Temat: Okres pierwszej wojny światowej.
Rewolucja lutowa w Rosji - jej geneza, przebieg i znaczenie
Wpływ na wydarzenia zachodzące w Rosji w pocz. 1917 miało niezadowolenie z ros. systemu politycznego (jego kryzys) i wyników (kompromitujące klęski w Prusach Wsch. - 1914) przeciągającej się wojny. Car Mikołaj II był władcą nieudolnym i przejmując w 1915 naczelne dowództwo z rąk popularnego wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza tylko spotęgował niezadowolenie.
W istniejącej od 1912 IV Dumie, ukształtował się obóz zwolenników reform, który osłabiał carat. Wymienione czynniki doprowadziły do spowszednienia takich zjawisk jak strajki (głównie w Petersburgu) i dezercja. Nakładające się na nie braki w zaopatrzeniu i głód doprowadziły w końcu do rewolucji, która rozpoczęła się
3 III1 kiedy zastrajkowały zakłady Putiłowskie w Piotrogrodzie. 8 III doszło do ulicznych manifestacji, a 2 dni później trwało już powstanie, wobec którego policja okazała się bezsilna. Armia odmówiła strzelania do tłumu, którego liczebność oceniano na 200 tys. osób. 12 III zdobyto arsenał, a większość garnizonu piotrogrodzkiego przeszła na stronę rewolucji i odmówiła wykonywania rozkazów swego dowódcy gen. Czabałowa. Car zawiesił obrady parlamentu i zamierzał powrócić do stolicy ze swej kwatery w Mohylowie - nie dopuścili do tego kolejarze. Tymczasem ukształtowały się w Rosji dwa ośrodki władzy. Jednym była powstała 12 III Rada Delegatów Robotniczych (RDR), a później po dokooptowaniu żołnierzy (RDR i Ż), w której przewagę mieli mienszewicy i eserowcy. Tego samego dnia utworzono Tymcz. Komitet Dumy Państwowej (TKDP), złożony z przedstawicieli różnych partii, na którego czele stanął M. Rodzianko. Tymczasowy Komitet Dumy sformował 14 III Rząd Tymczasowy (drugi ośrodek władzy), którego premierem został ks. J. Lwow. 15 III car, w obliczu beznadziejnej sytuacji abdykował w imieniu swoim i 13-letniego syna na rzecz swego brata ks. Michała, który jednak nie odważył się przyjąć korony. 16 III podpisał akt rezygnacji i przekazał władzę Rządowi Tymczasowemu. Okres dwuwładzy trwał do VII 1917, kiedy to Centralny Komitet Wykonawczy Rad podporządkował się Rządowi Tymcz., na którego czele stanął A. Kiereński. Faktycznie jednak system dwuwładzy funkcjonował do X 1917, a nie wpływał korzystnie na sytuację wewnętrzną. Rząd Tymczasowy był słaby, nie miał jednolitego programu i nie potrafił opanować (ustabilizować) sytuacji. Należy jednak podkreślić, że chciał uczynić z Rosji państwo demokratyczne, wprowadzając szereg wolności i swobód obywatelskich (likwidacja resztek samodzierżawia, cenzury, policji polit. „ochrany”, zwalniając więźniów polit. i zapowiadając przeprowadzenie powszechnych wyborów do Konstytuanty). Po przewrocie lutowym Rosja stała się republiką (oficjalnie proklamowano ją 13 IX 1917).
Rząd Tymczasowy popierany był przez państwa zach., gdyż zamierzał dopełnić zobowiązań dotyczących dalszego prowadzenia wojny, czym zniechęcał do siebie społeczeństwo. Zachęcało to bolszewików (przeciwników demokracji, popieranych przez państwa centralne) do podejmowania prób przejęcia władzy. Niemcy umożliwili Leninowi przejazd ze Szwajcarii do Piotrogrodu, gdzie w IV 1917 ogłosił tzw. tezy kwietniowe, czyli program przejęcia władzy przez bolszewików, którzy próbowali swój zamiar zrealizować (drogą puczu) już w VII 1917, po tym jak podjęcie działań ofensywnych na froncie wpłynęło na spadek popularności rządu. Także głównodowodzący armią rosyjską gen. Ławr Korniłow wystąpił przeciw rządowi (VIII). Również ten bunt został stłumiony (przy pomocy bolszewików, których rząd uzbroił).
W dniach 6-7 XI (wg ówcześnie obowiązującego kalendarza 24-25 X) bolszewicy przejęli władzę w Piotrogrodzie. Ministrowie Rządu Tymczasowego zostali aresztowani, a słaby opór nielicznych oddziałów wiernych rządowi stłumiony.
Rosja w kształcie republiki demokratycznej istniała tylko kilka miesięcy (II-X 1917). Ustrój ten został zburzony przez bolszewików, którzy wprowadzając dyktaturę proletariatu zniszczyli państwo liberalno-demokratyczne.
1 Pewne zamieszanie wiąże się z datowaniem opisywanych wydarzeń. Wynika to z posługiwaniem się kalendarzem juliańskim (jeszcze w Rosji obowiązywał) i gregoriańskim, a różnica między nimi w XX w. wynosiła 13 dni. Rewolucja lutowa jest datowana na 23 II - 2 III (8-15 III), ale także na 22 II - 3 III (7-16 III).
