Maria Peisert, Formy i funkcje agresji werbalnej. Próba typologii, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2004
- Podłoże zaciekawienia zachowaniami o negatywnych motywacjach: mniejsza przewidywalność, potoczne przekonanie o wysokim stopniu spontaniczności.
- Agresja jest odruchowym, żywiołowym działaniem, mechaniczną reakcją na bodziec (filogenetyczny rodowód agresji –model hydrauliczny-sprężona para), spontaniczne, niekontrolowane uzewnętrznienie negatywnych emocji.
- Temat rozprawy:
- rewizja potocznego przekonania o spontaniczności zachowań językowych motywowanych negatywnymi emocjami, wskazanie na możliwość sterowania nimi w procesie socjalizacji oraz edukacji kulturowej i społecznej
- materia tekstowa odbijająca wyraziste emocje
-jego wybór wynika z postaci epistemologicznej dyrektywy postrzegania komunikatów-tekstów jako wielostronnie uwarunkowanych zachowań językowych
- Publikacja opiera się na staropolskim materiale językowym, który stanowi punkt wyjścia do wskazania źródeł tabu społecznego i kulturowego, decydującego o etnicznej swoistości słownictwa znieważającego. Uzupełnienie materiału o przykłady ze współczesnej polszczyzny (brak uzgodnionych paradygmatów postępowania badawczego – bariera metodologiczna)
-Praca jest PRÓBĄ usystematyzowania typów agresji językowej, nie stanowi kompletnego rejestru zniewag słownych; próbuje udokumentować, uporządkować i omówić całą skomplikowaną sytuację komunikatywną, w jakiej dochodzi lub może dochodzić do agresji językowej o różnorodnych postaciach.
- Zawartość pracy: typologia agresywnych zachowań językowych
- Literatura przedmiotu – zjawiskom tym póki co poświęcono niewiele uwagi (uważane za niepożądane i naganne, wiązane z ‘nizinami’ języka i kultury.
Najpełniejsza publikacja – F. Kiener (1983), który analizuje językowe działania agresywne z punktu widzenia socjologii s psychologii. Ważne też: B. Uspienski (1996), przejawy agresji w języku polityki po 89 r – I. Kamińska-Szmaj w ‘Słowa na wolności’ (2001)
- Agresja – definicja pojęcia:
Badania nad agresją skupiają się wokół dwu podstawowych zagadnień:
- nad jej biologicznym uwarunkowaniem
-nad jej konsekwencjami psychospołecznymi
W literaturze przedmiotu współistnieją trzy podstawowe teorie agresji:
1.agresja jako instynkt (Freud - skłonność do agresji pierwotna, popędowa dyspozycja człowieka, a zarazem najsilniejsza przeszkoda w rozwoju kultury, zachowanie wrodzone, mało podatne na wpływy procesów socjalizacyjnych)
2. jako popęd (fizyczne lub werbalne jawne dążenia do zdobycia władzy lub przewagi, rozładowanie popędu wywołanego czynnikami sytuacyjnymi, sposób rozładowania zależy od wyuczonych wzorców)
3. jako efekt uczenia (na podstawie obserwacji własnych i cudzych zachowań oraz wiążących się z tym konsekwencji, umożliwia przystosowanie i funkcjonowanie człowieka w relacjach międzyludzkich)
Brak jasnej odpowiedzi na pytanie o źródło agresji!
Agresja pojęciem węższym znaczeniowo niż konflikt, jest zazwyczaj reakcją na frustrację, jest przejawem wrogości; może mieć charakter autentyczny, a może być inscenizowana
- O tym, czy kontakt interpersonalny będzie miał agresywny charakter decyduje intencjonalność i niestosowność, wystarczy, że w ocenie jednego uczestnika komunikacji zostanie ona uznana za taką (nadawca, odbiorca, świadek)
-miejsce agresji werbalnej wśród innych zachowań agresywnych (podział na psychiczną i fizyczną; werbalna zmierza do zniszczenia reputacji i poniżenia przeciwnika)
-specyfika napaści słownych: ofiara odczuwa napaść silniej na forum publicznym; monologowe wyrażanie agresji, nieobligatoryjna: obecność słownictwa znieważającego, tabu-semy (słowo, którego jedynym przeznaczeniem jest dodać komunikatowi wulgarny, nieprzyzwoity sens – fucking), agresywne gesty
Najstarsze pojęcie z zakresu agresji werbalnej – inwektywa (IV w n.e.)
- Leksykę i wyrażenia znieważające można podzielić na (granica między tymi dwoma grupami jest płynna, zależy od wielu parametrów o charakterze socjalnym, kulturowym itp.):
-skodyfikowane i relatywnie akceptowalne z kulturowego punktu widzenia
-nieskodyfikowane, tzn. uznane za niewłaściwe w użyciu „kulturalnym” (słowa niecenzuralne, ordynarne, nieprzyzwoite)
Zdania nacechowane emocjonalnie mieszczą się poza kategoriami prawdy i fałszu!
W publikacji tej agresja definiowana jest jako: interpersonalne działanie językowe i parajęzykowe, na które składają się (z punktu widzenia pragmatyki) w przeważającej części ekspresywy, wyrażające negatywny stan uczuciowy nadawcy wobec odbiorcy, aktualizowany w chwili realizacji działania językowego z intencją zdeprecjonowania odbiorcy, poniżenia jego godności itp.
Funkcje agresywnych działań językowych:
Rozładowanie negatywnej emocji – osiągnięcie katharsis.
