KRÓTKA HISTORIA REKLAMY
Reklama nie powstała z niczego i nigdy nie działała w próżni.
Jej
powstanie i rozwój zawsze związane były z trzema podstawowymi
procesami:
" z rozwojem handlu i wymiany towarowej
"
z powstawaniem i rozwojem różnych środków komunikowania
masowego
" z doskonaleniem metod i technik perswazji
Rozwój handlu i wymiany towarowej wymusił powstanie reklamy.
W miarę rozwoju rynku rozwijała się także i ona. Jednocześnie
rozwój i doskonalenie reklamy wspomagały rozwój handlu i wymiany
towarowej. Pomiędzy rynkiem i reklamą istnieje więc sprzężenie
zwrotne.
W miarę powstawania i rozwoju prasy, książek, radia,
telewizji rozwijała się i udoskonalała reklama. Funkcjonowanie
reklamy, a zwłaszcza pieniądze, które można dzięki niej zarobić,
wspomagały techniczny i ekonomiczny rozwój środków masowego
komunikowania. Pomiędzy mediami i reklamą istnieje więc sprzężenie
zwrotne.
Żeby reklama była skuteczna, potrzebne były
skuteczne metody przekonywania. Reklama rozwijała się więc dzięki
rozwojowi metod i technik perswazji. Zdobycze reklamy wzbogacały
wiedzę o skutecznym przekonywaniu. Pomiędzy rozwojem reklamy i
rozwojem technik perswazyjnych istnieje więc sprzężenie
zwrotne.
TRZY ERY REKLAMY
Historyczny rozwój
reklamy dzieli się zatem na trzy wielkie etapy (Russell, Lane 2000).
ERA PRZEDMARKETINGOWA
To okres od starożytności do połowy wieku XVIII. Ani rynki, ani media nie miały jeszcze masowego charakteru. W miarę upływu wieków rosła świadomość, że trzeba reklamować swoje wyroby, by je sprzedać, ale techniki reklamowania nie były zbyt dobrze rozwinięte, rzadko też używano ich w świadomy, celowy sposób. Metody porozumiewania się sprzedawców z nabywcami były prymitywne i nie umożliwiały reklamowania w skali masowej.
ERA INFORMACJI MASOWEJ
To okres od końca XVIII wieku do połowy wieku XX. Media - zwłaszcza prasa, a w wieku XX także radio oraz telewizja - rozwijały się coraz lepiej i miały coraz bardziej masowy charakter. Masowa stała się także produkcja towarów. Rozwijały się metody skutecznego docierania do odbiorców i przekonywania - pojawiły się też pierwsze reguły skutecznej reklamy. Reklama była używana coraz bardziej świadomie. Miała charakter masowy - próbowała dotrzeć do możliwie wielkich grup odbiorców.
ERA BADAŃ
Powstanie i rozwój badań nad konsumentami, wraz z dynamicznym
rozwojem nowoczesnych technik przekazu, umożliwiają reklamie
świadome, planowe i celowe docieranie do precyzyjnie określonych
grup odbiorców.
Jak zatem udało się reklamie przejść
od prymitywnej ery przedmarketingowej do czasów, gdy nowoczesne
techniki przekazu informacji wydatnie wspierają dążenia do
absolutnie doskonałej kampanii reklamowej? (Russell, Lane 2000; 5)
STAROŻYTNOŚĆ
Reklama - w bardzo prymitywnej, pierwotnej formie - pojawiła się
wraz z rynkiem. Ktoś, kto wypiekał dobre bułki w ilości większej,
niż dla wasnej rodziny, chciał te bułki sprzedać. Wysyłał więc
na targ niewolnika, by ten donośnym krzykiem obwieścił, że są na
sprzedaż dobre bułki. Jeszcze częściej sam szedł na targ -
wzywał do kupienia bułek - i zaraz sprzedawał je chętnym. Tak
powstała pierwsza forma reklamy - reklama targowa, wykrzykiwana w
zgiełku ludzkiego zbiorowiska, w miejscu, gdzie różni ludzie
zbierali się, żeby wymieniać się towarami.
Zatem na
powstanie reklamy wpłynął rozwój ośrodków miejskich i
organizacji państwowych; wynalazek pieniądza; wymiana handlowa i
konkurencja.
Jak reklamowano? Oprócz
reklamy targowej, starożytni używali ogłoszeń i afiszy, (dipinti
–w Rzymie afisze malowane na murach miasta czerwoną lub czarną
farbą) malowanych na papirusach i na murach miast, rytych na
kamiennych i glinianych tablicach. Ponieważ niewielu ludzi umiało
czytać, wiele komunikatów reklamowych miało charakter obrazkowy.
Były to kamienne rzeźby, umieszczane nad wejściem do sklepów i
winiarń - w ten sposób powstały szyldy handlowe.
Co
reklamowano? Przede wszystkim żywność, wino i
usługi. Wiele starożytnych reklam dotyczyło też "towarów
luksusowych" - pachnideł, bursztynu, purpury, a także
medykamentów. Reklamowano wynajem lokali, walki gladiatorów,
przedstawienia teatralne i - polityków.
