Temat: Liberalny protekcjonalizm (1870-1914)

IDEOLOGIA

Już w latach pięćdziesiątych XIX wieku część zwolenników liberalizmu gospodarczego zaczęła modyfikować niektóre założenia społeczno – gospodarcze ideologii liberalnej, posługując się między innymi, aby państwo ograniczyło zasadę wolności umów, sprawowało nadzór nad spółkami prywatnymi, interweniowało w stosunki pomiędzy pracodawcami i pracownikami (np. w odniesieniu do określenia długości pracy), udzielało pomocy ubogim, przyjęto sprawy wychowania i opieki nad osobami małoletnimi czy umysłowo chorymi, czy też zajęto się sprawami kolonizacyjnymi. Nie przekreślono przy tym samej wolnej konkurencji, uważając, iż zasada laissez – faire (pozwólcie działać) odpowiada ogólnym interesom społecznym. Zauważono przy tym równocześnie sprzeczność polegająca na utrzymywaniu się zasady nieingerencji państwa w sferę własności prywatnej przy równoczesnym praktykowaniu interwencjonalizmu gospodarczego, przejawiającego się, między innymi, w pomocy dla rozwijającej ekonomię krajową burżuazji. Główny postulat proponowanych zmian miał polegać na wprowadzeniu nakazu korygowania przez państwo tych skutków działania wolnej konkurencji, które okazały się ujemne.

Główne przemiany ideowe maja miejsce w Anglii, która traci już powoli swoje przodujące miejsce w gospodarce światowej. Duży wpływ na dalszy rozwój spojrzenia na człowieka, społeczeństwo i gospodarkę mają tam: Charles Darwin i Herbert Spencer. Wprowadzona przez Darwina teoria ewolucjonizmu biologicznego, opartego na przetrwaniu form najbardziej zdolnych do przystosowania do zmieniających się warunków egzystencji, została bowiem w pełni uzupełniona przez prace Spencera, wprowadzającego zasadę ewolucjonistyczną także do nauk społecznych. Spencer uważał, że te stosunki społeczne, które przetrwały, są najlepiej przystosowane do warunków zewnętrznych (otoczenia), wszelkie organizacje i wierzenia należy uważać za dobre tylko wtedy, kiedy prowadzą do wzrostu możliwości przetrwania społecznego.

Już Friedrich List, żyjący w pierwszej połowie XIX wieku (1789-1846), zaatakował liberalizm brytyjski za jego „kosmopolityzm”, twierdząc, iż ignoruje on potrzeby i dążenia narodowe. List powiedział, iż wolny handel tylko wtedy byłby naprawę użyteczny, kiedy istniałaby uniwersalna unia narodów i gwarancja trwałego pokoju. Ponieważ jednak takie warunki nie istnieją, kraje słabsze ekonomicznie, jak Niemcy czy USA (dokąd się przeniósł) powinny nadal tak rozwijać swój przemysł, aby osiągnąć najwyższy (spośród pięciu przez siebie przedstawionych) etap rozwoju gospodarczego. Aby stymulować rozwój przemysłu, List proponował wprowadzenie instytucyjnego systemu protekcji poprzez nałożenie ceł importowanych, które miały jednak być wprowadzane stopniowo dla uniknięcia nie zamierzonych ubocznych skatków negatywnych. Z chiwlą ustabilizowania istniejącego już przemysłu proponował on jednak ponowne obniżenie ceł zaporowych. Wyróżnienie przez Lista etapy rozwoju społeczeństwo to:

• Okres barbarzyński czy zbieraczy, który charakteryzował społeczeństwa prymitywne

• Cywilizacja [pasterska typu opisanego a księdze Genazis,

• Ty[ samowystarczalnego rolnictwa, taki jak istniał w Europie aż do czasów nowożytnych, a w Północnej Ameryce we wczesnym okresie osadnictwa,

• Rolnictwo w połączeniu z manufakturami produkującymi na potrzeby lokalne, tak jak w Stanach Zjednoczonych czy Niemczech czasów Lista,

• Rolnictwo w połączeniu z manufakturami produkującymi na potrzeby handlu światowego, jak np. w przypadku Brytanii pierwszej połowy XIX wieku.

