Temat: Okres II wojny światowej (1939-1945). Świat i Polska w okresie 1944-2004

Niemcy w latach 1919-1933 (republika weimarska). Sytuacja wewnętrzna

Niemcy przegrały I wojnę światową i były obok Rosji największym przeciwnikiem systemu wersalskiego, którego mocą utraciły 1/8 swego dawnego terytorium - pełnego bogactw naturalnych, pozbawione zostały kolonii i rozbrojone (zdemilitaryzowane). Niemcy uważały postanowienia traktatu wersalskiego (28 VI 1919) za upokarzający dyktat, a winą za jego podpisanie obarczali socjalistyczną większość w parlamencie. Kraj pogrążał się w powojennym kryzysie gospodarczym, który pogłębiało wielomilionowe zadłużenie, związane z reparacjami wojennymi. Sytuacja taka sprzyjała radykalizacji nastrojów szczególnie wśród skrajnej prawicy i kierowanych dyrektywami Kremla komunistów.

Już w III 1920 skrajna prawica próbowała przejąć władzę (nieudany monarchistyczny pucz Kappa). Podobne próby podejmowali też komuniści w 1921 i 1923 (weszli w skład rządów Turyngii i Saksonii). Rok 1923 okazał się dla Niemiec wyjątkowo trudny. Inflacja przybrała postać hiperinflacji i biła wszelkie rekordy. Kurs $ od kilkunastu tysięcy marek doszedł do 4 bilionów. Francja i Belgia rozpoczęły okupację Zagłębia Ruhry. W tej sytuacji 8 XI Hitler, wsparty przez gen. Ludendorfa (byłego szefa Sztabu Generalnego), próbował zorganizować w Monachium pucz przeciw rządowi centralnemu. Akcja ta zakończyła się aresztowaniem Hitlera i delegalizacją NSDAP. W nowej sytuacji coraz większą rolę w rządzie zaczął odgrywać Gustaw Stresemann - inicjator pozornego wypełniania postanowień traktatu wersalskiego. Przekonał on państwa zach., że spłata przez Niemcy długów będzie możliwa dopiero po uzyskaniu przez nie dodatniego bilansu handlowego, co zależy od stopnia rozwoju przemysłu. Uznając tę argumentację przyjęto w 1924 plan Dawesa, przewidujący rozłożenie w czasie spłat reparacyjnych i długoterminowe kredyty anglo- amerykańskie na odbudowę gospodarki niemieckiej. Reforma walutowa i napływ kapitałów z zagranicy przyczyniły się do przyspieszonego rozwoju przemysłu (w niektórych dziedzinach pod koniec lat 20-tych Niemcy stały się potęgą światową). Jednak kryzys gospodarczy, który w 1929 objawił się w USA nie ominął również Niemiec, gdzie w 1932 produkcja spadła do 50% w stosunku do roku 1928. Pogorszenie warunków życia przeciętnego Niemca potrafili wykorzystać w swej propagandzie faszyści, którzy w 1932 dysponowali 230 mandatami parlamentarnymi - wobec 12 w 1929.

30 I 1933 Hitler został kanclerzem Niemiec i rozpoczął przebudowę Niemiec z republiki parlamentarnej w dyktaturę faszystowską - formę państwa totalitarnego. W ciągu 5 tygodni mechanizmy, które wykorzystał do zdobycia władzy przestały funkcjonować.