Rozwój wczesnej
reklamy związany był mocno z życiem starożytnego państwa -
miasta. Reklama rozwijała się jednocześnie nie tylko z handlem,
lecz także z życiem politycznym. Rozwój retoryki - sztuki
przekonywania - służył zarówno reklamie handlowej, jak
propagandzie politycznej.
Wiele wskazuje na to, że starożytni
zdawali sobie sprawę, że propaganda polityczna i reklama nie zawsze
mówią całą prawdę. To starożytni Rzymianie wymyślili zasadę
caveat emptor ( niech się strzeże nabywca), wskazującą, że
sprzedawca nie ponosi odpowiedzialności za łatwowierność
kupującego.
W pismach Lukiana z Samosaty znajduje się
wzmianka o Aleksandrze Paflagończyku (ok. 150 roku n.e.), który
oferował własnego wyrobu maść leczniczą z koziego tłuszczu,
zwaną cytnis - i w celu jej rozreklamowania założył biuro
handlowe. Można - trochę na wyrost - powiedzieć, że w ten sposób
powstała pierwsza w dziejach agencja reklamowa.
Co
zachowało się do dziś? Najstarsze zachowane ogłoszenia
reklamowe to babilońskie tabliczki gliniane z ok. 3000 roku p.n.e -
zachwalające usługi pisarza, szewca i sprzedawcy maści
leczniczych. W ruinach Teb odnaleziono natomiast papirus, oferujący
nagrodę za odnalezienie zbiegłego niewolnika. Najwięcej jednak
zabytków reklamowych - malowideł, tablic i rzeźb - odnaleziono w
Grecji, Rzymie, a zwłaszcza w Pompejach; na murach tego miasta
zachowało się kilka tysięcy rysunków, rzeźb i napisów - w tym
ogłoszeń, zawiadomień i szyldow.
Pompejańskie rzeźbione i
malowane szyldy - zwłaszcza z tak zwanej ulicy Obfitości - są nie
tylko cenne dla badacza reklamy, lecz także stanowią ciekawe źródło
wiedzy o życiu miasta (Aries, Duby 1999). Kupcy umieszczali na nich
sceny z życia. Na szyldzie sklepu Pod Dwiema Małpami i Ślimakiem
(dziś w Muzeum Archeologicznym w Ostii) widać dwie sprzedawczynie
handlujące dziczyzną i ślimakami oraz trzech kupujących klientów.
Na szyldzie domu Pod Siostrami (dziś w Muzeum w Berlinie) starsza
kobieta w obszernych szatach pilnuje trzech młodych piękności,
prezentujących klientowi swe wdzięki. Malowany szyld sklepu
folusznika Werekundusa (do zobaczenia w samych Pompejach na ulicy
Obfitości) pokazuje cały proces przygotowywania płótna. Można
tam też zobaczyć samego Werekundusa, z dumą prezentującego
klientom nowiutką sztukę płótna. Co zabawne, jakiś ówczesny
"graficiarz" domalował na szyldzie sklepu hasło
polityczne - zapewne bez zgody samego folusznika...
Wędrowcze! Idź stąd do dwunastej wieży, tam prowadzi sarinus winiarnię. Wstąp do niej - bądź zdrów. (tablica reklamowa, Pompeje) |
Nasz kandydat jest godnym republikaninem. Jest skromny, a uczciwość jego nie ulega żadnej wątpliwości. Jest szlachetniejszy, bardziej wspaniałomyślny niż wszyscy inni ludzie. Gdy go obierzecie, będziecie mieli najpiękniejsze igrzyska i chleb najlepszy. Jego młodość stanowi najlepszą rękojmię jego uczciwości. Głosujcie więc na niego. Płaci dobrze. Gdy teraz będziecie głosować za nim, to w przyszłym roku on na was głosować będzie. Proclinius to człowiek szlachetny. (afisz wyborczy Procliniusa, Pompeje). |
ŚREDNIOWIECZE
Średniowiecze to okres wyłaniania się w Europie nowych organizmów
państwowych i fundowania nowych miast, powstawania cechów i
organizacji handlowych; lecz także czasy wojen, epidemii, kryzysów
gospodarczych. Czasy te nie sprzyjały więc rozwojowi reklamy.
Jak
reklamowano? Wciąż niewielu ludzi umiało czytać -
dominowała więc reklama targowa, ogłaszanie usług i towarow
krzykiem.. Pojawiły się godła tzw. gmerki – symbole
cechów wywieszane na domach rzemieślników, wykonane z metalu i
przytwierdzane prostopadle do ściany.Dużą rolę reklamową miały
szyldy oraz ręcznie malowane ogłoszenia i plakaty. Plakaty i
ogłoszenia umieszczano przede wszystkim w miejscach, gdzie zbierali
się ludzie. Rolę billboardów - wielkich tablic reklamowych -
pełniły więc bramy kościołów.
Co reklamowano?
Żywność, usługi, wyroby codziennego użytku, a także misteria,
spektakle wędrownych artystów i bractwa kościelne.
Co
zachowało się do dziś? Zachowało się stosunkowo niewiele
średniowiecznych zabytków reklamowych. Na obrazach i rycinach
średniowiecznych można zobaczyć, że ówczesne miasta pełne były
szyldów i godeł. Rzeźbione średniowieczne szyldy zachowały się
do dziś w wielu miastach Europy. Zachowało się także nieco
ogłoszeń i napisów na drzwiach kościołów. Jednak najstarszy
zachowany plakat reklamowy - zamówiony przez biskupa Paryża i
obwieszczający o wystawieniu misteruium na placu Notre Dame -
pochodzi dopiero z 1482 roku.
