Geneza herbu Orzeł Biały
Pochodzenie symbolu orła w kulturze europejskiej
Przemożny wpływ na powstawanie symboli już w czasach prehistorycznych i antycznych miało zżycie człowieka z naturą. Jej obserwowanie pozwalało naszym przodkom na przewidywanie pogody, znajdowanie pożywienia jak również na różnego rodzaju praktyki mistyczne ( np. wróżby, obchodzenie świąt). Obserwowano życie zwierząt, roślin, pogodę oraz zjawiska atmosferyczne. Stąd też rozwijało się w ludziach kojarzenie odpowiednich zwierząt z odpowiednimi ich cechami. Jednym z takich zwierząt był orzeł. Jeden z największych i najsilniejszych ptaków drapieżnych. Już cechy anatomiczne orła podnoszą go do rangi króla ptaków. Jest to ptak silny, drapieżny o ostrych jak u kota szponach i zakrzywionym, ostrym dziobie. Jednocześnie jest to jeden z największych ptaków drapieżnych, którego rozpiętość skrzydeł dochodzi u niektórych gatunków do 3 metrów. Wszystkie te cechy sprawiały, że nawet u ludzi orzeł budził podziw, zachwyt, a nawet zazdrość. Stąd też urósł on w pewnym momencie do rangi symbolu. Przyrównanie kogoś do niego lub jego cech (np. orli wzrok) było wielkim wyróżnieniem.
Najwcześniej orła, jako symbol spotykamy w Azji mniejszej (Asyria, Babilon, Persja). W tych kulturach symbol orła kojarzony był z bogami. Zwłaszcza w kulturze Babilonu (a dokładniej kulturze Mezopotamskiej) gdzie wierzono, że bogowie przybyli z nieba ( kosmosu?) co dodatkowo mógł symbolizować „król przestworzy”, czyli orzeł. Symbolizował on również ich siłę, boską potęgę, sprawiedliwość. Był wyobrażany zwykle na elementach architektonicznych takich jak np. stelle, jako boski pomocnik, posłaniec, a wręcz wojownik który staje do walki z siłami zła (zwykle uosabianymi w postaci węża ).
Następnie motyw orła (a raczej sokoła) spotykamy w starożytnym Egipcie. Jego głowę miał bóg zmarłych Horus. Unosił on zmarłych Faronów do nieba. Motyw ten być może zaczerpnęli Egipcjanie właśnie od Babilończyków u których na przedstawieniach orły unosiły zmarłych herosów. Elementy ptaka pojawiają się u Egipcjan również w innych elementach, np. skrzydła w tarczy słonecznej, ptasia głowa boga Ra (boga słońca, stwórcy świata, najważniejszego boga w panteonie bóstw egipskich.
Tak jak w Egipcie Ra, tak w Grecji Zeus utożsamiany był z ptakiem (orłem). Miał on według mitu przybyć na świat pod postacią orła. Jak wiadomo o Greków pełnymi garściami czerpali Rzymianie, u których odpowiednik greckiego Zeusa, czyli Jowisz również kojarzony był z Orłem. I w ten sposób docieramy do największych propagatorów symbolu orła w kręgu europejskim, czyli do Rzymian. Wyobrażenia orła pojawiały się tu zarówno na berłach konsulów i królów, ale również na sztandarach wojskowych (dokładniej gł. u zwieńczenia drzewca sztandaru gdzie orzeł był ukazany w postaci rzeźby z rozpostartymi skrzydłami na „pęku” błyskawic), jako element architektoniczny np. w miejscach kultu lub budynkach państwowych. Stąd to symbol orła w takiej formie był czerpany aż do XX wieku naszej ery.
Rzymianie wierzyli, że znak orła poprowadzi ich do zwycięstwa i przyniesie szczęście w bitwie. W armii symbolizował on siłę, odwagę, męstwo i ducha walki. Przeplatał się tu również z wątkiem religijnym symbolizując Jowisza (wsparcie bogów było dla Rzymian równie ważne). Nieco inne funkcje pełnił orzeł, jeżeli chodzi o sferę religijną Rzymian. Tutaj podobnie jak u Babilończyków i Egipcjan nie tylko był zarezerwowany jako symbol najwyższych bóstw, ale miał być przewodnikiem władców do krainy zmarłych. W starożytnym Rzymie objawiało się to tym, że podczas ceremonii pogrzebowej władcy wypuszczano w powietrze orła.