Geneza i rozwój faszyzmu w Niemczech do 1939 roku. Dojście Hitlera do władzy

Nazizm był niemiecka odmianą faszyzmu, którego kolebką były Włochy. Charakteryzował się rasizmem, szowinizmem, antysemityzmem, spójną ideologią i był dużo bardziej nacjonalistyczny niż jego włoski pierwowzór. Niemcy po I wojnie światowej były obok Rosji największym przeciwnikiem systemu wersalskiego. Państwo było zadłużone, bez powodzenia walczyło z inflacją i bezrobociem. Nastroje społeczne zdominowało poczucie krzywdy i upokorzenia warunkami jakie narzucono Niemcom w Wersalu. W tych warunkach rozwijały się nowe, populistyczne ideologie i demagogiczne ruchy społeczne. Jednym z nich była, utworzona w 1919, DAP - Niemiecka Partia Robotnicza, która w 1920 (z inicjatywy A. Hitlera) przekształciła się w Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotniczą (NSDAP). Już 8 XI 1923 Hitler (wykorzystując radykalizm nastrojów wywołany hiperinflacją) usiłował przejąć władzę (pucz monachijski). Próba ta zakończyła się aresztowaniem Hitlera (w więzieniu Landsberg napisał „Mein Kampf”) i delegalizacją partii, której odbudowa nastąpiła już w 1925. Lata stabilizacji gospodarczej nie sprzyjały nazistom, ale wielki kryzys gospodarczy, który wybuchł w 1929 otworzył im drogę do władzy. W 1929 NSDAP posiadała 12 miejsc w parlamencie, w 1932 liczba ta wzrosła do 230 mandatów, czyniąc NSDAP najsilniejszą partią. Także w 1932 odbyły się w Niemczech wybory prezydenckie, które Hitler wyraźnie przegrał z Hindenburgiem (odpowiednio 18,6 oraz 11,3 mln głosów), ale wyraźnie pokonał komunistę Thalmanna (5 mln głosów). O sukcesie faszystów zadecydowała także wzajemna wrogość socjaldemokratów i komunistów, którzy nie potrafili się zjednoczyć. Faszyści widząc główne zagrożenie w socjaldemokratach zdecydowali się na taktyczny sojusz z komunistami, mimo że nie kryli wobec nich wrogości.

30 I 1933 Hitler został mianowany przez prezydenta Hindenburga kanclerzem Niemiec. Jedną z jego pierwszych decyzji było rozwiązanie parlamentu i ogłoszenie na III 1933 nowych wyborów. Pożar Reichstagu (II 1933), o co oskarżono komunistów, stał się pretekstem do wprowadzenia ustaw wyjątkowych, pozwalających na aresztowanie aktywnych antyfaszystów. Już 28 II 1933 wprowadzono zarządzenia o „Ochronie narodu” i „Przeciwko zdradzie”. Mimo terroru, faszyści uzyskali bezwzględną większość w parlamencie dopiero po unieważnieniu 81 mandatów zdobytych przez komunistów. W następnych miesiącach zdelegalizowano wszystkie poza NSDAP partie i organizacje polityczne, a 30 VI 1934 („noc długich noży”) zlikwidowano opozycję wewnątrz ruchu faszystowskiego, co było warunkiem sojuszu Hitlera z wielkim kapitałem.

Po śmierci Hindenburga (VIII 1934) Hitler został prezydentem (zachowując urząd kanclerski) i ogłosił się wodzem. Rozpoczęła się pełna faszyzacja aparatu państwowego i życia społecznego.

Hitler i jego polityka wewnętrzna 1933-39

30 I 1933 prezydent Republiki Weimarskiej Hindenburg powierzył stanowisko kanclerza przywódcy NSDAP - A. Hitlerowi. Pierwszym krokiem Hitlera było rozwiązanie parlamentu i ogłoszenie nowych wyborów na III 1933. Rozpoczął tym samym torowanie drogi do wprowadzenia dyktatury faszystowskiej. W II wykorzystał pożar Reichstagu do oskarżenia komunistów o próbę zamachu stanu.

Wprowadził zarządzenia o „Ochronie narodu” i „Przeciwko zdradzie”, co umożliwiło aresztowanie antyfaszystów. Wciągu kilku tygodni od przejęcia władzy wszystkie poza NSDAP partie polityczne zdelegalizowano. Mimo stosowania terroru, uzyskanie bezwzględnej większości w parlamencie udało się faszystom osiągnąć dopiero po unieważnieniu 81 mandatów należących do komunistów. 23 III 1933 Reichstag uchwalił „ustawę o uprawnieniach”, która dawała Hitlerowi nadzwyczajne pełnomocnictwa. Mimo przejęcia władzy Hitler nie zdobył zaufania armii ani wielkiego kapitału. Ceną za poparcie tej sfery miała być likwidacja SA - paramilitarnej organizacji partyjnej, co nastąpiło 30 VI 1934 („noc długich noży”). W tym samym roku zmarł prezydent Hindenburg (VIII) i Hitler łącząc urząd kanclerza, lidera partii i prezydenta ogłosił się wodzem (fuhrerem)¹ III Rzeszy². Od tego momentu rozpoczęła się przyspieszona (pełna) faszyzacja kraju i życia społecznego oraz militaryzacja, której celem była wojna. Już 13 V 1935 marszałek Goering zapowiedział rozbudowę lotnictwa wojskowego, a trzy dni później (16 V) wprowadzono powszechny obowiązek służby wojskowej. 18 VI 1935 Anglia i Niemcy podpisały układ o liczebności niemieckiej floty wojennej, a 7 III 1936 wojska niemieckie wkroczyły na obszar zdemilitaryzowanej Nadrenii. Łamanie postanowień traktatu wersalskiego i brak na to zdecydowanej reakcji państw zachodnich, zachęcił Hitlera do bezwzględnych działań na arenie międzynarodowej - rozpoczęcia polityki „pokojowych podbojów”: Nadrenia (1936), Austria (1938), Czechy (1938).