WYNALAZEK DRUKU
Przełomem w rozwoju nowoczesnej reklamy było wynalezienie druku
przez Johannesa Gutenberga w 1456 roku. Odtąd reklamie nie musiało
już wystarczać umieszczanie ogłoszeń tam, gdzie gromadzą się
ludzie. Mogła być powielana w większej liczbie egzemplarzy i
docierać do indywidualnych odbiorców poza placem targowym i
ulicą.
Pierwsze drukowane reklamy dotyczyły druków i
książek - bo to drukarze mieli najwcześniej dostęp do reklamy
drukowanej.
Wynalazek druku umożliwił powielanie plakatów i
afiszy.
Jeśli by się chciało jakiemu człowiekowi duchownemu lub świeckiemu kupić jedną albo dwie komemoracje biskupa z Salisbury wydrukowane w formie takiej jak te tutaj litery, bardzo dobrze i prawdziwie, niechaj przyjdzie do Opactwa Westminsteru na Reed Pale, a dostanie je bardzo tanio. Supplico stet credula. (ogłoszenie rozwieszone na murach kościołów w Londynie na Wielkanoc 1478) |
Do pierwszych, bardzo jeszcze prymitywnych gazet (tzw. prymitywów
prasowych), drukowanych na polecenie dostojników kościelnych i
państwowych, zaczęto dołącząc kartki z informacjami handlowymi.
Drukiem wydawano także listy kupieckie. Pojawiła się zatem
pierwsza reklama prasowa. Najlepiej rozwijała się w Anglii,
Francji, Holandii i Niemczech.
Całe następne stulecia - aż do
wynalazku radia i telewizji - miały stać pod znakiem reklamy
drukowanej.
OD XVI DO XIX WIEKU
Nie tylko jednak wynalazek druku sprzyjał dalszemu rozwojowi
reklamy. Przyczyniło się do niego uruchomienie i upowszechnienie
poczty; budowa dróg i w związku z tym ułatwienie podróżowania;
podróże zamorskie i podbijanie nowych lądów; pojawianie się
nowych surowców i produkcja nowych towarów; powstawanie
międzynarodowych organizacji kupieckich i domów handlowych.
Wszystko to wpłynęło na intensywny rozwój handlu w następnych
stuleciach - a co za tym idzie, na zwiększenie roli informacji
handlowej i reklamy.
Jak reklamowano? Wciąż duża
była rola reklamy targowej; ta jednak już nie wystarczała.
Od
końca XVI wieku w miastach europejskich (zwłaszcza w Wielkiej
Brytanii, Holandii i Francji) działały kantory adresowe - biura,
gdzie zainteresowani mogli zarówno upowszechniać informacje o
towarach i usługach, jakie mają do zaoferowania, jak i otrzymać
informacje o tym, co jest do kupienia - w formie spisów ogłoszeń i
ulotek. Biura adresowe szybko zaczęły wydawać własne, regularne
gazetki reklamowe. Pierwsza gazeta ogłoszeniowa powstała we
Francji w 1633 roku, lecz w ciągu XVII I XVII wieku prasa reklamowa
rozprzestrzeniła się w całej Europie.
W Polsce pierwsze
gazety ogłoszeniowe pojawiły się dopiero w połowie XVII wieku.
Były to Warszawskie Ekstraordynaryjne Tygodniowe Wiadomości,
wydawane w roku 1762 przez Michała Grolla oraz Krakowskie
Kointelligencyje y Wiadomości. Tak dla łatwiejszego sposobu w
rządach publicznych, handlu y żywności, jako też kunsztów i nauk
podane, wydawane od roku 1768 przez Bogumiła Hebolda i Dawida
Gesinga.
Podczas gdy gazety reklamowe znakomicie
rozwijały się w całej niemal Europie, prasa informacyjna z
początku niechętnie zamieszczała ogłoszenia reklamowe. Jeśli już
to robiła, miały one niewielki format i skromną szatę graficzną.
Reklama nie stanowiła podstawy finansowej dla prasy informacyjnej,
ani nawet ważnego źródła jej dochodów.
Najstarsze znane
ogłoszenia prasowe pochodzą z Anglii z 1625 roku (Mercurius
Britannicus, 1 lutego 1625) i z Francji (Journal de la Cour, 1730). W
Polsce najwcześniejsze reklamy w prasie periodycznej ukazywały się
w w XVIII wieku Poczcie Królewieckiej i w Nowinach Polskich. Były
to reklamy książek.
Jednak uświadomienie sobie roli reklamy
dla prasy informacyjnej nastąpiło dopiero w XIX wieku.
W XVII
i XVII wieku znakomicie rozwijał się plakat i afisz reklamowy.
Ówczesne miasta były tak obwieszone afiszami, że w 1653 roku we
Francji zakazano rozwieszania plakatów w miastach - pod karą
śmierci! W Anglii król Karol II nakazał, by żaden znak nie był
rozwieszony przez ulicę, zabierając powietrze i światło
niebieskie.