Upadek caratu w Rosji (informator 2002)
Już wojna rosyjsko-japońska (1904) i rewolucja 1905 roku ujawniły anachroniczność ustroju i kryzys państwa rosyjskiego, którego nie zdołały zażegnać spóźnione reformy. Wybuch I wojny Światowej jedynie pogłębił te problemy, wyraźne zwłaszcza po klęskach, poniesionych przez Rosję w 1915 roku i po załamaniu się ofensywy generała Brusiłowa w 1916 roku. Autorytet cara Mikołaja II poderwała decyzja osobistego objęcia naczelnego dowództwa, nieufność wobec carycy, której wypomniano niemieckie pochodzenie oraz skandale związane z działalnością na dworze mnicha Georgija Rasputina. W Rosji szerzył się chaos gospodarczy, wzmagały się nastroje pacyfistyczne. W opozycji były zarówno partie robotnicze, jak i liberalne. W marcu 1917 roku (w lutym starego stylu) wybuchły strajki w Piotrogrodzie. Car został zmuszony do abdykacji. Władzę objął wyłoniony przez Dumę Rząd Tymczasowy z księciem Lwowem na czele. Nowy rząd zapowiedział wybory do konstytuanty, zadeklarował też wolę dalszego prowadzenia wojny u boku Ententy. W następnych miesiącach stopniowo wzmacniała się pozycja konkurencyjnego wobec rządu ośrodka władzy - Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich.
Wojna i pogarszająca się sytuacja gospodarcza nie sprzyjały utrwaleniu demokracji. W listopadzie 1917 roku doszło do kolejnej rewolucji, w wyniku której władzę objęli bolszewicy.
Rewolucja Październikowa w Rosji - jej geneza i charakter
Rewolucja lutowa (23 II-2 III 1917; wg starego stylu) wprowadziła w Rosji republikę demokratyczną, mimo że formalnie proklamowano ją dopiero 13 IX 1917. Przyniosła jednocześnie dwuwładzę, czyli układ w którym funkcjonowały dwa ośrodki władzy: Rząd Tymczasowy oraz Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Sytuacja taka istniała formalnie do VII, kiedy to Centralny Komitet Wykonawczy Rad udzielił poparcia rządowi Kiereńskiego (zastąpił ks. J. Lwowa), a w rzeczywistości do X 1917. Rząd Tymczasowy nie potrafił ustabilizować sytuacji wewnętrznej Rosji, a nawet przyczynił się do spotęgowania chaosu, gdyż chcąc wywiązać się ze swych zobowiązań wobec Ententy o kontynuowaniu wojny, rozpoczął w VI ofensywę. Co stało się powodem niezadowolenia znacznej części społeczeństwa, w którym dominowały nastroje antywojenne i demonstracji antyrządowych z udziałem żołnierzy. Sprzyjało to siłom, które zamierzały obalić demokrację, a więc bolszewikom.
Wejście USA do wojny pogorszyło sytuację państw centralnych i Niemcy, chwytając się każdej szansy osłabienia Ententy, postanowiły spróbować osłabić Rosję (a nawet wyeliminować ją z wojny) przez wsparcie dywersji bolszewickiej. Zorganizowały więc powrót Lenina do Piotrogrodu (16 IV 1917) oraz udzieliły mu pomocy materialnej i przywódca bolszewików jeszcze w dniu powrotu mógł ogłosić tezy kwietniowe, zawierające program przejęcia władzy przez partię (cofnięcie poparcia udzielonego Rządowi Tymczasowemu, podjęcie próby stworzenia republiki rad, zniesienie policji, armii i biurokracji, konfiskata i nacjonalizacja gruntów należących do obszarników, utworzenie międzynarodówki rewolucyjnej i przekazanie robotnikom kontroli nad fabrykami). Po raz pierwszy bolszewicy próbowali przejąć władzę w VII - nie udało się to, ale nieudany pucz Korniłowa (VIII) umożliwił im powrót do aktywnej działalności. Hasłami bolszewików stały się teraz: natychmiastowy pokój, konfiskata ziemi obszarników, „rabuj zrabowane” (to ostatnie oznaczało zachętę do rabunku i jego usprawiedliwienie oraz zapowiedź nowego świata - świata wyrównanych krzywd). We IX na czele Piotrogrodzkiej Rady Delegatów stanął L. Trocki (w V wrócił do Rosji z Bostonu) - najzdolniejszy bolszewicki organizator. Zdając sobie sprawę ze swej rosnącej siły bolszewicy powołali Komitet Wojskowo-Rewolucyjny z Trockim na czele, który miał kierować przygotowaniem akcji i samym powstaniem. Sygnałem do rozpoczęcia rewolucji i szturmu na Pałać Zimowy - siedzibę Rządu, był wystrzał z krążownika Aurora. Plan ten zrealizowano w Piotrogrodzie 25-26 X (6-7 XI 1917) dokonując bolszewickiego zamachu stanu - obalono Rząd Tymczasowy i aresztowano jego ministrów. Oprócz Piotrogrodu do największych walk doszło w Moskwie 7-15 XI 1917.
Jeszcze 25 X rozpoczął obrady II Wszechrosyjski Zjazd Rad, podczas którego doszło do rozłamu - duża część delegatów, zwłaszcza mienszewików i eserowców, opuściła obrady. Zostali przedstawiciele bolszewików i lewicy eserowców i w takim składzie zjazd uchwalił przekazanie władzy Radzie Komisarzy Ludowych - pierwszy komunistyczny rząd z Leninem jako przewodniczącym. Zjazd wydał 3 dekrety: „o władzy”, „o ziemi” (w którym wbrew dotychczasowemu programowi bolszewików, zapowiadano oddanie ziemi chłopom w indywidualne użytkowanie. Dekret wprowadzał też zakaz pracy najemnej na roli, co oznaczało, że mnożna posiadać tylko tyle ziemi, ile zdoła się uprawić pracą własną i własnej rodziny.), „o pokoju” („bez aneksji i kontrybucji”). 15 XI Rada uchwaliła Deklarację Praw Narodów Rosji zawierającą prawo do samostanowienia. Jeszcze w XI odbyły się wybory do Zgromadzenia Ustawodawczego (w terminie i wg zasad ustalonych jeszcze przez Rząd Tymczasowy), które wygrali eserowcy (socjaliści rewolucyjni). Konstytuanta zebrała się tylko raz w I 1918 i podczas tego posiedzenia została rozpędzona przez bolszewików. Ich bezwzględność w sprawowaniu władzy wspierała „Czeka” - Ogólnorosyjska Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem. Rewolucja październikowa zapewniła bolszewikom władzę w politycznym centrum kraju, zaś wojna domowa i wojna z interwencją obcą, trwające do 1922 - w całej Rosji. Wprowadziła dyktaturę proletariatu i obaliła republikę demokratyczną, jaką Rosja była od II do X 1917.
