak proponuje przyznac zaslugi Pilsudskiego, „syna ziemi litewskiej, (...) bohatera“. Autor przyznaje, ze jest on „jednym z największych przywodcow wojskowych, politykow i dyktatorow XX w.“ Wracając do kwestii grobu Matki i Serca Syna na Rossie, P. Čibiras proponuje traktowac „to mauzoleum jako oryginalny i nieobcy pomnik historyczny naszej stolicy. W swietle innych warunkow politycznych moze on, i musi, pomoc w zjednoczeniu dwoch sąsiednich narodow“.

    Historyk litewski Alfredas Bumblauskas, mówiąc o „popularności“ Piłsudskiego w społeczeństwie litewskim, zauważa, że w jakimś sensie jest on „ poza granicami interesów naszych (litewskich – B. N. ) historyków“. Oficjalnie jeszcze się o nim na Litwie nie rozprawia. Jednak równolegle historyk przyznaje, że Litwa „powinna złagodzić swój pogląd na Piłsudskiego, dla argumentacji wskazując dwie przyczyny: 1) ponieważ Piłsudski jest bohaterem jednego ze strategicznych partnerów Litwy – Polski, 2) nie sam Piłsudski jest odpowiedzialny za stracenie Wilna, a tak zwana endecja – Partia Narodowej Demokracji. Według historyka, czynów Marszałka nie można interpretować jako przejawu nacjonalizmu, a jako „naiwną próbę odtworzenia historycznej unii Litwy z Polską“.idea ta, jasne, była pomysłem utopijnym, dlatego Piłsudski i przegrał wobec ideologii nacjonalistycznej, która propagowała ideę unii federacyjnej ( Polski i Litwy – B. N.).

   Mówiąc o ocenie Marszałka przez polityków litewskich można podkreślić, że większość z nich ocenia go negatywnie. Jednak warto zaznaczyć, chociaż minimalną, jednak realną ,tendencję zmiany na lepsze. Jako przykład mona podać fakt, że 27 kwietnia 1994 r. w ceremonii złożenia wieńcz na płycie Marszałka J. Piłsudskiego na Rossie towarzyszył prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej L. Wałęsie prezydent Respubliki Litewskiej A. Brazauskas. A. Firewicz tak oto interpretuje ten oto fakt uczestniczenia A. Brazauskasa w tej ceremonii: „Był pierwszym tej rangi przedstawicielem władz litewskich, który przyszedł na ten tak drogi każdemu Polakowi grób. Manifestował tym litewsko – polsko pojednanie“.

   Chociaż w środowisku naukowym i politycznym elity litewskiej dostrzegamy pewne pozytywne zmiany w negatywnym postrzeganiu osoby Marszałka, to jednak większość naukowców i polityków i absolutna większość Litwinów nie jest skołnna zmieniać swego wrogiego stosunku do Marszałka.

   Do zmiany negatywnego wizerunku Piłsudskiego, dominującego w społeczeństwie litewskim, nie przyczynił się cykl programu telewizyjnego „Būtovės slėpiniai“ pt. „Polska nie rozumiejąca lub nie znająca Litwy: od Brunona i Jadwigi do A. Mickiewicza i J. Piłsudskiego“. Już sam tytuł sugeruje treść i zamiar programu.

   Bardzo wyraziście specyfikę recepcji Piłsudskiego na Litwie przedstawia chociażby skandal, który miał miejsce w październiku 2003 r. i który wywołał w społeczeństwie litewskim (i nie tylko) szeroki rezonans. Przyczyną skandalu była wyrażona przez mieszkańców wsi Pikieliszki (rej. wileński), których większość stanowią Polacy, chęć nazwania jednej z ulic wsi imieniem Marszałka Piłsudskiego.We wsi tej miał Marszałek swą letnią rezydencję. Jednak wobec takich planów byli wrogo nastawieni niektóre z litewskich organizacji społecznych. Parlamentarzysta konserwator Jurgis Razma nawet skierował prośbę do premjera A. Brazauskasa, by ten przegrodził drogę zamiarom władz rejonu wileńskiego.