Ciekawą i nowatorską formą reklamy stały się w
XVII wieku wizytówki reklamowe - rozdawane w sklepach i
firmach handlowych niewielkie "foldery", mające na jednej
stronie nazwę i adres firmy, na drugiej zaś - obrazek reklamowy,
niekiedy z krótkim hasłem i wierszykiem. Wizytówki te, często
zdobione przez wybitnych artystów i sprytnie układane przez kupców
w serie, były przedmiotem wymiany i kolekcjonowania - trochę tak,
jak dzisiejsze "pokemony" lub obrazki, dołączane do gumy
do żucia...
Ktokolwiek odwiedziłby osiemnasto- i
dziewiętnastowieczne europejskie miasta, zauważyłby także mnogość
ulicznych reklam "wędrujących" - umieszczanych na
specjalnych wózkach, na tablicach przyczepionych do pleców
wynajętych ludzi, na specjalnych reklamowych kapeluszach itp.
...skrzynie, jak Arki Noego, całkowicie oblepione ogłoszeniami, i to wielkości małego domu, ciągnione pomału po ulicach przez konie i ludzi, i niosące na sobie więcej kłamstw, niż kiedykolwiek wymyślił baron Munchausen (wspomnienia z Londynu księcia Puckler-Muskau, początek XIX wieku, cyt. za Turner 1965) |
Kapelusznik na londyńskim Strandzie, miast robić lepsze filcowe kapelusze od innych, osadza na kołach olbrzymi kapelusz z desek i gipsu, siedmiostopowej wysokości; wysyła człowieka, by go woził po ulicach; z nadzieją, że to go wspomoże. Nie spróbował ROBIĆ lepszych kapeluszy, jak mu to wyznaczył Wszechświat i co przy swym sprycie mógłby wielce prawdopodobnie zrobić, ale całe jego zatrudnienie obrócone jest na to, by nas PRZEKONAĆ, że takie właśnie robi. On również wie, że REKLAMA stała się Bogiem. (Thomas Carlyle, Past and Present, 1843, cyt. za Twitchell 1996) |
Co reklamowano? Odzież, żywność, usługi, wydawnictwa, dobra ziemskie, spektakle, pokazy osobliwości, wina, kawę, herbatę i tytoń.
Ów znakomity, i przez wszystkich lekarzy uznany, chiński napój, zwany przez Chińczyków Tcha, przez inne nacje Tay alias Tee, jest sprzedawany w Kawiarni Pod Głową Sułtanki, w Sweeting's Rents, przez Royal Exchange w Londynie (ogłoszenie w angielskim Marcurius Politicus, 30 września 1658) |
Wspaniały Tytoń Cefaliczny i Oftalmiczny... |
Wieki XVII i XVII to okres ogromnego rozprzestrzenienia się reklam medykamentów i lekarzy.
Daniel Defoe, opisując wielką zarazę dżumy w Londynie w
1665 roku, zauważył: |
W XVIII wieku pojawiły się też ogłoszenia matrymonialne i towarzyskie.
Poszukiwana: Wysoka i wdzięcznej postury kobieta, bardziej przystojna, niźli piękność. Dobre zęby, miękkie usta, słodki oddech, z oczyma nieważne jakiego koloru, lecz aby były wyraziste Z piersią pełną, pulchną, jędrną i białą. Z dobrym zrozumieniem, nie będąca dowcipną, lecz pogodną i żywą w konwersacji, grzecznej i delikatnej mowy, z charakterem ludzkim i czułym i z wyglądem takim, jakby czuła rozkosz, gdy sama rozkosz daje. Jeśli jest gdzie taka! Jest Dżentelmen o dochodach 2 tysiące funtów na rok, który ukończy w lipcu 52 lata, ale żywy i silny i o konstytucji skłaniającej do miłości, który ją poślubi, choćby jej fortuna była mała, i zapisze jej stały dochód 600 funtów rocznie. Musi się zgodzić mieszkać stale w kraju. Nie może być starsza o więcej niż 14 lat ani młodsza o mniej niż 7, niż ów Dżentelmen. (ogłoszenie w angielskim Daily Advertiser, maj 1750) |
Pierwsza amerykańska reklama prasowa (w Boston News Letter, 8
maja 1704) zachwalała nowy transport niewolników. Strach pomyśleć,
ale ogłoszenia o niewolnikach pojawiały się również w
Europie!
Na sprzedaż. |
Co zachowało się do dziś? Przede wszystkim reklamy w zachowanych egzemplarzach wczesnej prasy.
WIEK XIX
XIX stulecie to okres następnego, wielkiego przełomu w rozwoju
reklamy: pojawiła się reklama masowa, skierowana do wielkich
grup odbiorców.
Umasowienie reklamy związane było z
pojawieniem się prasy masowej - taniej, drukowanej już nie w
dziesiątkach, lecz w setkach tysięcy egzemplarzy.
Na
pojawienie się prasy masowej i masowej reklamy wpłynęły gwałtowne
przemiany społeczne, jakie zaszły w dziewiętnastowiecznej Europie.