Zgodnie z oczekiwaniami Niemców bolszewicy zawarli (3 III 1918 w Brześciu Lit.) pokój z państwami centralnym, mimo narzucenia im bardzo trudnych warunków.
Stany Zjednoczone Ameryki wobec I wojny światowej
Stany Zjednoczone prowadziły przed I wojną światową politykę izolacjonizmu (nie ratyfikowały traktatu wersalskiego i nie weszły do Ligi Narodów) - szczególnie wobec Europy. Nie wtrącały się zatem w jej wewnętrzne sprawy, a w momencie wybuchu wojny ogłosiły neutralność i trzymały się tej polityki do 1917. Wtedy to Niemcy ogłosiły rozpoczęcie (od 1 II) totalnej wojny podwodnej (morskiej), co oznaczało atakowanie wszystkich statków (także państw neutralnych), nawet tylko podejrzanych o przewożenie towarów dla państw Ententy. Już wcześniej ofiarami działań niemieckiej floty padali obywatele USA (np. na bryt. Lusitanii1 - 7 V 1915„Arabic” - 19 VIII 1915, „Sussex” - 24 III 1916), ale dopiero w 1917 Stany były gotowe do wojny i zdecydowały się wziąć w niej udział, by móc zapobiec widmu katastrofy gosp. jaka groziła Ameryce w związku z zamarciem handlu atlantyckiego i decydować po jej zakończeniu o sposobie urządzenia świata. Ponieważ prezydent W. Wilson (1913-21) miał problemy z przekonaniem do swej nowej polityki izolacjonistów i pacyfistów, postanowił konieczność udziału USA w wojnie uzasadnić ideologicznie - jako walkę dobra ze złem. Pomogły mu w tym dwa wydarzenia. Pierwszym była tzw. depesza Zimmermanna z 17 I 1917 (niemieckiego sekretarza stanu do posła niem. w Meksyku, w której zalecano podjęcie działań mających skłonić Meksyk do zaatakowania USA i doprowadzenie od antyamerykańskiego sojuszu Tokio z Berlinem), a drugim storpedowanie przez niem. łódź podwodną amerykańskiego okrętu „Vigilentia”, który zatonął z całą załogą. Wejście USA do wojny oznaczało jej ideologizację, ale nie tylko. Już od VI 1917 zaczęły napływać do Europy wojska amerykańskie - wiosną 1918 we Francji było już 1 mln 176 tys. Amerykanów (42 dywizje po 28 tys. ludzi) i liczba ta stale wzrastała, co przyczyniło się do przyspieszenia końca wojny i zwycięstwa Ententy, chociaż Niemcy po zawarciu pokoju brzeskiego licząc na sukces podjęli między 21 III, a 15 VII cztery ofensywy. Ostatnia z nich, zwana drugą bitwą nad Marną, została zatrzymana (już drugiego dnia) przy wydatnym udziale Amerykanów, którzy wspomagając Francuzów już 18 VII przeszli do ataku, który na różnych odcinkach frontu zach. kontynuowany był do czasu zawieszenia broni (11 XI 1918).
USA miały też duży wpływ na warunki pokoju. Zostały one sformułowane 8 I 1918 w tzw. 14-punktowym orędziu Wilsona, zakładającym m. in. prawo narodów do samostanowienia, jawność zawierania układów pokojowych, zniesienie ograniczeń w handlu międzynarodowym i powszechne rozbrojenie. W 13 punkcie stwierdzono konieczność powstania niepodległego państwa polskiego z wolnym dostępem do morza. Wilson był też pomysłodawcą Ligi Narodów, a rola jaką odgrywał w czasie konferencji pokojowej zadecydowała o przyjęciu większości jego postulatów. Same Stany nie weszły jednak do Ligi Narodów i nie ratyfikowały traktatu podpisanego w Wersalu 28 VI 1919 - taka była decyzja Kongresu (VII 1919), który nie dostrzegał w nim wymiernych korzyści dla USA. W wyborach prezydenckich z XI 1920 wygrał kandydat republikanów, którzy zdobyli także przewagę w Kongresie (59:37 w Senacie i 303 :131 w Izbie Reprezentantów) - USA powróciły do polityki izolacji i 25 VIII 1921 podpisały w Berlinie odrębny pokój z Niemcami.
1 Lusitania, brytyjski (olbrzymi - 31 tys. BRT) transatlantyk, zdobywca Błękitnej Wstęgi Atlantyku z 1908, jest klasycznym przykładem tego jak w historii fakty przegrywają z mitem. Powszechnie się twierdzi, że jej zatopienie przez Niemców 7 V 1915 było przyczyną (pretekstem) przystąpienia USA do wojny. Rzeczywiście, wśród 1198 ofiar było 124 Amerykanów, ale Stany przystąpiły do wojny 6 IV 1917 - to jednak trochę przydługo jak na pretekst czy „bezpośrednią przyczynę”. Opisywanego błędu nie ustrzegli się nawet autorzy solidnie opracowanej 12 tomowej Popularnej Encyklopedii Powszechnej wyd. przez Bertelsmann Media i Oficynę Fogra oraz dr Cezary Chlebowski. Rzeczywiście chodziło w tym o coś pływającego, ale poza tym nic się nie zgadza.
Rozpad Austro-Węgier (informator 2002)
Austro-Węgry powstały w 1867 roku jako rezultat kompromisu, zawartego przez cesarza Franciszka Józefa z Węgrami. Była to monarchia wielonarodowa o skomplikowanej strukturze etnicznej. Aspiracje narodowe np. Czechów skierowane były przeciwko Austriakom, ale już Słowaków, Rumunów siedmiogrodzkich czy Chorwatów przeciw Węgrom, zaś Ukraińców w Galicji Wschodniej - przeciw Polakom.
