Orzeł Biały – obszar funkcjonowania i środki przekazu

Herb Orzeł Biały na pieczęciach królewskich

• Orzeł biały na odwrocie pieczęci majestatycznej władców z dynastii Piastów stanowił heraldyczne znamię państwa polskie.

• Za czasów Jagiellonów dochodzi do zmiany na wzór mody europejskiej - na pieczęci przedstawiony został tronujący władca z insygniami królewskimi otoczony herbami ziem i prowincji ( w europie taki układ pojawił się w latach 70 XIV w. – król Wacław )

• Odzwierciedleniem kształtu terytorium państwa polskiego były herby ziem i prowincji, podtrzymywane przez aniołów-tarczowników

• Na pieczęci Władysława Jagiełły jak i Władysława Warneńczyka znajdują się herby Wielkopolski, ziemi sandomierskiej Kujaw, ziemi dobrzyńskiej i Rusi ( jeśli chodzi o ziemie polskie oczywiście)

• Po roku 1454 następuje zanik używania pieczęci majestatycznych (prawdopodobnie zaginęła w bitwie pod Chojnicami a nowa została wystawiona w roku 1470)

• Restauracja pieczęci majestatycznych następuje dopiero za panowania Stefana Batorego (powstały dwie : mniejsza i większa)

• Większa wyglądała podobnie jak pieczęć Zygmunta Starego (11 herbów terytorialnych ) z tą różnicą, że Orzeł Biały w centrum został zastąpiony wizerunkiem tronującego władcy (sam Orzeł Biały widnieje pod władcą, herb rodowy Batorego jak i pogoń litewska zostały umieszczone po bokach)

• Mniejsza była pieczęcią o skróconej legendzie jak i ekspozycji herbowej (wyłącznie Orzeł Biały, pogoń i herb rodowy Batorego)

• Zygmunt III Waza dokonał kosmetycznych zmian pieczęci Batorego ( zamiast herbu rodowego Batorych trzech wilczych zębów na trzy korony – herb Szwecji)

• Jan Kazimierz Waza nakazał wykonanie nowego tłoka pieczęci – tron na nowej pieczęci miał wygląd barokowy, dodano baldachim nad tronem na którym wyeksponowany został herb Orzeł Biały na tle innych herbów ( tłok został sporządzony w 1649 roku)

• Michał Korybut Wiśniowiecki w swojej pieczęci dodał dwa herby dźwigane prze aniołki po bokach tronu ( z jednej strony herb rodowy Wiśniowieckich nakryty koroną z krzyżem a z drugiej pogoń litewską nakrytą mitrą wielkoksiążęcą)

• Jan III Sobieski miał aż trzy pieczęcie majestatyczne: koronną na której nie było większych zmian i dwie litewskie w tym jedną wykonaną specjalnie na potrzeby pokoju Grzymułtowskiego

• Do wzoru pieczęci majestatycznej powraca August III (1734) (Orłem Białym udostojnionym koroną zamkniętą z krzyżem na czubku.)

• Orzeł Biały był znakiem suwerenności i jedności terytorium Królestwa Polskiego jak i heraldycznym signum władcy.

Funkcja herbu Orzeł Biały na pieczęciach kancelaryjnych

Pieczęcie duże i średnie koronne…

• Władysław Jagiełło jak i jego dwóch synów Władysław Warneńczyk i Kazimierz Jagiellończyk posiadali pieczęć kancelaryjną średnią jak i wielką. Pieczęci te posiadały wzór złożony – Orzeł ukoronowany (herb królestwa jak i ziemi krakowskiej), Pogoń Litewska oraz herb Wielkopolski i Kujaw. Na pieczęci wielkiej nowością był znak rodowy nad całością ( podwójny krzyż)

• Ten rodzaj pieczęci stanowi po roku 1454 stanowi główny środek uwierzytelniania dokumentów wobec wycofania z praktyki kancelaryjnej pieczęci majestatycznej.

• Jan Olbracht wprowadza w swojej pieczęci kancelaryjnej po raz pierwszy pięciopolową tarcze herbową ( 1-Orzeł Biały, herb króla, Królestwa i ziemi krakowskiej,2 - Pogoń Litewska, 3 – herb Rusi, 4-herb Wielkopolski, 5- herb Kujaw.) ( pieczęć ta używał zamiast pieczęci majestatycznej)

• Za panowania Aleksandra Jagiellończyka Orzeł Biały z centrum herbu został zastąpiony herbem domu Habsburskiego, identyfikowanego jako herb rodowy matki króla, Elżbiety Rakuskiej (od lewej Orzeł Biały, Pogoń Litewska, lew ruski, herb Prus ; od prawej herb lenna mołdawskiego, herb Kujaw, ziemi dobrzyńskiej, podwójny krzyż Jagiellonów, ziemi sandomierskiej i lenna pomorskiego) [wstawienie herbu Prus miało symbolizować nierozerwalność związków tego terenu z Koroną)

• Dwóch ostatnich Jagiellonów wprowadza zmiany dotyczące koncepcji pieczęci: na środku Orzeł Biały na stępie obręcz corona clausa, drugi zewnętrzny krąg stanowiły herby ziemskie zaś całość zamykała legenda.