Rozwojowi prasy sprzyjały: urbanizacja i migracja do miast; wzrost
liczebny klasy robotniczej - i zwiększanie jej dochodów, skracanie
natomiast czasu pracy; upowszechnienie się wykształcenia
podstawowego, a co za tym idzie - umiejętności czytania; gwałtowny
rozwój łączności (telegraf!) oraz techniki drukarskiej (parowa
maszyna drukarska, dagerotyp, heliograwiura, maszyna
rotacyjna).
Dzięki wynalazkom technicznym można już było
drukować prasę w wielkich nakładach, dzięki zwiększaniu dochodów
i ilości wolnego czasu robotników - znaleźli się dla tej prasy
czytelnicy. Ale żeby chcieli oni kupować gazety, gazety te musiały
być tanie. Rozwiązaniem było utrzymywanie niskiej ceny
egzemplarza, i czerpanie dochodów nie tylko ze sprzedaży nakładu,
lecz także ze sprzedaży powierzchni reklamowej.
Rozwijała się
zresztą nie tylko technika drukarska, lecz także produkcja innych
dóbr powszechnego użytku - pojawiły się towary masowe, które
trzeba było przecież reklamować.
Reklamy stały się więc
podstawą ekonomiczną istnienia prasy. Pojawiła się tak zwana
prasa dwunożna - czerpiąca część dochodów ze sprzedaży
nakładu, część natomiast - z reklam.
Pierwszą gazetą
dwunożną w Europie była La Presse (Francja, 1836).
Ogłoszenia w tej gazecie były jeszcze skromne, niewielkie i
pozbawione ilustracji.
Największe dziewiętnastowieczne gazety
masowe, utrzymujące się z reklam, to francuskie Le Petit Journal
i Le Petit Parisien, angielskie Times, Daily Telegraph,
Daily Mail, amerykańskie New York Sun, The Evening World i
Sunday World. Na łamach tych gazet dokonywało się
doskonalenie formy i treści reklam prasowych - od suchych,
rzeczowych informacji kupieckich, do ozdobnych, ilustrowanych,
pomysłowych inseratów.
W Polsce przejście do "dwunożności"
prasy nastąpiło w drugiej połowie XIX wieku. Dochody z reklam
rzadko jednak sięgały połowy dochodów pisma; utrzymywały się na
poziomie 30 - 40 procent. Prawdziwy rozwój prasy dwunożnej w Polsce
nastąpił dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym.
W miarę,
jak reklamy stawały się coraz ważniejszym elementem rzeczywistości
medialnej, coraz wyraźniejsza stawała się potrzeba ich fachowego
opracowywania, a także pośrednictwa w pozyskiwaniu dla reklam
miejsca w gazetach. Zaczęły się więc rozwijać agencje
reklamowe.
Pierwszą nowożytną agencję reklamową
założył w Anglii jeszcze w 1786 roku niejaki William Tyler;
umieszczał w prasie inseraty za prowizję w wysokości 6 pensów od
szylinga. Pierwszy reklamowy biznes zajmujący się nie tylko
odsprzedażą powierzchni, lecz także przygotowaniem ogłoszeń,
założyli Amerykanie. Agencja ta, założona przez Volneya B.Palmera
w Filadelfii w 1841 roku i odkupiona przez N.W. Ayer & Son w
1869, istnieje do dziś i jest najstarszą działającą firmą
reklamową na świecie.
Co reklamowano? Odzież,
tekstylia, artykuły higieniczne, lekarstwa - w tym cudowne leki na
wszystko - artykuły gospodarstwa domowego,
żywność.
Dziewiętnastowieczna prasa była ważnym źródłem
informacji "ze świata" dla wsi - zawierała więc wiele
reklam maszyn rolniczych i różnych technicznych nowinek.
Wyłonienie się (w drugiej połowie XIX wieku) pism
przeznaczonych specjalnie dla pań sprawiło, że pojawiła się
reklama mody.
WIEK XX - RADIO
Wiek XX to dwa przełomy w reklamie: pojawienie się reklamy
radiowej i telewizyjnej. (Pierwsza reklama internetowa
pojawiła się w roku 1994 na stronie HotWired, umieszczono tam
pierwszy baner firmy AT&T.)
Pierwszą regularnie nadającą
stacją radiową na świecie była KDKA w Pittsburgu, w roku 1920.
Radio, jako medium stosunkowo proste technicznie i niedrogie,
rozwijało się bardzo szybko. W 1922 roku Amerykanie mieli już 400
stacji! W ciągu lat 20 radiofonia pojawiła się w Anglii, Francji,
ZSRR i w innych krajach europejskich (w Polsce - w 1927
roku).
Wprawdzie już od 1894 roku Amerykańska Spółka
Gramofonowa nagrywała reklamy dźwiękowe na płytach (utwory
muzyczne rozdzielane były krótkimi tekstami lub piosenkami
reklamowymi), lecz radio miało być medium wolnym od reklamy.
Idealiści pisali o szlachetnym środku przekazu, który można
wykorzystać dla dobra ludzkości... Jednak właśnie taniość i
dostępność radia sprawiły, że musiały się do niego wedrzeć
reklamy. Prędko bowiem w amerykańskim eterze zrobił się taki
tłok, że stacje radiowe, chcąc być dobrze słyszalnymi, musiały
zacząć nadawać po drutach telefonicznych. Kompania telefoniczna
AT&T liczyła sobie za użytkowanie przewodów pokaźne sumy,
nadawanie zrobiło się drogie - nie było innego wyjścia, tylko
wpuścić do radia reklamę. Pierwsza zrobiła to nowojorska stacja
Wind & Earth & Air & Fire w roku 1922.