15 IX 1935 zostały wydane antyżydowskie „ustawy norymberskie”, zabraniające Żydom wykonywania pewnych zawodów, zawierania małżeństw mieszanych, wprowadzające podział na aryjczyków i nie-aryjczyków. Zabicie w 1938 przez Żyda pracownika ambasady niemieckiej w Paryżu, stało się pretekstem do tzw. „nocy kryształowej” (9 XI), kiedy to niszczono synagogi i żydowskie sklepy, dokonano licznych aresztowań i obciążono Żydów kosztami likwidacji powstałych szkód.

Hitler przygotowywał Niemcy do wojny i chciał ją rozstrzygnąć do 1943. Do tego czasu niemiecki sprzęt wojenny miał być najnowocześniejszy, co wynikało z tzw. protokołu Hossbacha z XI 1937.

¹ Jego oficjalny tytuł brzmiał - „Fuhrer i Reichskanzler” (wódz i kanclerz Rzeszy).

² Państwo określano jako III Rzeszę, żeby podkreślić cechy odróżniające je od „zgniłej” Republiki Weimarskiej.

Polityka wewnętrzna III Rzeszy do 1939

Politykę wewnętrzną III Rzeszy wyznaczyła ideologia głoszona przez Adolfa Hitlera. Od początku sprawowania swojego urzędu zaczął on budować państwo totalitarne, faszystowskie; takie, w którym jednostka jest podporządkowana państwu. Zlikwidowano wolność słowa i zgromadzeń. Wyeliminowano inne (poza hitlerowską) partie polityczne; na scenie pozostała tylko NSDAP. Hitler wyeliminował także rywali wewnątrz partii, gdy 30 VI 1934 r. dokonano na nich mordu (tzw. „noc długich noży”). Wzmocnił kontrolę nad armią i rozbudował policję. W ten sposób Rzesza zmieniła się w państwo policyjne. Strach i terror były elementami polityki. Niewygodnych przeciwników osadzano w obozach koncentracyjnych.

Jednocześnie na początku swojego premierostwa - dla zwiększenia prestiżu - Hitler zawarł konkordat z Rzymem (20 VII 1933). Rolę kościoła Hitler starał się ograniczyć tylko do celów religijnych, eliminował zaś z wpływów na inne dziedziny życia.

Zgodnie z głoszonymi w swojej książce poglądami Hitler od początku prowadził politykę eksterminacji Żydów; do okrutnych prześladowań doszło 7 XI 1938* r. w tzw. „noc kryształową” kiedy to na całym terytorium Niemiec urządzono pogrom Żydów.

Politykę gospodarczą Hitler przestawił na tory produkcji zbrojeniowej. Ogólnie, polityka wewnętrzna zmierzała do przekształcenia tego państwa z republiki w państwo totalitarne i podporządkowane agresywnym celom polityki zagranicznej.

*„Noc kryształowa” miała miejsce w nocy 9/10 XI 1938. Przedstawiana była jako odwet za zabójstwo przez żydowskiego emigranta Hercela Grinszpana sekretarza ambasady niemieckiej w Paryżu E. von Rotha .

Polityka zagraniczna Hitlera Polityka zagraniczna III Rzeszy do 1939 r.