Podczas I wojny światowej wielonarodowy charakter armii austriackiej obniżał jej wartość bojową. Procesy dezintegracyjne przyspieszyła śmierć Franciszka Józefa w 1916 roku. Pod koniec wojny, w obliczu klęski, w Austrii wybuchła rewolucja, która obaliła monarchię.
Na mocy traktatu w Saint-Germain-en-Laye Austria została zredukowana do obszaru zamieszkałego przez ludność niemieckojęzyczną. Austria stała się teraz niewielkim, czysto niemieckim państwem.
W wyniku rewolucji węgierskiej również proklamowano republikę, ale wiadomości o tym, że Ententa zamierza potraktować Węgry jako kraj pokonany doprowadziły do zmiany nastrojów i powstanie w 1919 roku Węgierskiej Republiki Rad. Podjęła ona walkę o utrzymanie dawnych granic i po kilku miesiącach została pokonana przez koalicję czechosłowacko -rumuńsko-jugosłowiańską. Na mocy traktatu w Trianon Węgry utraciły 2/3 swego historycznego terytorium. Siedmiogród i Banat zostały przyłączone do Rumunii, Galicja do Polski, Słowacja wraz z Czechami utworzyły wspólne państwo, na południu również powstało wielonarodowe Królestwo SHS (Serbów, Chorwatów i Słowaków) obejmujące m. in. Chorwację, Słowenię oraz Bośnię i Hercegowinę, Górną Adygę przekazano Włochom.
Austria stała się teraz niewielkim, czysto niemieckim państwem*.
*W taki sposób opisano temat w informatorze. Pozwoliłem sobie ostatnie zdanie umieścić w innym, moim zdaniem właściwszym miejscu; stąd jego powtórzenie.
Główne postanowienia (pokoju) traktatu wersalskiego
Kongres obradował od 18 I do 28 VI 1919. Brało w nim udział 27 państw zwycięskiej koalicji, a celem było podpisanie traktatu pokojowego z Niemcami. Oficjalnie pracami konferencji kierowało 5 państw: USA (W. Wilson), Francja (G. Clemenseau, W. Brytania (D. Lloyd George), Włochy (Vittorio Orlando), Japonia (Kimochi Saionji). Praktycznie decydowały o wszystkim 3 pierwsze. Podobne układy podpisano z Austrią w Saint Germain, z Węgrami w Trianon, z Bułgarią w Neuilly i z Turcją w Sevres.
Niemcy traciły Alzację i Lotaryngię na rzecz Francji, Wielkopolskę i cz. Pomorza Gdańskiego na rzecz Polski, Sudety na rzecz Czechosłowacji oraz okręgi Eupen i Malmedy na rzecz Belgii i niewielkie obszary na rzecz Danii i Litwy - łącznie 70 500 km2 tj. 17% (1/8) terytorium i 6,5 mln ludności (10%). Odebrano tez Niemcom kolonie, które przeszły pod zarząd państw Ententy - tworząc terytoria powiernicze LN. Na terenach przygranicznych, o ludności mieszanej, miały być przeprowadzone plebiscyty (z Polską: Warmia, Mazury i Powiśle oraz Górny Śląsk; z Danią Szlezwik). Zagłębie Saary miało być okupowane 15 lat przez wojska francuskie, prawy (wsch.) brzeg Renu miał być zdemilitaryzowany. Liczebność armii niemieckiej została ograniczona do 100 tys. żołnierzy i oficerów (w tym armia zawodowa 26 tys. żołnierzy i 4 tys. oficerów), pozbawiona artylerii z wyjątkiem 228 lekkich dział. Nakazano Niemcom zniszczenie samolotów wojskowych, fortyfikacji (na zach., tj. w Nadrenii. Mogły być utrzymane na granicy wsch.). Zakazano produkcji uzbrojenia i utrzymywania łodzi podwodnych - marynarka mogła liczyć max. 16 tys. ludzi.
Ważne miejsce zajmowała sprawa odszkodowań, które miały być spłacane w pieniądzu (132 mld marek w złocie) i naturze (przez 10 Niemcy lat miały dostarczać sprzymierzonym węgiel w ilości 40 mln ton rocznie, zobowiązano je do wydania Francji i Belgii 371 tys. sztuk bydła, odstąpienia wszystkich większych (posiadanych) statków handlowych i przez 5 lat nowozbudowanych jednostek o tonażu 200 tys. BRT.
Polska, Rumunia, Czechosłowacja, Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (od 1929 Jugosławia) zostały zmuszone do podpisania traktatu o ochronie mniejszości narodowych („mały traktat wersalski”), do czego nie zobowiązano Niemiec.
Na Kongresie podjęto decyzje o utworzeniu Ligi Narodów.
W Wersalu ukształtowany został system, który obowiązywał w okresie powojennym, a jednocześnie stał się przyczyną wielu konfliktów i w rezultacie II wojny światowej. Traktat surowo karał Niemcy za wywołanie wojny, za wszystkie zniszczenia i zbrodnie dokonane w czasie jej trwania. Był na tyle upokarzający i dokuczliwy, że rozbudził w Niemcach poczucie krzywdy i nienawiści oraz wolę odwetu - obalenia systemu. Te dążenie zostały poparte przez Rosję radziecką. Zwycięskie państwa także niezadowolone z postanowień traktatu, który był wynikiem kompromisu (między oczekiwaniami Anglii i Francji), nie były zbytnio zainteresowane w jego utrzymaniu.