Minęło już 58 lat od czasu, gdy zmarł Nathaniel
Hawthorne, największy z amerykańskich pisarzy. Aby uhonorować
jego pamięć, korporacja Quensboro nazwała swą najnowszą grupę
luksusowych siedzib Hawthorne Court. Pragnę podziękować
wszystkim, znajdującym się w zasięgu mego głosu, za ofiarowaną
mi możliwość zachęcenia przez radio tej licznej radiowej
publiczności, by znalazła wypoczynek i codzienną wygodę w
domach oddalonych od zatłoczonych części miasta, na pograniczu
wielkiej Boskiej przyrody, lecz w odległości kilku mil metrem od
biznesowej części Manhattanu. |
Radiofonie europejskie otwierano już ze świadomością, że radio
jest dobrym nośnikiem reklamy.
Wczesne reklamy radiowe były
długie - trwały czasami nawet kilka minut. Bardzo często miały
charakter jednorazowy - wygłaszane były, lub śpiewane, na żywo, i
nigdzie nie utrwalane. Prędko jednak radio dorobiło się własnych
środków wyrazu, a reklamy zaczęto rejestrować, żeby powtarzać
je wielokrotnie. Siła oddziaływania ówczesnego radia była bardzo
duża; pamiętajmy, że prawie wszyscy słuchali tego samego; nie
było przecież tak ogromnej, jak dziś, rozmaitości stacji
radiowych.
Popularną i pomysłową formą reklamy radiowej były
- od lat 30. aż do wczesnych lat 50. - seriale reklamowe.
Przypominały zwykłe słuchowiska radiowe, tyle, że bohaterowie w
ważnych życiowych sytuacjach używali produktów firmy, która
"sponsorowała" słuchowisko. Inną popularną formą
reklamy były "godziny reklamowe" - koncerty, w
których utwory muzyczne przeplatane były reklamami.
W Polsce
międzywojennej reklamy również przybierały postać "godzin".
Nosiły tytuły: "Rozmaitości" i "Chwilka
radiowa".
W miarę rozwoju radiofonii reklamy radiowe
stawały się coraz bardziej pomysłowe i urozmaicone i - coraz
krótsze.
Nowy impuls dla rozwoju reklamy radiowej przyniosły
lata 60, kiedy pojawiła się muzyka młodzieżowa jako zupełnie
nowy, odrębny gatunek, zaś radio, jako że emitowało tej muzyki
wiele, zostało jednym z dominujących mediów "młodzieżowych".
Dominującą rolę wśród młodzieży odebrała radiu telewizja -
ale dopiero w latach 80, wraz z pojawieniem się MTV.
WIEK XX - TELEWIZJA
Również reklamę telewizyjną zapoczątkowali Amerykanie. 1 lipca
1941 roku stacja telewizyjna WNBT w Nowym Jorku nadała pierwszą
reklamę telewizyjną; popularny prezenter Ray Forrest odczytał
tekst reklamowy zachęcający do kupowania kapeluszy Adam.
Niespełna
pięć lat później - 19 czerwca 1946 - w amerykańskiej telewizji
pojawił się pierwszy spot ogólnokrajowy. Była to reklama
samochodów Forda, towarzyszyła zaś otoczonemu ogromnym,
powszechnym zainteresowaniem meczowi bokserskiemu Louis - Cohn. W
amerykańskiej telewizji niemal od samego początku reklama
przerywała filmy i programy rozrywkowe i dyktowała organizację
całego programu.
W Europie pojawienie się telewizji opóźniła
wojna. W miarę uruchamiania krajowych stacji telewizyjnych w latach
40. i 50., poszczególne kraje usiłowały znaleźć własną formułę
nadawania telewizyjnych reklam, a jeszcze częściej - sposoby na ich
uniknięcie w programie telewizyjnym; i tym razem bowiem
przypuszczano z początku, że telewizja będzie medium "szlachetnym"
- wolnym od reklamy...
Wielka Brytania, Francja, Szwajcaria,
Belgia, Holandia, kraje skandynawskie wystartowały z telewizją
traktowaną jako służba publiczna i całkowicie pozbawioną reklam.
We Włoszech reklamy mogły się pojawiać tylko w nocy, w specjalnym
segmencie pod tytułem Carosello; w Niemczech zezwalano na 20 minut
reklam na dobę, emitowanych w jednorazowej dawce. Hiszpania,
Finlandia i Austria dopuszczały u siebie system mieszany, gdzie
reklama pojawiała się w prywatnych stacjach telewizyjnych, nie
miała jednak dostępu do telewizji publicznej. Podobnie wyglądała
sytuacja w Japonii i Australii (od 1953 roku) i w Kanadzie.
Jako
że jednocześnie w krajach komunistycznych pojawienie się
telewizyjnych reklam było zasadniczo wykluczone, lub przynajmniej
bardzo ograniczone, z powodów ideologicznych - na początku tylko
prywatne telewizje w Ameryce Południowej i Afryce (a w Europie
jedynie Luksemburg) bez zastrzeżeń przyjęły ideę nadawania
reklam, obok prasy, kina, radia, także w telewizji.