Obejmując (30 I1933 r.) urząd kanclerza Adolf Hitler od razu przystąpił do realizacji głoszonych przez siebie poglądów. Z ogromną determinacją dążył zatem przede wszystkim do przekreślenia postanowień traktatu wersalskiego. Rzesza wystąpiła więc z Ligi Narodów (1933) i od razu zaczęła na dużą skalę rozbudowywać siły zbrojne. Hitler chciał widzieć Rzeszę wielką, a przede wszystkim zdobyć dla Niemców „przestrzeń życiową”. Wprowadzony został obowiązek powszechnej służby wojskowej (1935 r.). Politykę zdobywania nowych terenów rozpoczęło zajęcie (po plebiscycie) obszaru Saary (1935 r.). Następnie, 7 III 1936 r. wojska niemieckie wkroczyły do Nadrenii, która w myśl ładu wersalskiego miała być zdemilitaryzowana. W tym samym roku Berlin zawarł z Japonią (tzw. Pakt Antykominternowski) i podpisał układ o przyjaźni z Włochami (25X). Te wszystkie układy pozwoliły Hitlerowi uprawiać agresywną politykę zagraniczną. 12 III 1938 z zaskoczenia wchłonął on Austrię (Anschluss), a we wrześniu, przy zgodzie Londynu, Paryża i Rzymu oderwał od Czechosłowacji Sudety. W końcu 1938 r. wysunął żądania pod adresem Polski (Gdańsk miał wrócić do Rzeszy, miała być zbudowana eksterytorialna autostrada przez polskie Pomorze). 15 III 1939 r. rozbił Czechosłowację, tworząc z Czech protektorat niemiecki, Słowakom pozostawiając jednak formalną niepodległość. 21III, zabrano Litwie port - Kłajpedę. Od wiosny 1939 r. rozpoczął tajne negocjacje ze Stalinem, których rezultatem było podpisanie paktu Ribbentrop - Mołotow. Układ ten był wymierzony w Polskę, a jego skutkiem było dokonanie 28 IX faktycznego rozbioru terytorium II RP.

Tak więc Hitler zmienił środki realizujące jego politykę zagraniczną. Od szantażu, nacisków przeszedł do używania siły i agresji.

Polityka zagraniczna Hitlera w latach 1933-1939

30 I 1933 Hitler został kanclerzem Niemiec i w stosunkowo krótkim czasie wprowadził w Niemczech

dyktaturę swojej partii (NSDAP), a w 1934, po śmierci prezydenta Hindenburga, stał się Wodzem - Fuhrerem Niemiec. W polityce zagranicznej Hitler realizował plan przedstawiony w „Mein Kampf”, a więc m. in. dążył do zdobycia dla narodu niemieckiego (rasy panów - Herrenvolk) przestrzeni życiowej (Lebensraum). Początkowo czynił to bardo delikatnie, z biegiem czasu w sposób bardziej bezwzględny. Przejęcie władzy przez Hitlera oznaczało ochłodzenie stosunków niemiecko-radzieckich. W Niemczech uważnie obserwowano zbliżenie polsko - radzieckie. Chcąc je osłabić Hitler doprowadził do podpisania, w I 1934, deklaracji o niestosowaniu przemocy z Polską.

W 1935 Niemcy przystąpiły do odbudowy swych sił zbrojnych, łamiąc postanowienia traktatu wersalskiego (28 VI 1919). „Papierowe protesty” Hitler zignorował i uaktywnił się na arenie międzynarodowej, angażując Niemcy w hiszpańską wojnę domową (1936-39) i dokonując 12 III 1938 aneksji Austrii. Posunięcie to wymagało porozumienia z dyktatorem Włoch Mussolinim (X 1936), który obawiał się o zamieszkały przez tysiące Niemców włoski pd. Tyrol. Właśnie te obawy były powodem sprzeciwu Włoch wobec próby przejęcia przez faszystów władzy w Austrii w 1934.

W XI 1936 Niemcy i Japonia podpisały pakt antykominternowski (6 XI 1937 przystąpiły do niego Włochy) określający zasady współpracy w zwalczaniu komunizmu. W ten sposób zaczął się kształtować blok - Oś „Rzym- Berlin-Tokio”, który będzie współpracować w czasie II wojny światowej. Pakt antykominternowski nie był jeszcze układem wojskowym. Jednak pakt stalowy z 22 V 1939 (Niemcy-Włochy) już miał taki charakter.

Polityka appeasementu uprawiana przez państwa zach. doprowadziła do Monachium, gdzie zdecydowano o oddaniu Hitlerowi czeskich Sudetów, co stało się jedynie wstępem do aneksji Czechosłowacji¹.

Kolejnym obiektem żądań Hitlera stała się Polska, ale jej zdecydowana odmowa zyskała wsparcie państw zach., które popierając Polskę wskazywały ją jako pierwszy cel do zaatakowania, albo rzeczywiście zamierzały zerwać z dotychczasową polityką appeasementu (najbliższa przyszłość miała wykazać, że chodziło o pierwszą możliwość). W każdy razie Hitler musiał liczyć się z interwencją Zachodu i wojną na dwa fronty. W tej sytuacji zdecydował się odpowiedzieć na radzieckie propozycje współpracy, ale teraz to Stalin mógł dyktować warunki, gdyż o jego względy zabiegały również Anglia i Francja - wybrał Niemcy. 23 VIII 1939 podpisany został pakt Ribbentrop-Mołotow (Hitler-Stalin), dzielący Europę Środkowo -Wsch. na strefy wpływów.