Następstwa I wojny światowej
I wojna światowa (1914-18) zakończyła się 11 XI podpisaniem w Compiegne pod Paryżem (przez przedstawicieli nowego rządu niemieckiego) rozejmu (zawieszenia broni). Bilans wojny przedstawiał się zastraszająco. Pod broń powołano ok. 80 mln ludzi, z których na frontach zginęło 8-10 mln, rannych zostało 20 mln, z czego ok. 3,5 mln pozostało inwalidami. Straty, choć mniejsze (wskutek głodu, epidemii i zniszczeń) poniosła też ludność cywilna. W 1918 ogromne żniwo śmierci (do 20 mln osób) zaczęła zgarniać epidemia ciężkiej grypy, tzw. hiszpanki. Wydatki na prowadzenie wojny wyniosły 208 mld $, a straty materialne szacowano na 200 mld franków w złocie. Zniszczone zostały całe miasta i wioski, fabryki, zakłady przemysłowe, mosty i linie kolejowe. Dezorganizacji uległy przemysł, rolnictwo i finanse. Zubożało społeczeństwo.
Wojna się skończyła, ale kształt powojennego świata miał być dopiero określony - przez wiele traktatów oraz wielkie ruchy społ.-polit. i narodowe.
Wojnę przegrały państwa centralne i Rosja, którą w 1917 nawiedziły dwie rewolucje. Pierwsza z nich - lutowa sprawiła, że Rosja stała się republiką demokratyczną, druga - październikowa wprowadziła dyktaturę proletariatu, przez co Rosja stała się państwem totalitarnym. Niemcy utraciły pozycję mocarstwową, zaś Austro-Węgry rozpadły się. Mocarstwami światowymi po wojnie pozostały Anglia i USA, a obok nich pozycję taką uzyskały Francja i Japonia. Państwa te objęły protektorat1 nad koloniami niemieckimi.
Wojna przyczyniła się do powstania nowych państw, a także odrodzenia się państw już kiedyś istniejących (Polska) i wzrostu nastrojów rewolucyjnych w całej Europie. Przyspieszyła dojrzewanie wielu procesów społ.-polit. i narodowych. Wywołane wojną trudności gospodarcze stały się jedną z głównych przyczyn rozwoju nowych ideologii, które wspomagały ruchy populistyczne - przede wszystkim faszyzm.
Z punktu widzenia wojskowego wojna przyczyniła się do rozwoju przemysłu zbrojeniowego, strategii, sztuki i techniki wojennej: nowe rodzaje broni (czołgi (1916), samochody pancerne, gazy trujące (chlor 1915 pod Ypres, iperyt 1917).
Po wojnie podpisano kilka traktatów pokojowych, z których najważniejszy był traktat wersalski (określał warunki pokoju z Niemcami). W połączeniu z traktatem waszyngtońskim (II 1922) ukształtował on tzw. system wersalsko-waszyngtoński, który był zwalczany szczególnie przez Niemcy i Rosję. Ponieważ system wersalski był wynikiem kompromisu i nie zadowalał także zwycięskich mocarstw europejskich nie okazał się rozwiązaniem trwałym i stanowił jedną z fundamentalnych przyczyn II wojny światowej.
1 Wprowadzono trzy rodzaje mandatów:
1. Terytoria mandatowe pierwszego rodzaju, tzw. mandaty „A”, do których zaliczono posiadłości Turcji - miały one uzyskać niepodległość, przekazano Anglii i Francji.
2. Terytoria mandatowe drugiego rodzaju, tzw. mandaty „B” - dawne posiadłości Niemiec, mogły być zarządzane jak kolonie.
3. Terytoria mandatowe trzeciego rodzaju, tzw. mandaty „C” - przypadły Japonii, Unii Południowoafrykańskiej i Australii.
Mapa polityczna Europy w 1919 r. - nowe państwa i ich ustroje
I wojna światowa przyniosła klęskę państw centralnych oraz Rosji co przyczyniło się do powstania 9 nowych państw (Austria, Czechosłowacja, Estonia, Finlandia, Królestwo SHS, Litwa, Łotwa, Polska, Węgry). Nie bez znaczenia dla takiego rozwoju sytuacji były niepodległościowe dążenia narodów zniewolonych wcześniej przez Niemcy, Rosję i Austro-Węgry.
Najwcześniej, bo już w 1917 powstała niepodległa Finlandia (jako republika). W 1918 republiki proklamowano również w Estonii i Łotwie oraz na Litwie. Państwa te miały jednak duże trudności z utrzymaniem niepodległości, ponieważ bolszewicy mimo deklaracji z 15 XI 1917 nie uznawali ich prawa do suwerenności i gdy tylko Armii Czerwonej udawało się zdobyć skrawek któregoś z wymienionych państw zaraz instalowano tam nowe, komunistyczne władze. Ostatecznie jednak Moskwa musiała się pogodzić z suwerennością republik bałtyckich.
12 XI 1918 Tymczasowe Zgromadzenie Narodowe proklamowało Republikę Niemiecko-Austriacką, dla której w traktacie z Saint Germain (1919) przyjęto nazwę Republika Austria. Poważne trudności gospodarcze i zadłużenie w bankach zagranicznych rodziły ostre konflikty społeczne i tendencje do rządów dyktatorskich. Nacjonaliści austriaccy dążyli do ścisłej współpracy z Niemcami i utworzenia federacji dunajskiej.
Na gruzach monarchii habsburskiej powstała 16 XI 1918 Republika Węgierska, gdzie w III 1919 władzę przejął komunistyczny rząd z Belą Kunem na czele, który stosując terror utrzymał się u władz do VIII 1919 - upadł pod interwencji wojsk rumuńskich i czechosłowackich. W III 1920 Zgromadzenie Narodowe ogłosiło Węgry monarchią konstytucyjną (wykluczając - po nieudanych próbach odzyskania tronu przez Karola IV - panowanie Habsburgów), z regentem, admirałem M. Horthym. Na mocy traktatu w Trianon Węgry traciły 70% dawnego terytorium na rzecz Austrii, Czechosłowacji, Królestwa SHS i Rumunii.
Kolejną monarchią wśród nowych państw było Królestwo SHS, utworzone 1 XII 1918 (od 1929 Jugosławia) uwikłane w konflikty graniczne z Węgrami i Włochami oraz nękane problemami narodowościowymi.