To
"antyreklamowe" stanowisko telewizji krajów
zachodnioeuropejskich musiało się jednak stopniowo zmieniać.
Produkcja i emisja programów telewizyjnych są przecież bardzo
drogie. W dodatku wielkie agencje reklamowe, które w braku dostępu
do telewizji widziały ograniczenie swych zysków, wywierały wpływ
na rządy krajów europejskich, by te zezwoliły na telewizję żyjącą
z reklam. Dzisiaj we wszystkich krajach europejskich obok telewizji
publicznej - utrzymywanej z abonamentu i dotacji - funkcjonują pełne
reklam telewizje prywatne.
Na początku telewizję traktowano
jako "radio z głosem" . Pierwsze reklamy telewizyjne miały
zatem charakter "reklam radiowych z obrazem"; ważniejszy
był tekst, niż obraz, który służył tylko do prezentacji
reklamowanego wyrobu. Ówczesna literatura fachowa wręcz ostrzegała
przed "wizualnymi dystrakcjami" - nadmiarem efektownych
obrazków, które miały odwracać uwagę klienta od towaru! (Hepner
1953) Wczesne reklamy telewizyjne nawiązywały do postaci
komiwojażera, wędrownego sprzedawcy, osobiście zachwalającego
towar i prezentującego jego dobrodziejstwa. Często pokazywały
właśnie takiego sprzedawcę, który prezentował towar i mówił,
mówił, mówił...
Komunikaty reklamowe emitowane były "na
żywo", miały więc charakter jednorazowy - i były stosunkowo
tanie w produkcji. Były natomiast długie; mogły trwać nawet do
trzech minut.
Jednak już w połowie lat 50 okazało się, że
telewizja przewyższa w skuteczności radio. Zaczęło się powolne
wypieranie "żywych" komunikatów reklamowych przez
wcześniej nakręcone spoty, co wprawdzie znacznie podniosło koszty
produkcji, pozwoliło jednak na powtarzanie danej reklamy w telewizji
dowolną ilość razy.
We wszystkich krajach, gdzie w ogóle
miała szansę zaistnieć, wczesna reklama telewizyjna do początku
lat 60. - była więc dosłowna i opisowa. Bardzo ostrożnie
posługiwała się humorem, chętnie natomiast pokazywała proste
filmiki animowane.
Zróżnicowanie środków wyrazu i
przesuwanie się reklamy telewizyjnej w kierunku odrębnej,
samoistnej sztuki zaczęło się dokonywać w połowie lat 60. - wraz
z obyczajową i kulturową rewolucją, zachodzącą w kulturze
masowej społeczeństw Zachodu. Począwszy od przełomu lat 60. i 70.
reklama odważa się na pierwsze poważniejsze eksperymenty formalne.
W telewizyjnych spotach reklamowych zaczęły się pojawiać
niespodziewane skojarzenia, autoironia, odważnie wykorzystywano
humor i dowcip, czyniono aluzje do seksu; słowem - udało się
odjeść od nienaruszalnych dotychczas konwencji, od dosłowności
pokazywanego świata i od uładzonej, zunifikowanej estetyki.
Lata
80. i 90. przynosiły coraz odważniejsze próby przełamania
ciążących nad reklamą telewizyjną - i w ogóle wizualną -
konwencji w dziedzinie stylu i zawartości. Zamiast mówić do
"masowego odbiorcy", poszukiwano specyficznych środków
wyrazu w zależności od tego, do kogo skierowana jest reklama.
Świat
reklamowy przełomu wieków nie jest już zunifikowany i "uładzony";
charakteryzuje go wielość estetyk, środków perswazyjnych i
filozofii oddziaływania.
WIEK XX - JAK BYŁO W POLSCE?
Jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym Polska miała dobrze
rozwinięty, dynamiczny przemysł reklamowy. Mieliśmy kilkadziesiąt
agencji reklamowych, z których największą była Polska Agencja
Telegraficzna - ówcześnie jedno z największych biur reklamy na
kontynencie europejskim. Agencje zrzeszone były w Polskim Związku
Reklamowym. W Warszawie, Krakowiei Lwowie były szkoły reklamy.
Wydano co najmniej 20 podręczników skutecznej reklamy. Miało swoje
programy reklamowe Polskie Radio, dzięki reklamie utrzymywały się
też potężne koncerny prasy dwunożnej, na czele z największym
polskim koncernem prasowym: Ilustrowanym Kurierem Codziennym. Warto
też przypomnieć, że byliśmy wręcz potęgą, jeśli chodzi o
plakat reklamowy.
Nad losami polskiej reklamy po II wojnie
światowej ideologiczna nieufność systemu komunistycznego w
stosunku do reklamy jako zjawiska ekonomicznego i kulturalnego.
Reklama była przecież jednym z symboli kapitalizmu. Jej założenia
- zachęcanie do konsumpcji, pochwała wolnej konkurencji,
pokazywanie posiadania rzeczy jako ważnej ludzkiej potrzeby -
budziły wrogość komunistycznych ideologów. Nawoływanie do
konsumpcji w systemie, w którym stale brakowało towaru w sklepach,
mogło się jawić czasami jako absurd, ale czasami wręcz jako
dywersja.