Tak wysoka pozycja orła w obrębie kultury rzymskiej spowodowała początkową niechęć chrześcijan do tego symbolu. Kojarzony był on wręcz z prześladowaniami. Dopiero akceptacja, jaką wyraził wobec chrześcijan Konstantyn Wielki spowodowała, że również oni zaakceptowali orła z jego wszystkimi cechami. Co więcej tak jak w Babilonie, Egipcie, Grecji, Rzymie zaczęto utożsamiać głównego proroka Chrześcijaństwa, czyli Jezusa Chrystusa właśnie z symbolem orła. Co więcej poszerzyli oni jeszcze sferę jego symboliki o nieśmiertelność, zmartwychwstanie i ocalenie życia.
Orzeł w świecie wczesnośredniowiecznym i średniowiecznym.
Rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa na obszar zachodniej Europy jak również przywrócenie koncepcji państwa uniwersalnego przez Karola Wielkiego, który opierał się na idei Imperium Romanum, sprawiło, że symbol orła dotarł praktycznie w każdy zakątek zachodniej ( a później również środkowej) Europy. Orzeł zaczął być spotykany na elementach architektonicznych (kaplicach, kościołach, bramach, budynkach władców).
Stał się on wręcz synonimem władzy i władcy. Szczególnie był on eksponowany przez władców germańskich gł. Niemców. Już pierwsi Ottonowie nawiązując do tradycji rzymskich poczęli posługiwać się symbolem orła i umieszczać go na przedmiotach związanych ze swoją władzą. Oni jak i ich następcy z X i XI wieku byli chyba największymi propagatorami tego symbolu w świecie wczesnośredniowiecznym i średniowiecznym. Śmiem sądzić, że to przez nich symbol był tak popularny w państwie polskim, o czym za chwilę.
Orzeł u Niemców początkowo był ukazywany głównie na elementach architektonicznych ( np. na kaplicy w Akwizgranie). Od XI wieku zdobił już insygnia cesarskie takie jak np. berło cesarskie. Od XII wieku wzorem rzymskim orzeł zaczął pojawiać się na sztandarach niemieckich (u zwieńczenia drzewca sztandaru). Od XII wieku rozpoczął się również proces heraldyzacji tego symbolu. Początkowo był zawierany w wyobrażeniach władców np. na ich tarczach, by w końcu stać się znakiem stricte heraldycznym występującym na monetach, pieczęciach i herbach, gł. książąt Niemieckich, ale także w większości środkowej i południowej Europy.
Pochodzenie i ewolucja Orła polskiego
Pojawienie się symbolu orła w Polsce wiązałbym głównie z intensyfikacją kontaktów polsko-niemieckich tak podczas wojen połowy X wieku jak również przede wszystkim podczas panowania Ottona III. Moim zdaniem aktywne włączenie się Państwa Polskiego do idei uniwersyfikacji Europy wysuwanej przez Ottona III, którego apogeum był zjazd w Gnieźnie roku 1000, było kamieniem milowym w pojawieniu się symbolu orła na terenie Polski. Z tym to wydarzeniem wiązałbym również pierwsze przedstawienie orła na denarze Bolesława Chrobrego. Przychyliłbym się tu do opinii Stroczyńskiego, według którego na awersie monety Bolesława I przedstawiony był ptak (orzeł) w koronie. Dyskusja toczy się nie tylko wokół wyobrażenia na denarze ( czy jest to orzeł, paw, kogut czy gołębica), ale również wokół jego chronologii i wpływu na późniejsze wyobrażenia. Pozwolę sobie w tym miejscu na własny sąd w tej sprawie.
Biorąc pod uwagę konfigurację polityczną przełomu X i XI wieku doszukiwałbym się w tym przypadku niemieckiej recepcji orła na denarze. Moim zdaniem powodem edycji takiej monety był zjazd gnieźnieński w roku 1000, gdzie doszło do niepełnej wprawdzie, bo bez sakry kościelnej, koronacji Bolesława Chrobrego na króla. Biorąc pod uwagę przychylność Ottona III wobec władcy Polski doszukiwałbym się w denarze symbolicznego wyrazu poparcia cesarza wobec dążeń królewskich władcy polskiego. Świadczyłby o tym moim zdaniem następujące elementy denara- napis (Princes [Princeps] Polonie) jak również symbol na awersie. Zdaniem uczonych napis jest nawiązaniem do monet benewentyńskich jak również do monet rzymskich. Świadczy prawdopodobnie o dążności Bolesława do zjednoczenia ziem polskich jak również do koronacji. Na monecie tej po raz pierwszy pojawia się nazwa Polonia (Polska) co świadczy o jednolitym charakterze państwa.