   Ostatecznie 22 pazdziernika Rada Samorządu miasta Wilna uchwalila ustawę o nazwaniu ulicy imieniem Marszalka. Za przyjęcie ustawy glosowalo 16 czlonlow Rady – przedstawicieli Akcji Wyborczej Polakow na Litwie, przeciwko – 10. Rada Samorządu liczy 27 czlonkow.

   W związku ze skandalem prasa litewska na przemian eskalowała takie frazesy, jak: „Piłsudski pogorszył stosunki polsko – litewskie“, „inscenizował bunt na wileńszczyźnie“, jego „staraniem trzecia część terytorium Litwy została okupowana i przyłączona do Polski“.

   Skandal ten nie ominąl eskalowania tej sprawy i w internecie. 24 pazdziernika 2003 r. na srtonie internetowej www. delfi.lt ukazala się na ten temat wzmianka jednego z internautow, w ktorej oburza się on na swych rodakow - Litwinow, ze „są tacy wspaniali i tolerancyjni (...), ze nawet respektują obcych bohaterow, nazywając ulice ich imionami (...). W tym samym dniu wzmianka ta doczekala się blisko 80 komentarzy. Spor byl zaciekly, dyskutowali między sobą Litwini i miejscowi Polacy. Wsrod dyskutujących tylko kilka osob okazaly się znawcami problemu, szczegolną kompetencją odznaczyl się anonim pod pseudonimem Historyk, cytowal on urywki z polskich monografii o Pilsudskim, starając się ukazac go w jak najlepszym swietle. Zajęcie Wilna objasnil on jako nieuniknioną akcję, poniewaz „Pilsudski chcial pozbyc się Rosjan“. Kilka najbardziej radykalnych i wrogo usposobionych internautow dowodzilo, ze decyzja nazwania ulicy imieniem Pilsudskiego jest niedorzeczna chociazby z tego powodu, ze byl on „zabojcą Litwinow“. Sarkastycznie proponowano nazwac „imieniem A. Hitlera jakiejkolwiek ulicy w Klajpedzie, bo i on przeciez kiedys zająl Klajpedę“. Inni internauci kontratakowali, podkreslając, ze Litwini „są niby kulturalni i cywilizowani“, jednak podobnymi poglądami dowodzą strony odwrotnej. Pewien anonim retorycznie pytal, ze moze wyjsciem byloby „zdewastowanie grobu Pilsudskiego na Rossie i wszystko bedzie dobrze, Polacy się uspokoją, a Litwini będą zadowoleni?“. Inny przedstawiciel podobnego poglądu wyznal, ze „tolerowanie nazwania jednej z wilenskich ulic imieniem jednego z terrorystow czeczenskich, a nietolerowanie mianowania jednej z uliczek maluskiej wsi, w ktorej 98% (stanowią Polacy – B. N), imieniem czlowieka, szanowanego w innym panstwie jest nieetyczne “.

   Jest rzeczą oczywistą, że podobne interpretacje nie są podstawą dla łagodzenia negatywnej recepcji Piłsudskiego w świadomości Litwinów. Jednak znaczący jest fakt, ze juz nie absolutna większosc Litwinow postrzega osobę Naczelnika wylącznie negatywnie, ze pojawiają się glosy, nawolujące do wyzbycia się z emocji, a rozpatrzenia tej sprawy, opierając się glownie na faktach i zdrowym rozsądku, a nie na kompleksach narodowych.

   Reasumująs można konstatować, że chociaż w społeczeństwie litewskim, a zwłaszcza w środowisku elity politycznej i naukowej, można zauważyć pewne alternatywy w negatywnym postrzeganiu osoby Piłsudskiego, to jednak trzeba ich raczej zaliczyć do wyjątków, a nie do tendencji przeważających.

   

   WIZERUNEK PIŁSUDSKIEGO W ŚWIADOMOŚCI WSPÓŁCZESNYCH POLAKÓW

    PRZEJAWY KULTU PIŁSUDSKIEGO W HISTORIOGRAFII

   W kontekście recepcji Piłsudskiego Litwę powinno się uważać za antypodę Polski. W odróżnieniu od Litwy, w Polsce dominuje tendencja kultu Marszałka. Już po przewrocie majowym 1926 r. kult Piłsudskiego był instytucjonalizowany. Kult ten musi być rozumiany jako forma rylualnego wysławiania. Według badacza Heidi Hein‘ego, współczesny kult osobistosci cechują 3 objawy: 1) zbytnie akcentowanie znaczenia osobistości, 2) jej monumentalizacja – wysławianie geniuszu osobistści, 3) mitologizacja. Wszystkie wymienione cechy są aktualne i w przypadku kultu Piłsudskiego.