28 X 1918 proklamowała niepodległość Czechosłowacja, od razu uznana przez Ententę i uważana za „prymusa” wśród nowych państw, stąd poparcie jej (nieuzasadnionych względami etnicznymi) roszczeń do Śląska Cieszyńskiego. Przez całe 20-lecie pozostała klasyczną demokracją parlamentarną. W kwestiach granic znajdowała się w konflikcie z Niemcami, Polską, Austrią i Węgrami. Problemem dla władz były liczne mniejszości narodowe, których praw „demokratyczne” władze nie honorowały.
Po I wojnie odrodziła się po 123 latach od III rozbioru republikańska Polska, której rząd Ententa uznała dopiero po porozumieniu się Piłsudskiego z endecją, a granice dopiero 15 III 1923 - po wielu próbach interwencji na rzecz przeciwników Polski.
Kolejnym państwem, które powstało po I wojnie była Irlandia (od 1921 jako dominium, które w wyniku kolejnej wojny domowej w 1937 uzyskało suwerenność).
Nowo utworzone państwa zaangażowane były w konflikty graniczne i borykały się z problemami mniejszości narodowych, w związku z czym rozwijał się w nich nacjonalizm, którego przejawami był antysemityzm, ograniczenie praw mniejszości (kierowane pod adresem Polski zarzuty zostały oddalone przez Ligę Narodów) i próby likwidacji ich odrębności kulturowej.
Geneza i rozwój faszyzmu we Włoszech
Wyniki I wojny światowej boleśnie odczuły Włochy. Mimo że walczyły po stronie Ententy poniesione straty przewyższały odniesione korzyści. Nie zostały spełnione obietnice traktatu londyńskiego z IV 1915 dotyczące przyznania Włochom nabytków w posiadłościach austriackich, w Albanii, Azji Mniejszej i Afryce. Ostatecznie zdobycze terytorialne (Tyrol Pd. i Istria z Triestem) były niewielkie, a koszty ludzkie i materialne - olbrzymie. Na frontach poległo ok. 700 tys. Włochów, rannych zostało 950 tys., a koszty wojenne osiągnęły 46 mld lirów, co stanowiło 80% wydatków budżetu państwa. Po zakończeniu wojny Włochy ogarnął kryzys gospodarczy, związany ze zniszczeniami, inflacją i bezrobociem - szczególnie wysokim wśród 3 mln zdemobilizowanych żołnierzy (kombatantów). Ponadto pogorszyły się stosunki z niedawnymi sojusznikami. Wszystkie te zjawiska prowadziły do rozwoju społecznego niezadowolenia, czego rezultatem było pojawienie się demagogicznych ruchów społecznych, z których najważniejszym był faszyzm. Burżuazja poparła ten ruch mając nadzieję, że ograniczy on wpływy lewicy.
23 III 1919 na niezbyt licznym zgromadzeniu w Mediolanie B. Mussolini i G. d`Anunzio (pisarz i awanturnik) powołali Fasci1 Italiani di Combatimento (Włoskie Związki Bojowe), które w XI 1921 przemianowane zostały na Narodową Partię Faszystowską. Już we IX 1919 Anunzio na czele ochotników legionistów zajął Fiume (Rijekę) - teren sporny między Włochami i Królestwem SHS. Jeszcze wcześniej (16 IV 1919) bojówki (pod koniec 1920 było ich już około tysiąca) Mussoliniego dokonały pierwszego aktu terroru faszystowskiego, napadając na redakcję „Avanti”. Odtąd przemoc miała stać się podstawową formą działania faszystów.
Faszyści ostro zwalczali ruch komunistyczny, czym zyskali sobie poparcie finansowe i polityczne kół przemysłowych, finansjery, armii, dworu i Watykanu. W X 1922 Mussolini rzucił hasło „marszu na Rzym” („albo dostaniemy władzę, albo pójdziemy do Rzymu i sami ją weźmiemy”). Wiktor Emanuel III uległ szantażowi 1 29 X 1922 powierzył Mussoliniemu funkcję utworzenia rządu. Początkowo faszyści hamowali swe ambicje polityczne i do 1925 zadowalali się udziałem w koalicyjnym rządzie (4 faszystów, ale ze specjalnymi pełnomocnictwami dla Mussoliniego). Doprowadzili jednak do zmiany ordynacji wyborczej dzięki czemu (6 IV 1924) zdobywając 25% głosów wyborców mogli obsadzić 60 % miejsc w parlamencie. Zaczęli teraz stosować terror polityczny (zabójstwo Mateottiego -przywódcy komunistów) i wprowadzając w 1926 ustawy wyjątkowe, doprowadzili do delegalizacji wszystkich, poza faszystowską, partii politycznych i związków zawodowych (zastępując je korporacjami, które grupowały pracodawców i pracobiorców). Nadrzędną władzę w państwie sprawowała Wielka Rada Faszystowska - rozpoczęła się dyktatura Mussoliniego jako wodza - „duce”.
1 Fasci - nazwa wiązki rózeg liktorskich w starożytnym Rzymie dała nazwę całemu ruchowi; faszyzmowi.
2 Wszyscy uczestnicy akcji ubrani byli w spodnie bryczesy wpuszczane w buty z cholewami, marynarkę wojskowego kroju, furażerkę (wszystko ciemnego koloru)i srebrne kordziki, pozdrawiali się wyciągniętą prawą dłonią (wg tradycji rzymskiej). Tak narodził się wygląd włoskiego faszysty - „czarne koszule”.
Dojście Mussoliniego do władzy
Patrz temat: „Geneza i rozwój faszyzmu we Włoszech”.