Innym prądem socjologicznym był zapoczątkowany przez Edwarda Bernsteina (1850-1932) ruch, zwany „rewolucjonizmem”. Marks zakładał, że socjalizm jest nieunikniony, gdyż zostanie on wprowadzony przez walkę klas i rewolucję. Założenie opierało się na domniemaniu skupienia kapitału w niewielu rękach przy równoczesnym zmniejszeniu działu robotników w zyskach ( w chwili, gdy liczba robotników rosła). Bernstein wykazał jednak, iż – przeciwieństwie do tego co przewidywał Marks – mali przedsiębiorcy wcale nie zniknęli, że niektóre rodzaje przemysłu, np. szczególnie w rolnictwie, nadal bazowały głownie na małych przedsiębiorstwach. Stąd nie wydawało mu się możliwe powstanie ogromnej liczbie klasy wielkoprzemysłowej, głównej, zdaniem Marksa, siły rewolucyjnej. Na dodatek Bernstein wykazał, iż robotnicy nie mieli świadomości przynależności do jednej klasy społecznej, a raczej byli podzieleni na małe, przeciwstawne grupy. Na dodatek robotnicy industrialni, z którymi Marks wiązał największe nadzieje, byli w mniejszości. Bernstein nie założył własnej partii politycznej, a jego program polityczny zakładał prowadzenie walki w ramach istniejących już partii.

STRUKTURA ZARZĄDU PAŃSTWEM

Po roku 1870 następuje oczywista zmiana polityki ekonomicznej państw europejskich. Obejmujemy wtedy nawrót do systemu protekcjonistycznego, a także znaczny wzrost regulacji państwowej. Odstąpiono od polityki „laissez – faire” (stricte liberalnej) w handlu, przemyśle, transporcie i rolnictwie. Takie przesunięcie pryncypiów polityki gospodarczej miało bezpośredni związek z postępującym wzrostem nacjonalizmu, który odrzucał kosmopolityzm dwudziestolecia 1848-1870, i który dążył do uczynienia z nowoczesnego narodu jednostki bardziej samowystarczalnej. Prowadzić do tego miało zwiększenie wewnętrznej dyspozycji produkcyjnej, chronionej przez taryfy zaporowe.

Surowce i rynki zbytu stały się kwestią życiową dla wielkich potęg przemysłowych, wprowadzenie linii kolejowych otworzono wnętrza kontynentów, statki parowe transportowały morzem towary do Europy i z Europy. W ten sposób bez mała cały świat dostał się w strefę europejskich wpływów ekonomicznych, do czego przyczyniło się zwiększenie wysiłku kolonizacyjnego i ekspansjonistycznego. W efekcie zaczęto inwestować znaczne kapitały w krajach, w których nie było rozwiniętej struktury przemysłowej. W ten sposób zapoczątkowano erę neokolonialną w momencie, gdy cały świat stał się połączony ekonomicznie, i to pomimo usilnych dążeń do zapewnienia poszczególnym narodom pełnej samowystarczalności gospodarczej, to jest pomimo tendencji, które były charakterystyczne dla nawrotu do protekcjonizmu, znacznego po roku 1870.

Rozwój kolejnictwa przyczynił się do powstania i ukształtowania wielkich monopoli transportowych. W Anglii i Stanach Zjednoczonych postanowiono poddać te metropolie kontroli państwowej. Również w Rosji i Niemczech państwo przejęło z prywatnych rąk większość przedsiębiorstw transportowych. W rolnictwie import zboża i mięsa z Ameryki Północnej, Australii i Azji doprowadził do znacznego kryzysu w Europie po roku 1880, co z kolei jeszcze zwiększyło interwencjonizm państwowy. W efekcie generalnie rozszerzono uprawnienia rządowe.

