DOBA STAROPOLSKA W HISTORII JĘZYKA POLSKIEGO.
czas trwania: od około połowy XII w. do przełomowych dziesięcioleci XV i XVI w.,
umowny rok otwarcia doby staropolskiej to 1136 – papież Innocenty II wysyła do arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba bullę zabezpieczającą majętności arcybiskupstwa – tekst zawiera przeszło 400 włączonych w tekst łaciński polskich nazw osobowych i miejscowych,
wstępna faza rozwoju literackiej odmiany języka ogólnego z ośrodkiem głównie w Krakowie,
język polski był zróżnicowanym wewnętrznie zespołem zbliżonych do siebie gramatyką i słownictwem regionalnych gwar,
język polski narodowy wyodrębnia się i określa w opozycji do innych języków narodowych, jest to język określonego etnicznie zbiorowiska z właściwym sobie i niepowtarzalnym systemem gramatycznym i słownictwem,
trudności kształtowania się języka ogólnego - rozbicie dzielnicowe i silne wpływy niemieckie (osadnictwo),
nadal trwają wpływy czeskie,
wahania zasięgu terytorialnego (Śląsk, Ziemia Lubuska, Pomorze, ekspansja na wschód),
rozwojowi języka sprzyja spolszczenie się duchowieństwa i wprowadzenie języka polskiego do niektórych czynności kościelnych, ożywienie życia umysłowego (podniesienie poziomu szkolnictwa, założenie Akademii Krakowskiej), wzrost demokracji szlacheckiej,
najważniejsze zabytki: Bogurodzica, Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański, Kazania gnieźnieńskie, roty przysiąg sądowych, Psałterz puławski, Biblia szaroszpatacka (Królowej Zofii), Rozmyślania przemyskie, Legenda o św. Aleksym, wiersz Słoty, Satyra na leniwych chłopów, Rozmowa mistrza Polikarpa.
System fonologiczny:
XIV w. – ustala się akcent inicjalny,
XV/XVI w.
przesunięcie akcentu na drugą sylabę od końca,
przekształcenie się iloczasu w różnicę barwy,
zamiast samogłosek długich – pochylone.
XII-XIV w. – rozwój i przemiany samogłosek nosowych,
pod koniec XVI w. zakończył się proces kontrakcji w czasownikach,
zmiany grup Ir; yr – er
mieszanie grup iN, yN, En,
ky, gy k’i, g’i (IV palatalizacja),
‘ew ‘ow,
wyrównanie formacji wcześniej zawierających jery,
2 poł. XV w. – upraszczanie się grup spółgłoskowych (w konsekwencji zaniku jerów),
proces ubezdźwięcznienia wstecznego rozpoczął się przed wiekiem XV i w ciągu tego stulecia zakończył,
upraszczanie się grup spółgłoskowych.
Zmiany w systemie fleksyjnym:
nadal kształtują się nowe deklinacje rzeczowników oparte na kryterium rodzajowym,
odmiana prosta przymiotników – tylko w funkcji orzecznika,
w orzeczniku pojawiają się imiesłowy bierne,
w odmianie złożonej – mieszanie końcówek N i Msc l.p. r. m. i n.,
w D l.p. r. ż. Końcówka –ej,
odmiana zaimkowo-rodzajowa wpływa na odmianę złożoną mieszanie się N i Msc,
XV w. – liczebniki – nowa odmiana liczebników zbiorowych,
nowe formy czasu teraźniejszego czasownika być,
przekształcanie się starych form czasownikowych w nowe,
zanik liczy podwójnej.
Zmiany w systemie słowotwórczym:
język polski zaczyna się rozwijać w jego odmianie samodzielnej,
wzrost produktywności przyrostków, głównie oznaczających wykonawców czynności,
pojawiają się sufiksy zapożyczone,
masowy rozwój nazw osobowych.
Zmiany w systemie składniowym:
orzecznik w N,
ograniczenie użycia C,
rozszerzenie i zmiana niektórych połączeń przyimkowych w funkcji dopełnień,
połączenia syntetyczne zastępowane przez analityczne,
ograniczenie użycia imiesłowów na –ąc do funkcji równoważników orzeczenia,
imiesłowy na –ący, -ąca, -ące w roli przydawki orzecznika – koniec XV w.,
zanik wielu spójników, zaimka jiże, niektórych partykuł,
zmiany w składni liczebników,
XVI w. – przyimek Ku ustępuje przyimkom na, do,
w XIV w. rzadko, w XV częściej pojawia się dawny zaimek pytajny który,
mowa niezależna.
Charakterystyka zasobów leksykalnych polszczyzny:
przypuszczalnie – ok. 15000 wyrazów,
zawołania szlacheckie,
nazwy dostojeństwa,
nazwy zawodowe,
nazwy pokrewieństwa,
nazwy materiałowe i dotyczące pochodzenia materiałów,
nazwy danin, podatków, opłat,
najstarsza warstwa języka prawniczego,
wyrazy dotyczące budownictwa,
rozwój synonimiki,
neologizmy,
zapożyczenia z łac., czes., niem.
Funkcjonalna sprawność polszczyzny:
synonimika raczej uboga,
wyraz stanów duchowych – prymitywny, niekiedy prostacki,
produkcja wyrazotwórcza w różnych zakresach żywotna i świadczy o wielkim wysiłku i stałym postępie,
budowa zdań- przeważnie ociężała, niedołężna, zazwyczaj wypowiedzenia wieloczłonowe z niewyraźnie wskazanym stosunkiem wewnętrznym,
rozwój trzech stylów językowych: artystycznego, dydaktyczno-normatywnego i praktycznego,
utwory literackie, kościelno-religijne i świeckie.