   Historiografia polska o Piłsudskim jest bardzo liczebna, cechuje ją szerokie spektrum omawianych problemów. Osobistość Marszałka i jego działalność były badane pod różnymi kątami – od jego działalności politycznej do jego światopoglągu, ideologii itd.

   Ponieważ chronologiczne ramy naszej pracy obejmują okres 1988 – 2003, dlatego przegląd historiografii i rozpoczniemy od roku 1988.

   Już w 1988 r. ukazała się praca, badająca wizerunek Marszałka w świadomosci Polaków - „J. Piłsudski i jego legenda“. Autorzy rozpatrują fenomen kultu Marszałka w różnych aspektach, jednak co do jednego zgadzają się, że jest to osoba charyzmatyczna i pod każdym względem wybitna. J. Pajewski, porównując rolę dziejową Piłsudskiego i Kościuszki, dochodzi do wniosku, że rola dziejowa tego pierwszego jest znaczniejsza od roli dziejowej tego drugiego. Legenda Kościuszki to praca dla kraju, dla ludu, legenda Kościuszki to cześć dla wysokich wartości etycznych. Legenda Piłsudskiego to walka o niepodlełość i kult wodza.

   W tymże 1988 r. świat dzienny ujrzała książka „Ideologia i polityka J. Piłsudskiego“, w której, obok problematyki, suponowanej przez tytuł, pajawia się konstatacja, która później stanie się swoistą etykietką Marszałka, a mianowicie – Marszałek jest jedną z najbardziej kontrowersyjnych postaci w historii Polski.

   W 1988 r. ukazała się praca słynnego polskiego poety, filozofa i dramaturga B. Urbankowskiego „ Filozofia czynu. Światopogląd J. Piłsudskiego.“ ksiązka prezentuje Piłsudskiego jako czlowieka mysli i czynu. To pierwsza w literaturze analiza światopoglądu Piłsudskiego, zwłaszcza jego przekonań religijnych.

   W 1997 r. ukazały się 2 tomy pracy tegoż autora: „J. Piłsudski: marzyciel i strateg“.

   W 1992 r. została opublikowana praca współczesnego Marszałka, publicysty S. Mackiewicza – Cata „Klucz do Piłsudskiego“, która kontynuuje tendencję pozytywnej recepcji Marszałka. Publicysta podkreśla, że „Miłość ludzi oplotła postać komendanta (...) i ta miłość była wielkim kapitałem Polski za jego życia i jest, i daj, Boże, by pozostała kapitałem Polski po jego śmierci“. Wydaje się, że te słowa były prorocze...

   Towarzystwo pamięci Jozefa Piłsudskiego w 1992 r. wydalo broszurkę „Jozef Piłsudski i morze”, w ktorym m. in. informuje, ze zostal zbudowany pierwszy nowoczesny, oceaniczny statek pasazerski nazwany imieniem Marszalka.

   W 1992 r. Wilnianin Jerzy Surwilo wydal pracę pt. „Wilenskimi sladami Jozefa Piłsudskiego”. Praca ta, a raczej broszurka, licząca zaledwie 30 stron, umozliwia zapoznanie się z roznymi obiektami Wilna, tak czy inaczej ziązanych z osobą Marszalka.

   Po 11 latach, tzn. w 2003 r. swiatlo dzienne ujrzala bardziej pelna i swą objętoscią, i trescią praca tegoz autora, a mianowicie „Zdarzenia, fakty, anegdoty: spacerkiem z Marszałkiem po Żmudzi, Wilnie i Wileńszczyźnie”. Autor w sposob niebanalny i ciekawy przedstawia rozne fakty z zycia Marszalka, nie pomija uwagą i kwestię postrzegania osoby Naczelnika we wspolczesnym spoleczenstwie polskim i litewskim. Autor nie tylko korzysta z obfitej literatury naukowej, lecz po informację sięga rowniez do prasy, opisuje fakty, czerpane z wlasnego doswiadczenia, np. rezultaty przeprowadzonego przez autora konkursu o Marszalku.

