Funkcje Herbu Orzeł Biały w XIV i XV wieku

Już w latach dwudziestych XIII wieku spotykamy orła na pieczęciach książąt małopolskich, wielkopolskich, śląskich i kujawskich. Wyjątkiem są tutaj książęta mazowieccy, którzy później zaczęli stosować znaki heraldyczne.

Najwcześniej orła, jako znak heraldyczny znajdujemy u książąt śląskich gdzie jest on przedstawiany najczęściej z półksiężycem na piersi. Półksiężyc był pozostałością po wcześniejszym znaku linii śląskiej gdzie występował wraz z krzyżem.

Skąd taka popularność orła na Śląsku i tak wczesne jak na Polskę urośnięcie tego symbolu do miana herbu?

Upatrywałbym tutaj przyczyny takiego stanu rzeczy w wyjątkowości Śląska i ośrodka Wrocławskiego, jako terenów, na których krzyżowały się szlaki różnych narodów głównie Czechów i Niemców, którzy chętnie zapuszczali się na te tereny w celach np. handlowych. Stąd wniosek, że mogliśmy orła poznać za pośrednictwem którejś z tych dwóch narodowości ( Niemcy idą jeszcze dalej mówiąc, że nie tylko orzeł trafił na Śląsk od nich, ale, że był wyrazem zależności lennej książąt z tych terenów względem Cesarstwa- jest to jednak pogląd bardzo na wyrost po pierwsze, dlatego że najprawdopodobniej orzeł trafił tu już wcześniej niż przypuszczają Niemcy a po drugie, że w tym okresie nie można mówić o jakichkolwiek zależnościach lennych [zwłaszcza książąt] względem Cesarstwa). Niektórzy badacze twierdzą, że orzeł trafił na tereny południowo zachodniej Polski za pośrednictwem Agnieszki żony Władysława II Wygnańca, która pochodziła z domu Babenbergów. Kłam tej hipotezie zadał O.Mitias, który wykazał, że w owym czasie pieczęcie Babenbergów były bezherbowe.

Dlatego też bliższa wydaje się recepcja Orła od Czechów, z którymi książęta śląscy chętnie wchodzili w koligacje genealogiczne. Te związki genealogiczne doskonale wyraża syntetyczny herb Henryka Pobożnego, który łączy cechy herbu matki (Czeszki) z herbem ojca (Polaka).

Wziąłbym tu natomiast również trzecią i chyba najbardziej chlubną dla Polaków ewentualność, że nie potrzebne nam były recepcje symbolu orła a była to nasza świadoma decyzja. Skoro orzeł tak często pojawiał się w latach minionych, (przedheraldycznych) jako wyraz tak wielu cnót osób utożsamiających się z nim to ta tradycja mogła przetrwać do czasów, że się tak wyrażę wczesno heraldycznych. Tradycja powodowała, że XIII wieczni książęta, w których na pewno odzywał się kult przodków i swoiście rozumiany wówczas patriotyzm, chętnie sięgali do symboli z ich przodkami kojarzonymi. Można by tym tłumaczyć tak szybkie i niemal równoczesne pojawianie się orła, jako symbolu herbowego w różnych częściach Polski ( właściwie w ciągu kilkunastu, kilkudziesięciu lat, orzeł pojawia się zarówno w zachodnich, południowych, wschodnich i północnych częściach naszego kraju, co biorąc pod uwagę ówczesne możliwości komunikacyjne jest okresem niemal błyskawicznym. Gdyby założyć, że orzeł „przyszedł” do nas z Niemiec lub Czech, to skąd niemal w tym samym czasie wziął się np. w Wielkopolsce czy na Kujawach, gdzie wpływy tych wyżej wymienionych krajów były dużo mniejsze.