Jednak kraje komunistyczne nie odżegnywały się od
reklamy. Tyle, że jej cele i definicja były inne, niż na
Zachodzie. Reklama miała być zgodna z założeniami ideowymi
marksizmu - leninizmu, zaś jej głównym celem było wychowywanie
społeczeństwa, oddziaływanie ideologiczne na tak zwane
masy.
Reklamowano więc przede wszystkim dobra "słuszne"
- prasę (także radziecką) i książki, nawozy i maszyny rolnicze,
usługi instytucji państwowych (PKP, PZU, PKP, Jubiler). Okresowo
namawiano do konsumpcji tych produktów, które akurat były na rynku
(margaryny, makaronu, herbatników, kwasu glutaminowego). To chyba
właśnie za sprawą reklamy Polacy uświadomili sobie istnienie
krakersów "Społem" i nauczyli się chrupać słone
paluszki.
Reklama podlegała takiej samej cenzurze, jak
wszystkie inne publikacje. Zleceniodawcy reklamy nie mieli żadnego
wpływu na kształt reklamy swoich własnych wyrobów. Zamawiając
reklamę, godzili się automatycznie na wszystko, co zrobią ludzie,
przygotowujący reklamy. A ludzie ci nie byli profesjonaliztami w
fachu rekllamowym...
Nie istniały profesjonalne agencje
reklamowe. Reklamy dla radia i telewizji przygotowywały tak zwane
redakcje specjalistyczne w radiu i w telewizji (w 1957 roku otwarto
Biuro Reklamy Polskiego Radia, w 1958 - Redakcję Reklamy Telewizji
Polskiej, przekształconą w 1970 roku w Biuro Programów Zleconych).
Przygotowaniem reklamy w prasie zajmowały się redakcje. Niekiedy
była więc ona pomysłowa - na przykład w "Przekroju" -
częściej jednak prymitywna i nieciekawa.
Ludzie,
przygotowujący reklamę, pozostawali na etatach w swoich redakcjach.
Ich zarobki nie były więc uzależnione od tego, czy robili dobrą,
pomysłową, skuteczną reklamę. Nie było żadnego związku między
skutecznością reklamy a dochodami producentów reklam i dochodami
mediów, które przecież utrzymywane były z pieniędzy
państwa.
Reklama w Polsce przed 1989 była więc taka, jak
media - nudna, kiepska technicznie, mało oryginalna.
Przełom
nastąpił w roku 1990. Zaczęła powstawać prywatna prasa, potem -
prywatna radiofonia i telewizja; podstawą ich utrzymania musiała
być reklama. Szybko miało się też okazać, że i media publiczne
nie są się w stanie utrzymać wyłącznie z abonamentu.
Już w
roku 1989 w ITI-Film Studio powstały pierwsze wyprodukowane w Polsce
telewizyjne spoty reklamowe o profesjonalnych ambicjach. La Cucaracha
- film reklamujący środek przeciwko insektom "prusakolep",
jeszcze nieporadny i kiepski technicznie - wywołał natychmiastowe
zainteresowanie publiczności. Podobnie złote, toczące się po
telewizyjnych ekranach jajeczko, wypuszczające kurczaczka - i
symbolizujące "Universal".
W ciągu następnych
dziesięciu lat reklama telewizyjna stała się w Polsce ważnym
zjawiskiem ekonomicznym, społecznym i kulturalnym.
Dziś w
Polsce działają wszystkie ważniejsze światowe agencje reklamowe -
i mnóstwo niewielkich, ale bardzo kreatywnych agencji lokalnych.
Stale na rynku obecnych jest około 300 agencji; jest także duży
rynek badań i usług mediowych. Reklama stanowi podstawę
funkcjonowania rynku prasy, radia,telewizji.
W
KIERUNKU XX WIEKU
Koniec wieku XX upłynął
w reklamie telewizyjnej - i w światowej reklamie w ogóle - pod
znakiem kilku, zachodzących jednocześnie, procesów.
Są to:
" globalizacja największych światowych agencji
reklamowych i wchłanianie przez nie mniejszych firm - a co za tym
idzie pojawienie się w reklamie "stylu globalnego" -
takiego sposobu komunikowania się z odbiorcami, który może być
zrozumiały i skuteczny w różnych krajach;
" ścieranie
się "stylu globalnego" ze "stylami lokalnymi"
- takimi sposobami oddziaływania na odbiorców, które uwzględniają
specyfikę danego kraju czy kultury;
" włączanie się
w światowy rynek reklamy telewizyjnej krajów dawnego bloku
komunistycznego;
" rosnące uniezależnienie widza
od narzuconego odbioru mediów - w taki sposób, że coraz łatwiej
jest uniknąć kontaktu z reklamą;
" zacieranie różnic
między "właściwą" zawartością mediów a reklamą;
"
rosnąca rola reklamy niestandardowej, występującej poza
podstawowymi mediami: prasą, radiem, telewizją.
Przede
wszystkim jednak na reklamę na przełomie wieków wpływ ma
pojawienie się nowego, potężnego medium: Internetu.
(...) każdy kanał komunikacji jest jak język. Do
perfekcji opanujesz ten, który towarzyszył twojemu dorastaniu.
Wtedy staje się on częścią twojej natury. |