Nastąpiły głębokie zmiany w zakresie organizacji produkcji, jej koncentracji i zbytu. Zaczęły powstawać nowe, scentralizowane organy gospodarcze bezwzględnie eliminujące słabszych partnerów. Kwestia kontroli różnorakich organizacji stała się z resztą płaca w zestawieniu ze zwiększonym interwencjonizmem państwowym, szczególnie że mają teraz miejsce porozumienia pomiędzy poszczególnymi przedsiębiorstwami – gigantami, podejmowanie dla osiągnięcia większych zysków i eliminowania konkurencji. Powstają w tym czasie:

• Syndykaty, które łączyła wspólnota zaopatrzenia w surowce i szuka wspólnego zbytu na wyprodukowane towary,

• Kartele, ustalające wielkość produkcji i ceny oraz dyktujące podział rynków zbytu

• Koncerny, zastępujące poszczególne przedsiębiorstwa z określonymi grupami kapitału

• Trusty, istniejące na bazie zjednoczenia poszczególnych przedsiębiorstw, często wchodzące w skład wielkich koncernów

LUDNOŚĆ

Siła ekonomiczna państw europejskich wzrosła poprzez umożliwienie – dzięki swobodzie poruszania się – napływu dużej ilości rolniczej do miast i fabryk.

Wzrost ludności w okresie 1880-1910 w wybranych krajach obrazuje poniższa tabela.

Państwo (w granicach z roku 1938)	Liczna ludności w milionach
	1880	1910
Rosja	88	140
USA	20,2	92
Niemcy	45,2	64,9
Francja	39,6	14,5
Japonia	36	49,6
Wielka Brytania	28,8	40,8
Włochy	28,5	34,7
Hiszpania	16,6	19,2

Zniesienie barier ograniczających ruch spowodowało też ogromny wzrost europejskiego exodusu za morza. W roku 1913 dochodzi do dwu milionów osób. Tylko do Stanów Zjednoczonych w dziesięcioleciu 1871-1800 wyemigrowało 2,8 mln osób, w kolejnym dziesięcioleciu 5,2 mln, a w okresie 1891-1900 – 3,8 mln ludności. Liczba ludności Stanów Zjednoczonych zwiększa się z 40 mln w 1870 do prawie 92 mln w roku 1910. Samej emigracji wewnątrzkontynentalnej w USA sprzyja rozwojowi sieci linii kolejowych. Podobna wewnętrzna kolonizacja ma tez miejsce i w Rosji, gdzie populacja rosyjska – często przy pomocy kolei – zaczęła się rozpowszechniać w drugiej połowie XIX wieku na wschód. W ogóle zjawisko emigracji i kolonizacji europejskiej przybiera w omawianym okresie nie spotykane dotąd rozmiary.

STRUKTURA SPOŁECZNA

Oparta na zasadzie wewnątrzkrajowej wolności gospodarczej polityka ekonomiczna ówczesnych państw liberalnych postulowała normatyw pozostawiania życia gospodarczego swojemu losowi (laissezfairyzm). Przyniosła ona w zasadzie korzyści głownie wąskiej grupie ludzi kapitału, tworząc przywileje dla bogatych. Prowadziła też ówczesna polityka gospodarcza do pogłębiania się i tak już znanych różnic socjalnych i majątkowych. Przy znacznym wzroście gospodarczym, dającym podstawę do koncentracji siły ekonomicznej i znaczenia oligarchii finansowej, i przy równoczesnym wzroście liczby pracowników najemnych (robotników przemysłowych), następuje tendencja do zwiększenia udziału w dochodzie narodowym tych pierwszych i do obniżenia partycypacji ostatnich. Pogłębiające się różnice prowadzą do silnej polaryzacji społeczeństwa. Tymczasem liczne grupy mieszczańskie zaczynają tworzyć tzw. klasę trzecią (stan średni), opierając się na partycypacji w operacjach finansowych czy na wyciąganiu korzyści z posiadanych udziałów w przedsiębiorstwach produkcyjnych (rentieryzm). Wzrost znaczenia wielkiego kapitału, jego wysunięcie się na czoło życia politycznego czy łączenie się w większe grupy i monopole, daje zarazem grunt pod rozszerzenie się zasad protekcjonizmu gospodarczego i powstanie nowej fazy liberalizmu imperialistycznego.