    W 1995 r. ukazała się jeszcze jedna praca, kontynująca tendencję propagowania kultu Marszałka, a mianowicie monografia Włodzimierza Sulei „J. Piłsudski“. We wstępie autor podkreśla, że nawet nie ukrywa ani swej sympatii dla bohatera książki, ani też subiektywizmu spojrzenia. Autor akcentuje, że nie pragnie ani usprawiedliwiać, ani potępiać. Jedynie – zrozumieć. Chociaż autor i nie ukrywa negatywnych stron Marszałka czy jego błędów, jednak w sumie Piłsudski jest przedstawiany w korzystnym świetle.

   W 1997 r. w rocznicę 130 – ych urodzin Marszalka ukazal się okazowy numer pisma „Niepodleglosc i pamiec“, zatytulowany : „J. Pilsudski w pamięci narodu“, wydawany przez muzeum niepodleglosci. W tym periodyku zawarte są opisy i reprodukcje tych dziel sztuki, w ten lub inny sposob związanych z Marszałkiem – jego odzwierciedlenia w rzezbie, malarstwie itd.

   Rok 1998 r. przynosi jeszcze jedną pozycję historiograficzną o Marszalku. Jest to praca Z. Zaporowskiego „J. Pilsudski w kręgu wojska i polityki”. Autor przyznaje, ze Marszalek „wywarl ogromny wplyw na najnowszą historię Polski, ktorą wspoltworzyl i w ktorej zająl trwale miesce”. Autor, zastanawiając się nad przyczynami fascynacji osobą Marszałka, dochodzi do wniosku, ze z pewnoscią do najwazniejszych przyczyn nalezy „rola i wplyw Marszałka na losy kraju. Pilsudski byl tworcą niepodleglosci. (...) Wlasnie on byl Naczelnikiem Panstwa i Naczelnym Wodzem w najtrudniejszym okresie, gdy powstawaly zręby panstwowosci, gdy formowalo się wojsko, ustalano granice, w okresie wojny z Rosją Sowiecką”. Autor podkresla, ze wlasnie Pilsudski „urzeczywistnil nadzieje wielu pokolen Polakow – niepodleglosc. Innymi slowy, byl politykiem, ktory zrealizowal plany, spelnil marzenia swoje i wielu pokolen Polakow (...)”.

    To, jasne, nie jest pelna lista pozycji historiograficznych o Marszalku.

   Jak liczebnie, tak i jakosciowo, polska historiografia o Marszalku pozwala konkludowac, ze ona nie tylko odzwierciedla panujący w Polsce kult Pilsudskiego, ale i sama jest jego częscią, jego tworczynią.

   

    STEREOTYPY O MARSZAŁKU, STWORZONE PRZEZ SPOŁECZEŃSTWO

   W 1996 r. przeprowadzona analiza opinii publicznej ujawniła, że pierwsze miejsce na liście najwyżej cenionych postaci z historii Polski zajmuje Józef Piłsudski, zbierając 33% glosów i tym samym wyprzedzając Lecha Waęsę (19%), Jana Pawła II (16%), a także Wojciecha Jaruzelskiego i Jana III Sobieskiego (po 5 % głosów).

   Natomiast w 2002 r. w wyniku przeprowadzonego sondażu opinii publicznej absolutna większość respondentow oświadczyła, że „J. Piłsudski – to jedyna osobistość międzywojenna, obecna w świadomości współczesnych Polaków „Fenomen ten, możliwie, można objaśnić tym, że za najważniejsze wydarzenie w historii Polski uważane jest odzyskanie niepodległości w 1918 r., i przez pryzmat tego faktu Piłsudski jest postrzegany jako architekta Polski i Największy Polak.