1 IX 1939 Niemcy dokonały napaści na Polskę i rozpoczęły tym samym II wojnę światową.

¹ Nie jest to określenie zbyt precyzyjne, ale ulegam wobec powszechności jego stosowania. Czechy i Morawy stały się protektoratem Niemiec, a Słowacja stała się „niepodległym” państwem.

Oś Rzym - Berlin -Tokio

Pierwszym etapem ku powstaniu tego bloku było spotkanie Hitlera z Mussolinim w X 1936 r., podczas którego podjęto postanowienia w sprawie międzynarodowej współpracy (oś Rzym - Berlin). W XI 1936 r. Niemcy i Japonia podpisały pakt antykominternowski, który nie był jeszcze sojuszem wojskowym. Zakładał współpracę w zwalczaniu ruchu komunistycznego. Do paktu przystąpiły w 1937 r. Włochy. W V 1939 r. Włochy i Niemcy podpisały pakt stalowy, który był już sojuszem wojskowym. Mimo to Włochy nie weszły do wojny we IX 1939 r. Uczyniły to dopiero w VI 1940 r. 27 IX 1940 r. Włochy, Niemcy i Japonia podpisały „pakt trzech”, który przynosił podział świata na strefy wpływów między państwami sygnatariuszami. Dopełnieniem tego procesu było przystąpienie Japonii do paktu stalowego w XII 1940 r. Mimo to zachowała ona neutralność w wojnie niemiecko- radzieckiej.

Anschluss Austrii

Zbrojenia niemieckie realizowane od 1935 i brak wyraźnych wobec nich sprzeciwów państw zach., a nawet legalizowanie tego stanu rzeczy (umowa niem.- ang. z 18 VI 1935 o liczebności floty niemieckiej), ośmielały Hitlera do demonstrowania swej aktywności na arenie międzynarodowej.

12 III 1938 Niemcy dokonały aneksji Austrii. Hitler już wcześniej (VII 1934) wspierał austriackich narodowych socjalistów, którzy próbowali drogą puczu przejąć władzę. Zginął wtedy ówczesny kanclerz Austrii - E. Dollfuss, ale pucz się nie udał, gdyż Hitler nie mógł wesprzeć zbrojnie austriackich faszystów. Obawiał się bowiem nie tyle reakcji państw zach., co Włoch, z którymi nie łączył go jeszcze żaden sojusz. W przypadku zajęcia Austrii Niemcy stałyby się bezpośrednim sąsiadem Włoch. Mussolini obawiał się takiego stanu rzeczy, mając na względzie sytuację w pd. części włoskiego Tyrolu, zamieszkałego przez wielotysięczną mniejszość niemiecką. Nie wykluczał zatem interwencji zbrojnej w wypadku jawnych poczynań Hitlera w Austrii. Nawiązujący się od 1936 sojusz Hitler-Mussolini, pozwolił Niemcom na ponowne zajęcie się sprawą Austrii. Po zamieszkach wywołanych przez nazistów austriackich (inspirowanych przez Niemcy), Hitler pod groźbą interwencji zbrojnej, zmusił kanclerza Schusnigga do przekazania szeregu najwyższych stanowisk państwowych austriackim faszystom. Nowym kanclerzem został ich przywódca Seyss-Inquart, który zwrócił się do Hitlera z prośbą o pomoc wojskową. 12 III 1938 Niemcy uczyniły z Austrii swoją Marchię Wschodnią (Ostmark). Kolejnym krokiem Hitlera miała być Czechosłowacja, a polityka appeasementu (ugłaskiwania), prowadzona przez państwa zachodnie (pobłażliwość wobec łamania postanowień wersalskich , Monachium 29-30 IX 1938), doprowadziła do tego, że i to państwo stało się praktycznie częścią Niemiec (15-16 III 1939).