Klasa przemysłowa przekształciła się w wielką siłą polityczną, co można uznać za najbardziej bodajże charakterystyczne zjawisko epoki. Wraz z ciągłym rozwojem rewolucji przemysłowej i zmniejszającymi się warunkami pracy, robotnicy zaczęli się domagać wprowadzenia ustawodawstwa regulującego stosunki pracy. W poszczególnych krajach proces ten przebiegał jednak odmiennie.

W roku 1889 powstaje w Londynie Związek Niewykwalifikowanych Pracowników Gazowni który uzyskał podwyżkę płac oraz ośmiogodzinny dzień pracy. Odniesiony sukces pociąga też i inne grupy zawodowe do wystąpień, często w formie strajków.

We Francji działalność związkowa, zakazana do 1884 roku, przybiera na sile w roku 1886, kiedy zostaje tam stworzona Narodowa Unia Związków Zawodowych. W roku 1895 powstaje też Powszechna Konferencja Pracy. Występujący we Francji do końca XIX wieku tzw. rewizjonizm zakładał, iż w wyniku dalszego postępu dojdzie do ogólnego wzrostu dobrobytu. Zatem wszelkie części społeczeństwa powinny wspólnie pracować dla jak najszybszego osiągnięcia tego rezultatu.

ROLNICTWO

Istniało kilka znaczących czynników oddziaływających na rolnictwo. Są to: stały wzrost zapotrzebowania na żywność, generalne zwiększenie areału uprawnego czy postęp w technologii uprawy ziemi i roślin. Rolnictwo, pomimo stopniowego uniezależnienia się od warunków naturalnych, coraz bardziej było z kolei uzasadnione od wahań koniunktury w zakresie handlu międzynarodowego czy polityki ekonomicznej państwa.

Generalny postęp w rolnictwie nie odbywał się w sposób jednoznacznie rosnący i ciągły, będąc uzależnionym w wielu krajach od różnorakich czynników bezpośrednich i pośrednich.

Na wyspach brytyjskich okres 1870-1890 to lata kryzysu rolnictwa, czego przyczyną jest narastanie konkurencji ze strony nowych producentów rolnych, jak USA, Kanada, Austria czy Nowa Zelandia. Kryzys ten, występujący zresztą w wielu krajach europejskich, nigdzie nie miał tak ostrego przebiegu jak w Anglii, której rząd nadal prowadził politykę opartą na zasadach wolnego handlu. Wraz z narastaniem regresu w rolnictwie ma też w Anglii miejsce spadek wysokości dochodów i czynszów a także ucieczka robotników rolnych do miast.

Na skutek rozszerzenia areałów rolnych nastąpiły zmiany w produkcjach uprawy roślin we Francji. Zwierzył się areał uprawy parzenicy, buraka cukrowego oraz ziemniaka, a zmniejszył zakres produkcji Zyta, jęczmienia, lnu czy konopi. Wzrasta zainteresowanie hodowlą i wysoko wyspecjalizowaną produkcja roślinną, jak np. uprawą winorośli.

W rolnictwie niemieckim największego znaczenia nabierają wielkie posiadłości, szczególnie te położone na obszarach na wschód od Łaby i należące do pruskich junkrów. Spadek cen na artykuły rolne w latach siedemdziesiątych XIX stulecia, spowodowany, między innymi, wzrostem napływu taniego mięsa i zboża z Ameryki, stał się tu przyczyną znacznego kryzysu, obejmującego niemiecką gospodarkę rolną.

Podobnie tez i na wsi rosyjskiej w latach siedemdziesiątych miał miejsce okresowy kryzys agrarny. Ulega też przestawieniu w Rosji sama struktura produkcji rolnej, gdyż przy zastosowaniu pracy najemnej rozpoczęła się tam era produkcji przeznaczonej do sprzedaży rynkowej. Szczególnemu rozwojowi zostały poddane przemysły: cukierniczy i gorzelniany; wprowadzono też mechanizację rolnictwa.