Wracając do wyobrażenia na awersie to jego interpretację, jako orła tłumaczyłoby zamiłowanie Ottonów do tego symbolu będącego wyrazem wcześniej opisywanych przeze mnie cech i nawiązań. W ten sposób Otton chciał wyrazić swoje poparcie wobec dążności władcy polskiego do korony identyfikując go z symbolem, z którym od czasów starożytnych identyfikowani byli wszyscy władcy, a nawet bogowie. Co do jakości wyobrażenia, przez które dziś trwa taka dyskusja to jej słabości upatrywałbym w słabo rozwiniętym jeszcze w tym czasie mennictwie ( ale najprawdopodobniej taka teza wymaga wnikliwych badań).
Zakładając, że wyobrażenie na monecie przedstawia orła, uznać można, że denar ten miał istotny wpływ na późniejsze edycje monet w Polsce. Przeciwnicy takiego stwierdzenia za główny argument przeciwko protoplastycznej roli tej monety wskazują na fakt ponad stuletniej jego absencji w mennictwie polskim jak również na akcydentalne pojawienie się akwilarnego symbolu na denarze Bolesława Chrobrego. Moim zdaniem jednak jego wpływ, jako pierwszego tego typu wyobrażenia miał przemożny wpływ na kształtowanie wyobrażeń na monetach w Polsce.
Oprócz monet, symbol orła w XII-to wiecznej Polsce pojawiał się przede wszystkim na elementach zdobniczych polskiej sztuki romańskiej, pełniąc funkcję nie tylko zdobniczą. ale także religijną ( nawiązania orła do religii chrześcijańskiej).
Początkowo, orzeł pojawia się głównie na monetach polskich władców. Jest to symbol odzwierciedlający cechy władcy ( czy księcia), który dopiero w drugiej połowie XIII wieku miał się stać motywem typowo heraldycznym.
Pojawia się on w towarzystwie innych elementów symbolicznych np. podczas walki z wężem, zającem, czy na elementach uzbrojenia przedstawień np. na tarczach. Przed końcem XIII wieku orzeł odzwierciedla cechy władcy, który bił monetę z jego wizerunkiem. Wskazywał na odwagę, męstwo i siłę możnowładcy. Ukazuje również jego walkę ze złem czy niesprawiedliwością ( zwłaszcza na przedstawieniach podczas walki z wężem czy zającem).
Przegląd wyobrażeń orła na monetach władców Polski do XIII wieku.
Motyw ptaka pojawia się na denarze Władysława II Wygnańca. Z jednej strony monety przedstawiony jest uzbrojony mąż który powala przeciwnika, z drugiej orzeł wbijający szpony w zająca. Przedstawienie to jest pełne symboli. Po pierwsze, najprawdopodobniej awers odzwierciedlony jest metaforycznie na rewersie (mąż, czyli orzeł, powalony czyli zając). Mąż jest wojownikiem dzierżącym miecz ( symbol męstwa i władzy), pokonuje on osobę najprawdopodobniej niewojowniczą, bo nieuzbrojoną, która korzy się przed nim składając ręce w błagalnym geście. Podobnie jak orzeł (drapieżnik) pochwyca ofiarę (bezbronnego zająca- symbol grzechu). Być może władca chciał tym wyrazić, że jest sędzią sprawiedliwym, który będzie karał grzeszników za ich przewiny ( choć to może za daleko idący wybieg).
Następnie orzeł pojawia się na monetach Mieszka III Starego. Na pierwszej Pożera on węża (symbol zła, potem także szatana). Na drugiej dwa ptaki (orły) walczą ze smokiem. Jak już wcześniej pisałem przedstawienia orła podczas walki ze zwierzętami, które symbolizują cechy perioratywne był bardzo popularny. Orzeł walczył z wężem, smokiem, zającem, lwem czy nawet gryfem. Co prawda zdaniem Z. Piecha każdy symbol ma również swoje pozytywne cechy np. Lew męstwo, ale w zestawieniu w walce jeden symbol prezentuje dobro drugi zło.
Na odwrocie dwóch monet Bolesława IV Kędzierzawego również występuje orzeł. Na pierwszym przedstawiony jest krocząc w z lewo z głową zwróconą w stronę heraldyczną prawą z uniesionym skrzydłem.
Jednak orzeł nie pojawia się na monetach jedynie w zestawieniu z innym zwierzęciem czy samotnie, ale także w towarzystwie budowli. Najczęściej jest ukazany na dachu budowli czy pałacu. Wcześniej wspominałem już, że symbol orła został umieszczony już za Karola Wielkiego na dachu kaplicy w Akwizgranie i być może takiego niemieckiego wzorca należałoby się doszukiwać na tym podobnych monetach.