Rozładowanie negatywnej emocji nie eliminuje jej, a oglądanie bądź wyrażanie agresji sprzyja jej występowaniu; skierowanie się ku niższemu (Bachtin) – karnawalizacja języka
Wyrządzenie szkody odbiorcy przez pomniejszenie jego statusu.
Profanowanie sacrum.
Funkcją inwektywy jest profanacja sacrum, a przez zamianę sacrum w profanum tworzy się inwektywę i nadaje formie słownej znieważający sens. (celowe i nawykowe)
Uzyskiwanie przez nadawcę „korzyści” w postaci tzw. Schadenfreude.
Złośliwa radość z cudzego niepowodzenia (tym większa, im silniejsza była zawiść)
Autostymulowanie do odparcia ataku.
Najlepszą obroną jest atak. Formuły obronne mają przeważnie topikę związaną ze sferą seksu lub skatologiczną.
Ustanowienie hierarchii w relacji między osobami w relacji między osobami o równym statusie.
W rodzinie, grupie zawodowej
Socjalizacja.
Agresji używa się tu wobec osoby trzeciej, pełni rolę kozła ofiarnego lub wspólnego wroga; opozycja my/oni
Zdobywanie statusu i podnoszenie prestiżu w grupie.
Fińskie dziewczęta, agresja nawykowa
Wyrażanie solidarności z odbiorcą i dodanie mu odwagi do działania.
no, nie bądź cykor!
Integracja grupy.
w subkulturach element konsolidujący i rozpoznawczy; funkcja kryptolaliczna (ukryta gadanina)
Wspólna zabawa i pojedynki słowne.
Wierzbicka: chiacking, niezbędna –publiczność , w związku z przyjętą konwencją nie rani się odbiorcy
Znieważanie odbiorcy w funkcji samo potwierdzenia racji nadawcy.
Gdyby nie ty
Autoagresja słowna.
Zachowanie samoobronne, uprzedzające ewentualny atak, tłumaczenie się, obrona – co za dureń ze mnie!
Autoprezentacja.
Nadawca chce się przedstawić jako osoba bez przesądów kulturowych, odrzucająca tabu, nowoczesna, typowe dla współczesnej inteligencji – używanie słownictwa nieskodyfikowanego w syt. (pół)oficjalnej
Przyciąganie uwagi odbiorców.
Prowokowanie otoczenia, nurt postmodernistyczny
Zakłócanie merytorycznego dyskursu.
By wpędzić oponenta w zakłopotanie, przerwać logiczny i merytoryczny wywód, przerywanie mówiącemu, zmiana tematu
Magia słowna.
Odsyłanie oponenta we władanie złych mocy, złorzeczenie, antymodlitwa, ‘Będę trzymać kciuki’ to w Rosji ruganie – obrzucanie w myślach inwektywami , ma przynieść szczęście; połamania pióra/nóg
Agresja językowa jako środek terapeutyczny.
Ujawnienie tłumionej agresji jako ważny element kuracji psychicznej,
Patologiczna skłonność do nadużywania obelżywego słownictwa – tzw. Syndrom Tyretta.
Agresja jako rodzaj ekspresji artystycznej.
Taki rodzaj twórczej kreacji językowej, której materią jest słownictwo objęte tabu; rymowanki z sugerowanym wulgaryzmem, Fredro, Stachura, też: funkcja ludyczna - niecenzuralne teksty piosenek rockowych i przyśpiewek ludowych
Prowokacja o charakterze erotycznym.
Wiek dojrzewania, więzienie, wojsko; temat gwałtu przez język
Role socjalne i miejsca sprzyjające powstawaniu aktów agresji werbalnej:
Przede wszystkim tam, gdzie ludzie narażeni są na silne obciążenia fizyczne i psychiczne. Powstawaniu i uzewnętrznianiu się zachowań agresywnych, szczególnie językowych, sprzyjają czynniki socjalne i przyzwolenie kulturowe, które są zmienne historycznie.
Rodzina – zwór werbalny
Szkoła –przezwiska, krytyka, nagana
Wojsko – stres, silnie naznaczona asymetria, ‘fala’
Rolnictwo – ludzie wiejscy są pobudliwi i agresywni (kontakt ze zwierzętami)
Rzemiosło i handel – przekupka, woźnice, kowale. Sprzedawca ma pozycję uprzywilejowaną (dysponujący towarem, rozdzielający dobra)
Górnictwo i przemysł – klątwy i słownictwo znieważające uważane za niewłaściwe, przynoszące nieszczęście.
Parlament i polityka –kiedyś ‘parlamentarny’ to ‘zgodny z dobrymi obyczajami, przyzwoity, kulturalny’
Polemiki religijne i duchowieństwo - klątwa
Sport – kibice, napisy na murach, demonstracje solidarności z drużyną, bójki, dewastacje
Miejsce pracy – szykanowanie, niemożność awansu itp.
Internet – poczucie bezkarności
Zakłady karne – kult zachowań męskich, zaspokojenie potrzeby siły, mocy, ważności; zacieśnienie przestrzeni osobistej wyzwala agresję (też tramwaj itp.)
Językowe i parajęzykowe zachowania blokujące agresję:
Językowe:
Agresja rodzi agresję, ale życzliwe i spokojne zachowanie mogą ją nasilić.
Zasady kooperacji Grice’a, też: Lakoff, Leech, Levison, Marcjanik
Parajęzykowe:
Uśmiech, mimika, kontakt wzrokowy, głos, gesty, pozycja ciała, dotyk, zachowanie przestrzenne (Hall)