Kolejnym argumentem za powyższą hipotezą jest sama popularność orła i jego uniwersalna wymowa, która znana była wszystkim- nie tylko ówczesnym elitom. Symbol jest najlepszy wtedy, gdy jego znaczenie znane jest wszystkim niezależnie od statusu społecznego. Zdając sobie z tego sprawę książęta chętnie sięgali po ptaka by wyrazić swoje dążenia, aspiracje i pozycję, co biorąc pod uwagę ówczesną sytuację polityczną ( rozbicie dzielnicowe) było dla książąt szczególnie ważne. Takie stwierdzenie potwierdzają głównie badania i wnioski wysuwane przez Z. Piecha, który upatruje w symbolach głównie wyrazu dążeń zjednoczeniowych i politycznych poszczególnych książąt. Na tym polu orzeł rywalizował z wieloma innymi symbolami takimi jak np. prawica boska, krzyż, insygnia królewskie, miecz, czy postacie świętych np. Stanisława.

Polscy książęta używali różnych symboli herbowych aż do czasów Przemysła II, który po objęciu dzielnicy krakowskie po śmierci Henryka IV¹ na swojej pieczęci pieszej umieszcza znowu orła, tym razem na dzierżonej w lewej ręce tarczy. Jest to orzeł z koroną na głowie i (śląskim) półksiężycem na piersi- miał on symbolizować legalność władzy Przemysła II jak również kontynuacji programu zjednoczeniowego realizowanego przez księcia wrocławskiego. Co do korony to nie zawsze była ona nałożona na głowę orłów na pieczęciach Przemysła. Na jednej z późniejszych pieczęci władcy orzeł jest przedstawiony na płachcie gonafonu- tym razem bez korony. Był to zdaniem Z. Piecha wyraz tego, że orzeł bez korony stał się herbem osobistym księcia, zaś ukoronowany wyrazem jego dążeń politycznych w kierunku koronacji, (do czego ostatecznie doszło 26.06.1295 roku) i zjednoczenia.

Funkcje Herbu Orzeł Biały

Po koronacji Przemysła II została wykonana jego pieczęć majestatyczna wyobrażająca z jednej strony postać władcy wraz z leżącymi przy nim insygniami (przede wszystkim hełm z klejnotem²), z drugiej zaś w polu tarczy ukoronowanego orła bez półksiężyca na piersi ( uważa się, że brak półksiężyca oznacza, że w tym czasie nie było już konieczne manifestowanie praw do sukcesji po Henryku IV). Przedstawienie orła znów w tym przypadku nawiązuje do jego symboliki jak również do wcześniejszych przekazów kronikarskich np. Anonima, przez co odczytywać go możemy, jako wyraz aspiracji politycznych, świadomości historycznej i treści religijnych³.

Przede wszystkim chodziło tu jednak najprawdopodobniej o ukazanie idei zjednoczeniowej terenów państwa polskiego pod berłem Przemysła II. Orzeł był wyrazem przede wszystkim dążeń politycznych władcy, które jednak nie mogły być zrealizowane przez jego rychłą śmierć.

Śmierć władcy doprowadziła do rywalizacji o schedę po zmarłym. W szranki stanęli Henryk Głogowski i Władysław zwany Łokietkiem. Natomiast żaden z nich w tym okresie (przed 1300 rokiem) nie posługiwał się symbolem orła, jako wyrazu swoich dążeń. Człowiek przesądny zrzuciłby na karb odejścia od symbolu orła to, że władzę w Polsce objął koronowany w 1300 roku Wacław II, który zaraz po koronacji zlecił stworzenie pieczęci łączącej elementy czeskie i polskie tj. lwa z orłem. Orzeł pojawia się nie tylko awersie, ale również na rewersie gdzie przedstawiony jest na tarczy przedstawionego tam rycerza jak również na końskim czapraku tegoż. Orzeł symbolizuje tu herb państwa polskiego i to właśnie dzięki Wacławowi II ( jak i chyba w ogóle ostatnim Przemyślidom) orzeł utrwalił się, jako herb państwa polskiego i od tej pory był już stale kojarzony z naszym krajem. Po śmierci Wacława II do walki o zjednoczenie państwa polskiego staje Władysław Łokietek. Jego aspiracje znów wyrażała pieczęć, co prawda jeszcze z symbolem pół-lwa pół-orła, co było pozostałością po poprzednim władcy jak również wyrazem niejakiej zależności od Czech. Wyraz dążeń Łokietka w tym przypadku oddany jest w legendzie pieczęci: S[IGILLUM] VLAD[ISLAI] DEI GR[ATI]A DVCIS CRAC[OVIE] ET SAND[OMIRIAE]. Dopiero po śmierci głównego oponenta w walce zjednoczeniowej, czyli Henryka Głogowskiego powstaje nowa pieczęć piesza eksponująca herb Orzeł Biały. Był to pierwszy znak na to Orzeł będzie wprowadzany do ikonografii przyszłego króla przy jednoczesnym odchodzeniu od jego pieczęci osobistej pół-lew pół-orzeł.