• W sfragistyce europejskiej typ pieczęci eksponującej w centrum tarczy herb państwa, w otoku zaś znamiona ziem pozostających pod zwierzchnictwem władzy monarszej jest znany od początku XV wieku (np. sigillum majestatyczne Zygmunta Luksemburskiego)

• Rezygnacja z koncepcji pieczęci kancelaryjnej ze wzorem złożonym, który współtworzył godło terytorialne ziem Królestwa i herb Litwy utrzymuje się aż do upadku Rzeczpospolitej.

• Nowością wprowadzoną za Henryka Walezego poza kosmetycznymi zmianami było umiejscowienie herby rodowo-dynastycznego na piersi orła.

• Z czego zrezygnował Stefan Batory… ( umieszczając herb w miejscu liczby królewskiej – czyli nad Orłem Białym)

• Zygmunt III Waza powrócił wrócił jednak do umieszczania herbu rodowo-dynastycznego na piersi orła

• Od czasów Augusta II Wettyna istotna zmianą jest prezentacja Orła Białego w koronie zamkniętej stanowiący przedmiot heraldyczny godła złożonego.

  Pieczęci małe koronne

• Pieczęć kancelaryjna mała posiadała taka samą moc uwierzytelniania co pieczęcie większe

• W zwierciadle umieszczano herb skwadrowany ( Orzeł Biały i Pogoń Litewska)

• Pierwsze użycie takiej pieczęci datowane jest na 1388 (Władysław Jagiełło)

• Pieczęć mniejsza Henryka Walezego wprowadza pięciopolowy

• Zygmunt III Waza posiada dwie pieczęci mniejsze: jedną na takiej samej zasadzie jak wszystkie pozostałe ( z snopkiem w centrum), drugą tarczą dziewięciopolową w centrum snopek, następnie skwadrowany herb Szwecji (trzy korony i lew Folkungów) i w końcu skwadrowany herb Rzeczpospolitej ( ukazane są tu imperialne zamiary Zygmunta)

• Dziewięciopolową pieczęć Władysława IV Wazy sporządził Hanusz Trylner ( słynny nadworny medalier), tworzy on także pięciopolowe tarcze herbowe Orzeł Biały, Pogoń Litewska, Trzy Korony, Lew Folkungów i herb rodowy Wazów na środku)

• Skwadrowany herb Szwecji na piersi orła został zastąpiony przez herby rodowe władców (Wiśniowiecki - Korybut, Sobieski – Janina, Leszczyński -Wieniawa, Poniatowski – ciołek)

• Jednolitość tego typu pieczęci przerywa panowanie członków dynastii Wettynów. Przedstawiane są dwa oddzielne herby skwadrowany Rzeczpospolitej jak i 25- lub 27-polowy herb saski z mieczami elektorskimi pośrodku. Nowością u Orła Białego jest szarfa biegnąca przez korpus ptaka

Sygnety Królewskie

• Są przypuszczenie co do sygnetu królewskiego Jadwigi Andegaweńskiej

• Potwierdzone źródłowo jest natomiast używanie przez Władysława Jagiełły sygnetu

• Najwcześniejszy oryginalny zachowany odcisk sygnetu królewskiego należy do Władysława Warneńczyka. (mała ośmioboczna pieczęć o podłużnym kształcie zawierająca wizerunek orła otoczona inskrypcją WL[ADISLAUS] REGIS POL[ONIAE] )

• Aleksander Jagiellończyk posługiwał się bogatym wachlarzem sygnetów: jeden z nich z Orłem Białym w tarczy był podtrzymywany przez anioły (tarczownicy), innym sygnetem posiadał wizerunki dwóch tarcz Orła Białego i Pogoni Litewskiej

• Zygmunt I Stary posiadał dwa sygnety: swój skromny z orłem i inicjałami S[IGILLUM] D[OMINI] S[IGMUNDI] oraz odziedziczoną po Aleksandrze piczęć z dwoma herbami( Orzeł Biały i Pogoń Litewska)

• Zygmunt II August zamówił dwa nowe sygnety. Jeden z nich składał się z tarczy pięciopolowej z herbem Sforzów w polu centralnym 2-Orzeł Biały, 3-Pogoń Litewska, 4-lwe ruski, 5-orzeł pruski; całość sklepiona koroną i napisem S[IGISMUNUS] A[UGUSTUS] R[EX] P[OLONIAE]

• Batory posługiwał się sygnetem z herbem skwadrowany z swoim herbem rodowym w centralnej części