   Rytualy, związane z Pilsudskim, objawiają się podczas różnorodnych jubileuszów, zwiazanych z jego osobą. Do dziś 11 listopada i 19 marca – imieniny Marszałka – to najważniejsze daty, związane z jego kultem. 11 listopada – datę odrodzenia Polski – oficjalnie zaczęto obchodzić już od 1926 r. Tradycja ta kontynuuje się do dziś. Każdego roku w tym dniu Rossa staje sie miejscem, skupiającym nie tylko polskich działaczy politycznych i społecznych, ale i zwyczajne osoby, które w ten sposób wyrażają swój szacunek i poważanie dla Piłsudskiego. Od 1995 r. corocznie z okazji Święta Niepodległości Polski z inicjatywy księdza D. Stańczyka jest organizowana Sztafeta Niepodległości Zułów – Wilno, w czasie której młodzież wileńska podąża szlakiem J. Piłsudskiego: od miejscz urodzin do płyty na Rossie z napisem: „Matka i Serce Syna“.

   Do dziś aktualne są obchody imienin Marszałka, tradycja ta sięga rok 1915. W tym dniu jest odprawiana Msza św., są śpiewane pieśni legionowe, są czytane prelekcje, organizowane dysputy. Na podstawie wymienionych wydarzeń są wydawane publikacje okazowe.

   Znaczny wpływ na propagowanie popularności Marszałka ma np....filatelistyka. W marcu 2003r. z okazji obchodów 60. rocznicy powstania Instytutu J. Piłsudskiego w Ameryce (Nowy Jork, Second Avenue 180) Instytut zorganizował wystawę filatelistyczną „J. Piłsudski w filatelistyce“. Eksponowany zbiór znaczków pocztowych Alfreda Szebla uchodzi za najbardziej kompletny zbiór wszystkich wydań polskich związanych z Piłsudskim. Zawiera między innymi cięte wydania i próby kolorów z 1928 r., 20 – lecie wymarszu Legionów, perforowane ręcznie, wydania żałobne w odmianach (mały i duży krzyż), pamiątki z sypania kopca, statek „J. Piłsudski“, poczta obozu Woldenberg II C z próbami, poczta solidarnościowa, naklejki patriotyczne i wydania współczesne.

   Nie ulega wątpliwości, że niemałe znaczeniE w popularyzacji imienia Piłsudskiego mają jego portrety. Warto zaznaczyć, że do 1988 r. osoba Piłsudskiego byłabardzo częstym objektem portrecistów, a portretów, namalowanych po 1988 r. udało się odnaleść tylko trzy.

   Odsłonięcie pomników Piłsudskiemu również świadczą o ważnym miejscu, jakie w świadomości współczesnych Polaków zajmuje Marszałek.

   O aktualności kultu Marszałka w życiu Polaków świadczy chociażby w listopadzie 2003 r. przez społeczeństwo polskie wyrażona chęć otworzenia w rezydencji Marszałka w Sulejówku autentycznego muzeum, odtworzonego według fotografii. Jeden z inicjatorów pomysłu, p. Bartoszewski oświadczył, że „utworzenie muzeum Piłsudskiego w Sulejówku jest gwarancją, że świat jest w porządku“.

   Marszalek Pilsudski ma osobiste znaczenie dla Polakow, zamieszkujących na Litwie. Swiadczą o tym nie tylko tlumy Polakow, podczas swiąt narodowych zbierających się przy plycie mauzoleum na Rossie i inne podobne akcje, lecz i tworzące się towarzystwa pamięci J. Pilsudskiego. W 1988 r.z inicjatywy Edmunda Ząbka powstalo Towarzystwo Pamięci J. Pilsudskiego. Podobnych pilsudczykowskich organizacji jest jeszcze caly szereg, ale powstaly one juz po tym Towarzystwie. Wedlug Edmunda Ząbka, Towarzystwo to zrzesza okolo 3 000 osob. Towarzystwo dysponuje swoim wydawnictwem „Pilsudczyk“, swoj sztandar. Z inicjatywy tego Towarzystwa w 1991 r. powstal pomnik Marszalku w Bialymstoku, a po 4 latach – w Warszawie. Zagadnięty o cel Towarzystwa Edmund Ząbek powiedzial: „Kultywujemy to, co jest najpiękniejsze w kazdym narodzie: patrityzm. A patriotyzm trzeba odrozniac od nacjonalizmu. Marszalek Pilsudski ze wszystkich tytulow, jakie posiadal, nosil największy tytul największego patrioty Rzeczypospolitej“.