O sukcesie Mussoliniego, poza poparciem wielkiego kapitału, armii i dworu zadecydowały też walory osobiste. Był wybitnym demagogiem i odznaczał się charyzmą. Syn kowala i wiejskiej nauczycielki, ukończył szkołę prowadzoną przez salezjanów. Działalność polityczną zaczynał jako socjalista. Był redaktorem Avanti,a w 1914 założył własną gazetę „Głos Ludu”. Mussolini obiecywał odrodzenie Imperium Rzymskiego i w dążeniu do tego celu (mocarstwowości) podsycał nacjonalizm włoski. Duce obiecywał Włochom minimum socjalne, zmniejszenie podatków, zwiększenie zasiłków dla bezrobotnych i likwidację bezrobocia. Wiele z tych obietnic udało się zrealizować (rozbudowa ustawodawstwa socjalnego, opieka państwa nad rodziną, organizacja robót publicznych, unormowanie stosunków z Watykanem - konkordat z 1929). W latach 1935-36 podbili Włosi Etiopię, w latach 1936-39 udzielały poparcia gen. Franco przyczyniając się do upadku republiki ludowej w Hiszpanii. Przejawem ekspansji było zajęcie wyspy Korfu i Albanii oraz porozumienie o „osi Berlin-Rzym” z 1936. Przedstawiona polityka Mussoliniego zapewniała faszystom popularność i społeczne poparcie.
Stalin i jego polityka wewnętrzna w latach 1924-1939
Władza bolszewików przechwycona w X 1917 była utrzymywana dzięki stosowaniu bezwzględnego terroru wobec wszystkich prawdziwych i domniemanych wrogów nowego porządku. Terrorem tym kierowała „Czeka” (Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem) na czele z F. Dzierżynskim. W 1924 zmarł przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych W. Lenin, po którego śmierci rozegrała się zaciekła walka o sukcesję. Wygrał ją, wbrew wcześniejszym zastrzeżeniom Lenina Stalin, który w celu wyeliminowania przeciwników politycznych (Trocki, Zinowiew, Kamieniew, Kirow) rozpoczął rozbudowę GPU - Państwowego Urzędu Politycznego, powstałego z przekształcenia „Czeki”. Na czele Urzędu po śmierci Dzierżyńskiego (1926) stali: W. Mienżyński i H. Jagoda. W ZSRR (nazwa przyjęta 30 XII 1922) powstało tysiące łagrów (obozów pracy), którymi kierował GUŁag - Państwowy Zarząd Obozami. Masowy terror skierowany był nawet w potencjalne źródła jakiejkolwiek opozycji wobec Stalina. Pod pretekstem walki z trockizmem (teoria „permanentnej rewolucji”) w 1933 rozpoczęto akcję masowego usuwania z partii niewygodnych członków. Czystki te objęły ok. 30 % członków partii. Po XVII Zjeździe KPZR (1934) zamordowano 98 spośród 138 członków najwyższych władz. Czystki przeprowadzano stosując wielkie pokazowe procesy polityczne (np. „proces trockistowsko-zinowiewowskiego terrorystycznego centrum”) i dokonując skrytobójczych mordów. Pod koniec lat 30-tych przeprowadzono czystki w Armii Czerwonej podczas, których aresztowano i zgładzono 3 marszałków, 13 komendantów armii, 57 komendantów korpusu, 110 komendantów dywizji i 22o komendantów brygady. „Armię pozbawiono głowy”.
Ideologicznym uzasadnieniem terroru państwowego z lat 30-tych była sformułowana przez Stalina teza o zaostrzaniu się walki klasowej w miarę postępu budowy socjalizmu.
Nowa Ekonomiczna Polityka (NEP), którą wprowadził Lenin w 1921 (dopuszczenie wolnego handlu, przywrócenie drobnej i średniej własności środków produkcji) nieco uporządkowała sytuację na rynku. Stalin nawet kontynuował ją, ale stopniowo zaczął ją ograniczać, by wreszcie uznać, że przyczynia się ona do powstawania nowej klasy „NEP-manów” (nowej burżuazji). Spowodowało to likwidację NEP na przełomie lat 20-tych i 30-tych.
W latach 1929-32 (35) prowadzono w ZSRR przyspieszoną industrializację i przymusową kolektywizację rolnictwa. Tworzono kołchozy, czyli spółdzielnie produkcyjne i sowchozy - państwowe gosp. rolne. Zamożnych chłopów nazywanych kułakami, uznano za wrogów klasowych i poddano fizycznej likwidacji. W okresie kolektywizacji, prowadzonej w wyjątkowo brutalny sposób, miliony ludzi zmarło z głodu. Tylko na Ukrainie i Powołżu liczbę ofiar kolektywizacji z lat 1932-33 szacuje się na 6-9 mln. Zrujnowano przy tym rolnictwo. Swoistym podsumowaniem okresu kolektywizacji było wprowadzenie w 1932 tzw. paszportyzacji. Bez paszportu nie można było zmienić miejsca pobytu, a kołchoźnikom nie dawano tego dokumentu (stan ten przetrwał do lat 60-tych).
Do II wojny światowej zelektryfikowano ZSRR. Powstało kilkadziesiąt elektrowni na Dniestrze. Rozpoczynając pod koniec lat 20-tych industrializację (uprzemysłowienie) wprowadzono w przemyśle planowanie gospodarcze, realizując tzw. pięciolatki (1929-33; 1934-38; trzecia rozpoczęta w 1939). Zbudowano 4,5 tys. fabryk przemysłu ciężkiego (budowy prestiżowe -„pomniki socjalizmu”) - kosztem wielkiego wysiłku, prymitywnych metod produkcji i niskich płac. Położono nacisk na rozbudowę przemysłu zbrojeniowego.
Systematycznie rozbudowywano aparat terroru. W 1934 GPU został przekształcony w NKWD - Komisariat Ludowy Spraw Wewnętrznych, na którego czele stał H. Jagoda, po nim od 1936 M. Jeżow, a w latach 1938-53 Ł. Beria. O cynizmie kremlowskiego centrum świadczy treść konstytucji ogłoszonej w okresie największego nasilenia terroru (1936). Nazywana „najbardziej demokratyczną na świecie”, „gwarantowała” podstawowe swobody - wolność słowa, prasy i zgromadzeń.