• Na sygnecie Władysława IV dziewięciopolowa tarcza została ozdobiona Orderem Złotego Runa

• Michał Korybut Wiśniowiecki posiadał sygnet – standardowo tarcza skwadrowana z herbem rodowym w centrum

• August II Mocny jak i August III Sas posiadali sygnety z tarczą skwadrowaną i herbem saskim po środku

• Poniatowski posiadał sygnet identyczny jak poprzednie z własnym herbem rodowym (ciołkiem) wszystko to otoczone Orderem Orła Białego i zwieńczone koroną zamkniętą ( trzy sygnety Stanisława)

Funkcje herbu Orzeł Biały na pieczęciach litewskich

• W Wielkim Księstwie Litewskim Orzeł Biały zajmował pozycje otaczającą centralne godło czyli Pogoń Litewską.

Herb Orzeł Biały w oprawie malarskiej dokumentów królewskich

• Na zachodzie Europy XI-XII wiek

• ornamenty zoomorficzne antropomorficzne lub roslinne

• dyplomy Walezjuszów ( Karola V Mądrego 1364-1380)

• W Polsce skromna forma, uboga oprawa malarska

• Zwyczaj robienia inicjałów

• pierwszy w Polsce dokument iluminowany 1449 rok ( w kancelarii Zbigniewa Oleśnickiego)

• tendencja wzrostowa XVI-XVIII wiek

• oprawy dyplomów królewskich, dokumentów o charakterze uroczystym( przywileje cechowe i miejskie, nadania urzedów i godności, dokumenty nobilitacji i indygenatu, osobiste i rodowe fundacje)

• miniatura pergaminowa edycji Statutu Łaskiego wydanego przez Jana Hallera w 1506 roku

• dwa dokumenty pokoju z Turcją wystawione w 1533 roku ( Stanisław Samostrzelnik)

• iluminacja dokumentu nadającemu Zygmuntowi I i Bonie prawo wyboru spowiednika ( Stanisław z Mogiły; inicjał P(etrus) , rozbudowana floratura, herb Sforzów)

• konwencja dla malarstwa książkowego- tarcza z Orłem Białym ukoronowanym

• dokument z 1543 potwierdzający ,że Zygmunt I ustanowił i uposażył kolegium rorantystów w kaplicy na zamku krakowskim ( asymetria Orła, cieniowanie korpusu i ogona, cyfra królewska oplatajaca korpus i nogi, przełamana pierścieniem, wykończona ornamentem roślinnym)

• dokument potwierdzenia przez Zygmunta I przywileju Jana Olbrachta dla piekarzy krakowskich ( wąż oplata ozdobny inicjał, herb w tarczy owalnej, korona otwarta, sponek Wazów)

• ozdobna cyfra królewska S ( tradycja Jagiellońska)

• cyfra królewska H ( dokumenty Henryka Walezego)

• portret krolewski – manifestacja władzy

• wyposażenie graficzne konstytucji sejmowych ( Od edycji Statutów Zygmunta I 1507-1523; herb Orzeł Biały z cyfra królewską i portrety króla i Bony)

• polski przekład Statutów i przywilejów koronnych Herberta ( portret Zygmunta Augusta, herby Orzeł Biały i Pogoń Litewska otoczone wieńcem laurowym)

• układ trójherbowy ( po unii Lubelskiej w 1569 roku: Orzeł Biały , Pogoń Litewska oraz herb rodowo-dynastyczny)

• dyplom nobilitacji Andrzeja Czarneckiego z 25 czerwca 1611 roku ( nowy typ rozbudowanej kompozycji i charakterze narracyjnym , posługujący się alegorią i emblemem)

• za czasów Wazów zostały wprowadzone do oficjalnej heraldyki państwowej herby szwedzkie

• wystrój ksiąg Metryki Koronnej ( herby Orzeł Biały herb Szwecji oraz znamie rodowe Wazów)

• dokument Augusta II z 1699 roku dla klasztoru Benedyktynów na Łysej Górze ( orzeł Biały z herbem Wettinów na piersiach wpisany w literę inicjalną A)

• w epoce Wettinów dość konsekwentnie pomijano w wystroju heraldycznym dokumentów herb Pogoni Litewskiej)

• technika wykonywania piórkiem

• dekoracja heraldyczna wokół inicjału ( wcześniejszy schemat: wypracowany w malarskie kodeksowym , wykorzystujący przestrzeń w obrebie litery, górną część wypełnia godło Orzeł Biały , dolna herb kanclerza, rodowo- dynastyczny, monarchy, herb masta, cechu lub przedstawienie figuralne; druga forma:połączenie litery inicjałowej , stanowiącej również cyfrę królewską z sylwetką orła, można przypuszczac ze wzór ten został wypracowany w kancelarii Zygmunta I Starego)