Po koronacji krakowskiej w 1320 roku powstaje pieczęć majestatyczna wzorowana na pieczęci Przemysła II. Różniła się ona od pieczęci Czecha m.in. tym, że na awersie brak jest hełmu z klejnotem zaś na rewersie zawarto godło osobiste Łokietka, czyli pół-lwa pół-orła. Natomiast tak jak przy pieczęci jednego ze swych poprzedników również na wyobrażeniu zjednoczyciela Polski znajdujemy siedzącego władcę wyposażonego w pełny zestaw insygniów, co ma jednoznaczną wymowę polityczną (zjednoczenie, władza zwierzchnia nad podległymi terenami). Wymowa ta była szczególnie ważna, ponieważ pełniła funkcję propagandową w owym czasie. Wiadomym jest, że nowy władca ( pierwszy Polak-król od czasów Bolesława II) nie wszystkim mógł się podobać i w niektórych kręgach był wręcz nieuznawany. Opozycja ta prowadziła swoją anty królewską propagandę, czemu król musiał zapobiegać. Wyrazem tego była symbolika ikonografii władcy. Pieczęcie trafiały raczej do elit, zaś do prostego ludu „propaganda” królewska trafiała za pośrednictwem monet- w tym przypadku denarów bitych być może już w 1314 roku⁴. Na monecie tej z jednej strony przedstawiony jest ukoronowany orzeł, z drugiej zaś hełm z klejnotem. Jest on postrzegany, jako atrybut władzy zwierzchniej ( ma przypominać poddanym- kolokwialnie mówiąc- kto tu rządzi). Orzeł świadczył zaś o zjednoczeniowej misji władcy i odzwierciedlał jego cechy.

Jeżeli chodzi o pieczęć majestatyczną to wyraża ona podobne idee, co moneta. Uzupełniona o legendę, w której wymienione są ziemie podległe władcy jednocześnie wskazuje na jedność terytorialną Polski. Pieczęć główna była rzadko używana z uwagi na najprawdopodobniej słaby stan tłoka⁵. Częściej używano natomiast pieczęci mniejszej, na której wyobrażony był ukoronowany orzeł bez tarczy.

Jedno z najstarszych, kolorowych, przedstawień orła jest wyobrażone na pochwie miecza koronacyjnego Łokietka ( Szczerbca). Srebrny orzeł ma na głowie złotą koronę. Wyobrażona jest też przepaska, szpony i pierścień. Wszystko otacza złota bordiura.

Kolejny propagatorem wizerunku orła był następca Łokietka Kazimierz zwany Wielkim. Rozpropagował on w dużo większym stopniu niż ojciec ten symbol. Przyczyną takiego stanu rzeczy był rozwój gospodarczy, a także instytucjonalny kraju. Wraz ze wzrostem znaczenia Polski na arenie międzynarodowej i jej szybkim wychodzeniem z zapaści gospodarczej czasów rozbicia dzielnicowego konieczny był rozwój biurokratyczny naszego kraju- przede wszystkim kancelarii. Chciano w związku z tym wypracować własny, niezależny od czynników zagranicznych (przede wszystkim niemieckich) system formalno-prawny. Dzięki pieczęciom z herbem manifestowano niezależność naszego prawodawstwa od czynników zewnętrznych.