PRZEMYSŁ

Powszechna tendencja do monopolizacji gospodarki, postępuje relatywnie wolniej na terenie Anglii, do czego przyczyniło się utrzymanie przez rząd zasad gospodarki rynkowej. Gospodarka ta hamowała swobodę nie kontrolowanego wzrostu cen na rynku wewnętrznym, a tym samym osłabiała jeden z najbardziej znaczących czynników, który nie powstrzymuje jednak zarastającego wraz z początkiem lat osiemdziesiątych XIX stulecia procesu grupowania się przemysłu angielskiego w spółki akcyjne.

Skupienie produkcji i kapitału przemysłowego nie odgrywa we Francji tak wielkiej roli w innych państwach. Powodem jest tu specyficzność francuskiej produkcji. Francja wytwarzała dużo wyrobów luksusowych, trudnych do wykonania metodą mechaniczną, funkcjonującą przy koncentracji produkcji.

Krajem który wyniósł się na przełomie wieków jako kolejna potęga gospodarcza była Japonia. Przeprowadzone tam po rewolucji w roku 1868 zmiany doprowadziły do masowego zastosowania zachodnich osiągnięć naukowych i technicznych w powstających przedsiębiorstwach. Dobra organizacja pracy oraz tania siła robocza stały się w Japonii podstawą do uzyskania doskonałych wyników produkcyjnych.

HANDEL

Przy końcu XIX wieku wśród najbardziej poszukiwanych surowców można jeszcze było wyliczyć ropę naftową, metale kolorowe i kauczuk.

Rozwój wymiany handlowej podlegał znacznej konkurencji, przy istniejącej tendencji do wytworzenia i ochrony własnego przemysłu przez państwa- strony kontaktów gospodarczych. W tej sytuacji okazało się niezbędne uzyskanie monopolu handlowego na określonym rynku zbytu, który najczęściej stawały się obszary kolonialne, przynależenie do poszczególnych państw europejskich.

We Francji relatywnie duży eksport miejscowego kapitału poza granice kraju stwarzał realne możliwości oddziaływania na stosunki gospodarcze państw, kredytobiorców czy umożliwiał podpisanie korzystnych dla Francji umów handlowych, itd.

W Japonii gdzie nędza ludności utrudnia powstanie dużego rynku wewnętrznego doskonale rozwijał się handel zagraniczny, szczególnie dzięki umiejętnie prowadzonej polityce kolonialnej oraz wykorzystaniu publicznego rynku chińskiego.

PIENIĄDZ – KREDYT – SKARBOWOŚĆ

Zjawiskiem charakterystycznym dla obiegu pieniądza w ostatnim trzydziestoleciu XIX wieku jest stopniowe przechodzenie wszystkich państw na modernizm złoty.

Kredyty udzielane przez banki miały wielorakie przeznaczenie, od pożyczek na cele rozbudowy linii kolejowych po pomoc w organizacji spółek akcyjnych w różnych gałęziach przemysłu.

Najważniejsze znaczenie w procesie wielkości budżetu krajowego miały wówczas dochody z podatków pobieranych od ludzi. Największa zmiana w polityce budżetowej państw końca XIX wieku znamionuje, równocześnie w przechodzeniem do liberalizmu monopolistycznego przejście do systemu opodatkowania procentowego do podatków opartych na progresywizmie majątkowym.

INNOWACJE

Rozwój nauk technicznych i ogólny postęp naukowy stał się w okresie 1870-1914 przyczyną do wprowadzenia w każdej dziedzinie gospodarki ulepszeń technologicznych i produkcyjnych.

Budowa okręgów o coraz większej wyporności, dochodzącej niekiedy do 20 tys. ton, czy ogólnie dalszy wzrost znaczenia importu, w tym wodnego, wymusza tez budowę nowych kanałów, usprawniających morski handel światowy.

Znaczny rozwój nauk technicznych umożliwił tez postęp w dziedzinie medycyny, energetyki, udoskonalenie wydobycia i przepływu ropy naftowej, w przemyśle farbiarskim czy mydlanym oraz rolnictwie, gdzie coraz szerzej zaczęto stosować nawozy sztuczne.