W polityce oświatowej i w stosunkach rodzinnych w latach 30-tych wycofano się z elementów „utopii wolnościowej”. O ile wcześniej uzyskanie rozwodu było formalnością załatwianą pod nieobecność współmałżonka, to teraz wprowadzono do tych procedur znaczne utrudnienia. Zakazano aborcji. W szkole wycofano się z wszelkich „innowacji” (zakaz zadawania prac domowych, odpytywania, itp.) i przywrócono dawną, a nawet zaostrzono dyscyplinę. Stalinizm skończył z rewolucyjnymi eksperymentami i ekstrawaganckimi pomysłami uznając, że wszelka swoboda stanowi zagrożenie dla każdej dyktatury.
Konsekwentnie natomiast zaostrzano walkę z religią: aresztowano duchownych, cerkwie zamieniano na magazyny, kina, sale sportowe i muzea ateizmu lub po prostu wysadzano w powietrze (w samej Moskwie zniszczono ich ponad 400). W 1932 ogłoszono nawet antyreligijną pięciolatkę, która zakładała likwidację do 1 V 1937 wszystkich świątyń oraz wykorzenienie z języka i świadomości Rosjan pojęcia Boga jako „średniowiecznego przeżytku” i „narzędzia wyzysku mas”. Plan ten, podobnie jak i inne 5-latki nie został wprawdzie wykonany, ale jego konsekwencją były masowe prześladowania wiernych i duchowieństwa oraz zniszczenie tysięcy cerkwi, często arcydzieł ros. architektury.
Jednym ze środków wyzysku człowieka stało się współzawodnictwo pracy zainicjowane przez A. Stachanowa (1935).
Stalinizm oznaczał totalną kontrolę życia społecznego (cenzura, tajna policja) i dążenie do stworzenia „nowego człowieka” (teoria śrubki, „nawozu historii”). Liczbę ofiar stalinizmu określa się na 21,5 mln (w tym 8 mln straconych. Pozostali to ofiary łagrów. Warto w tym miejscu przypomnieć, że w okresie caratu na Syberii przebywało jednorazowo najwyżej ok. 32 tys. zesłańców), a nawet na 60 mln. Natomiast liczbę ofiar całego, światowego komunizmu na 120 mln osób.
Rapallo i jego znaczenie
Układ w Rapallo podpisali 16 IV 1922 dwaj najwięksi wrogowie systemu wersalskiego: Niemcy i Rosja. Państwa te po I wojnie światowej znalazły się w izolacji międzynarodowej i dążyły do zmiany tego stanu.
Porozumienie niemiecko-rosyjskie zawarto przy okazji międzynarodowej konferencji ekonomicznej w Genui, gdzie wspomniane państwa nawiązały stosunki dyplomatyczne pozwalające im na wyjście z izolacji międzynarodowej. Rosja i Niemcy wyrzekły się wzajemnych roszczeń finansowych za straty wojenne. Zawarły również szereg tajnych (sekretnych) umów (m. in. układ berliński z 1926, przedłużony w 1931 i 1933), skierowanych także przeciw Polsce. Układ przewidywał ścisłą współpracę w różnych dziedzinach, a przede wszystkim wzajemną pomoc wojskową, która pozwalała Rosji na rozbudowę przemysłu zbrojeniowego i dostęp do nowoczesnej technologii, a Niemcom na obejście wersalskich klauzul wojskowych, ograniczających to państwo w sferze zbrojeń i zwiększania liczebności armii (szczególnie cenny okazał się nieograniczony dostęp do ros. poligonów wojskowych). W 1925 obydwa państwa podpisały układ gospodarczy, a w 1926 układ o przyjaźni. Po dojściu Hitlera do władzy nastąpiło ochłodzenie stosunków niemiecko-radzieckich, jednak układ z Rapallo przestał praktycznie obowiązywać dopiero po ataku Niemiec na ZSRR, czyli w 1941.
Locarno i jego znaczenie
Odbudowa potencjału gospodarczego Niemiec i konieczność normalizacji pozycji tego państwa na arenie międzynarodowej oraz przyjęcie planu Dawesa, stanowiły porażkę dyplomatyczną Francji i wywołały w niej wzrost obaw o własne bezpieczeństwo, co doprowadziło do zwołania konferencji w Locarno (pocz. 5 X 1925).
Najważniejszym efektem konferencji był tzw. Pakt Reński, w którym Włochy i W. Brytania gwarantowały nienaruszalność zach. granic Niemiec (z Francją i Belgią). Równocześnie Francja i Belgia zawarły z Niemcami traktaty arbitrażowe. Ratyfikowano również francusko-polskie i francusko-czechosłowackie umowy gwarancyjne. W. Brytania i Włochy były zobowiązane udzielić pomocy państwu, którego granice zostały zagrożone. Układy lokarneńskie poprzedzały wejście Niemiec do Ligi Narodów.
Locarno godziło w system wersalski , gdyż gwarancje nienaruszalności granic francusko-niemieckiej i belgijsko-niemieckiej oznaczały faktycznie niemożność (niedostateczność) gwarantowania pokoju przez Ligę Narodów. Poza tym nie udzielono gwarancji nienaruszalności granicy polsko-niemieckiej i czechosłowacko -niemieckiej, mimo że Niemcy zawarły z Czechosłowacją i Polską traktaty rozjemcze.
Zawarte układy bardzo osłabiły sojusz polsko-francuski z 1921, ponieważ Francja udzielając Polsce pomocy musiałaby przekroczyć granicę niemiecką, a wtedy zostałaby zaatakowana przez Anglię i Włochy.
Układ przyczynił się więc do dalszej normalizacji sytuacji międzynarodowej Republiki Weimarskiej, zwiększył poczucie bezpieczeństwa Francji i Belgii, ale jednocześnie wpłynął na wzrost poczucia zagrożenia wschodnich sąsiadów Niemiec.