To, że zasługi w propagowaniu orła Kazimierza były większe od Władysława wiązało się też z rozwojem sztuki tworzenia pieczęci jak również mennictwa. Nowa pieczęć majestatyczna nawiązuje do wcześniejszych pieczęci piastowskich jednak zawiera wzorem innych krajów europejskich przede wszystkim Węgier również inne elementy. Jednym z nich jest kotara rozpięta nad tronem, którą podtrzymują aniołowie. Twórcy pieczęci odeszli także od tarczy herbowej. Na awersie jest przedstawiony siedzący władca w luźnym stroju z całym zespołem insygnialnym oraz przedstawionym u stóp herbem osobistym ojca- pół-lwem pół-orłem. Całości dopełnia legenda wyrażająca obszar władzy króla. Na rewersie przedstawiony jest orzeł z rozpiętymi skrzydłami i dumnie zadartą ku górze głową. Mimo tego, że z czasem legenda była coraz mniej adekwatna do obecnego stanu rzeczy ( granice naszego kraju bardzo szybko się rozszerzały) była ona używana do ostatnich dni życia władcy tj. do roku 1370.

Jednak większą rolę w propagowaniu orła za czasów Kazimierza Wielkiego odegrały grosze krakowskie. Na awersie przedstawiona była korona królewska, co w zestawieniu z ukoronowanym orłem na rewersie jednoznacznie wskazywało na centralizację pełni władzy w osobie króla oraz na jedność państwa polskiego.

Kazimierz Wielki najprawdopodobniej zaskarbił sobie również orła, jakie swoje godło osobiste. Spotykamy, bowiem pieczęcie, na których ponad prawym skrzydłem orła umieszczony jest „ukoronowany” monogram władcy, czyli wielka litera K. Zestawienie monogramu z Orłem znajdujemy również na monecie koronnej z lat 1397-1370 (tutaj na awersie był monogram, na rewersie zaś ukoronowany orzeł.

Herb państwowy (jednocześnie królewski) znajdujemy również na elementach architektonicznych z tego okresu. Przede wszystkim w katedrze na Wawelu, która miała być od teraz głównym miejsce koronacji królewskich odbierając w ten sposób tą zaszczytną funkcję Gnieznu. Orzeł pojawia się tu na wielu elementach: na zwornikach sklepiennych ambitu, w nawach (południowej i północnej jak również głównej). Niektórzy badacze np. Z. Piech uznają jednak, że przedstawienia z katedry wawelskiej są późniejszymi, neogotyckimi tworami nie zaś XIV wiecznymi. Taką hipotezę Piech popiera faktem, iż przedstawienia orła z katedry zawierają bordiurę, której wówczas w XIV wieku nie stosowano przy tego typu przedstawieniach.

1^ Najprawdopodobniej, zdaniem O. Balzera, pieczęć ta powstała już po śmierci Henryka IV, z czym z kolei nie zgadza się S. Kętrzyński wskazując, że pieczęć ta istniała już przed śmiercią władcy krakowskiego.

2^ Wg. Z.Piecha hełm w sfragistyce książąt piastowskich był tym elementem, który odróżniał herby osobiste władców piastowskich.

3^ A.Jaworska, Orzeł Biały herb Królestwa Polskiego, s.60

4^ O tak wczesnym początku bicia denarów przekonuje B. Paszkiewicz w swojej monografii dotyczącej mennictwa Władysława Łokietka. Poddał on jednak z czasem rewizji swoje poglądy przesuwając początek bicia monety na rok 1326.

5^ S. Kętrzyński, Uwagi o pieczęciach, s. 61