Pierwszą formę protoheraldyczną orła umieszczoną w polu monety przypisujemy Kazimierzowi Sprawiedliwemu. Głowa orła jest tu przedstawiona z mocno zaakcentowanym dziobem, zwrócona w stronę heraldyczną lewą. Skrzydła przedstawienia rozłożone są symetrycznie w stosunku do korpusu ze skierowanymi ku dołowi piórami. Jeżeli chodzi o datację monety to tutaj głosy są podzielone. I tak, Paszkiewicz umiejscawia ją ok. 1294 roku zaś P.Stróżek przychylałby się do nieco wcześniejszej jej emisji to jest na lata 1167-1177. Brakteat ten to jedna z czterech monet z inskrypcjami odnoszącymi się do wyobrażanych przedmiotów na nich zawartych tj. syreny, krzyża, orła i boskiej prawicy. Na temat symboliki tego orła również nie ma zgody w kręgach naukowych. Najczęściej spotykamy jego interpretację religijną (J. Gumowski) widząc w orle atrybut św. Jana Ewangelisty (tłumaczyło by to aktualną sytuację religijną w naszym kraju jak również w Europie- wzrost wpływów Kościoła Katolickiego). Pojawią się również głosy za tym, że orzeł był tu godłem księcia i jego znakiem wojskowym ( H. Łowmiański). Potwierdzałyby tą interpretację przekazy Galla Anonima, który w swym opisie dotyczącym walk z Czechami pisze, że polskie wojsko niesie ze sobą signa Polinica. Przeciwnicy tego opisu ( jak i bardzo podobnego z Kroniki Wielkopolskiej) twierdzą, że jest on wynikiem nawiązania opisodawców do czasów starożytnych przez co zrównanie wojsk polskich z potężną armią rzymską. Jakby jednak nie tłumaczyć tego wyobrażenia to wiadomo, że orzeł był wyrazem męstwa, siły i chwały wojennej księcia.
Protoheraldyczne przedstawienie orła pojawia się również na pośmiertnej pieczęci Leszka Białego wystawionej przez jego żonę Gumisławę w 1228 roku.
W ostatnim dziesięcioleciu XII wieku oraz na początku XIII wieku rozpoczął się proces stopniowego przekształcania się symboli, które miały określać cechy władcy w samodzielne znaki identyfikujące danego księcia, króla czy rycerza. Stanowiły one insumpt dla pojawiających się już w XIII wieku znaków herbowych. Od tego czasu rozpoczyna się ostateczne kształtowanie struktury formalnej herbu Orzeł Biały i jego stopniowe przekształcanie oficjalne godło państwowe.
Choć istnieje wiele niewiadomych i dyskusji na temat symbolu orła w pierwszym trzechsetleciu naszego państwa to nie zmienia to faktu, że jej to symbol mówiąc kolokwialnie stary jak świat, który doskonale pasował do mentalności i kultury czasów wczesnego średniowiecza. W czasach, gdy najważniejsza była wiara i honor orzeł wyrażał obydwa te przymioty a także wiele innych. Jego nawiązania do różnych dziedzin życia przodków, oraz do różnych kultur sprawiły, że każdy, kto identyfikował się z tym symbolem mógł w nim znaleźć coś dla siebie. Duże znaczenie miało tu również to, że orzeł (ptak) nie miał właściwie żadnych nacechowań i interpretacji negatywnych- w przeciwieństwie do np. konkurujących z nim w tym czasie gryfa czy smoka. Identyfikowanie się z tym symbolem głównie przodków ze sfer panujących dodatkowo pozwalał na uzurpowania sobie praw do tego symbolu władców średniowiecznych.
Najlepszym dowodem na to jak wspaniałym symbolem na przełomie wieków był orzeł jest to, że obok lwa jest to najczęściej występujący w godłach państw europejskich symbol.
W najstarszym znanym nam tekście z tego terenu, czyli Enuma Elis jest mowa o walce bogów i ich niebiańskim pochodzeniu, że przybyli z nieba.
Wąż od najdawniejszych czasów był uosobieniem zła. Jego postać ewoluowała, przez co wyobrażany był on w zależności od kultury, jako wąż, smok czy żmij.
A.Jaworska, Orzeł Biały: herb państwa polskiego, Warszawa 2003, s. 24
Ibidem, s. 26
Por. np. elementy wyposażenia armii III Rzeszy
Por. miniatura Liber ad honorem Augusti sive de rebus Siculis Piotra z Ebulo, gdzie wyobrażono Henryka VI niosącego tarczę, w której polu wyobrażono jednogłowego czarnego orła.
A.Jaworska, Orzeł Biały: herb państwa polskiego, Warszawa 2003, s.
Ibidem , s.
Ibidem, s.