Żądania niemieckie wobec Polski i atak na nią (w związku z ich odrzuceniem) stały się bezpośrednią przyczyną wybuchu II wojny światowej

Monachium - geneza i skutki

Kolejnym, po aneksji Austrii (12 III 1938), krokiem Hitlera była Czechosłowacja. Niemiecko-czeskim obszarem spornym były Sudety - najbardziej uprzemysłowiona część Czechosłowacji, zamieszkała przez liczną mniejszość niemiecką. Kiedy inspirowana przez Hitlera nacjonalistyczna Partia Sudecko- Niemiecka rozpoczęła akcje dywersyjno- sabotażowe, a rząd czechosłowacki podjął środki przeciwdziałania aktom zmierzającym do destrukcji państwa, w Niemczech zaczęto głosić hasła o konieczności wyzwolenia uciskanego narodu niemieckiego i likwidacji Czechosłowacji. Zaniepokojone tym Anglia i Francja próbowały nakłonić prezydenta Czechosłowacji E. Benesza do ustępstw. Wobec braku widocznych rezultatów tej mediacji 29-30 IX 1938 w Monachium odbyła się konferencja z udziałem premierów Anglii (Chamberlain) i Francji (Daladier) oraz dyktatorów Niemiec i Włoch. W rezultacie odbytego spotkania upoważniono Niemcy do aneksji Sudetów, do czego doszło 1 X, gdy wojska niemieckie przekroczyły granicę czechosłowacką.

Prezydent Benesz ustąpił, a jego miejsce zajął E. Hacha, prowadzący uległą politykę wobec Hitlera. Niemcy uznały jednak, że nie zabezpiecza ona w pełni ich interesów i wystąpiły z nowymi żądaniami (przystąpienia Czechosłowacji do paktu antykominternowskiego i wystąpienia z Ligi Narodów), a kiedy rząd czechosłowacki nie uznał proklamowanej przez parlament Słowacji niepodległości (14 III) oraz odrębnego państwa nacjonalistów ukraińskich (na Rusi Zakarpackiej), Hitler występujący „w obronie uciskanych narodów” wezwał do Berlina Hachę oraz czeskiego ministra spraw zagr. Chwalkowskiego i grożąc im zbombardowaniem Pragi, zmusił do poddania Czechosłowacji¹. 15 III 1939 oddziały niemieckie wkroczyły do Pragi, gdzie ogłoszono utworzenie Protektoratu Czech i Moraw. Aneksja Czechosłowacji i zajęcie (tydzień później) litewskiej Kłajpedy, była ostatnim „pokojowym” zaborem dokonanym przez Hitlera. Kolejna próba, wymierzona w Polskę zawiodła i Niemcy chcąc kontynuować politykę ekspansji (a zmuszała je do tego wewnętrzna logika systemu faszystowskiego, konsekwentnie głoszona polityka Lebensraumu, jak i gospodarka opierająca się na ciągłej rozbudowie przemysłu zbrojeniowego) musiały zdecydować się na wojnę. Miały tylko nadzieję, że będzie to konflikt o zasięgu lokalnym.

Konferencja w Monachium okazała się więc punktem kulminacyjnym polityki ustępstw i kompromisów Zachodu wobec niemieckiej zaborczości.

¹ Tym razem Hitler osiągnął prawdziwy szczyt cynizmu, zmuszając prezydenta Czechosłowacji by poprosił Niemcy o roztoczenie opieki (protekcji) nad Czechosłowacją, co uniemożliwiało ewentualną interwencję Zachodu.

Polityka zagraniczna Anglii w latach 1937-1939

W. Brytania, jako zwycięzca I wojny światowej powinna stać na straży porządku wersalskiego, ustanowionego 28 VI 1919, a zwalczanego przez Niemcy i Rosję. Jednak Anglia już w Wersalu była przeciwna nadmiernemu osłabianiu Niemiec i traktat, który był wynikiem kompromisu także jej nie zadowalał. Nic więc dziwnego, że nie broniła zdecydowanie jego postanowień.

Tymczasem po dojściu Hitlera do władzy (1933) nastąpił znaczny wzrost pozycji Niemiec z jednoczesnym nasileniem ich polityki ekspansji. Niemcy łamały postanowienia wersalskie, które limitowały stan armii oraz wielkość i charakter uzbrojenia. Początkowe protesty Anglii miały charakter formalny („papierowy”), a wkrótce Anglia aprobowała nową sytuację, podpisując z Niemcami układ (VI 1935) dot. liczebności floty wojennej.

W. Brytania prowadziła w dwudziestoleciu międzywojennym politykę appeasementu, czyli „ugłaskiwania” Niemiec, godząc się z dokonaniem przez nie aneksji Austrii (12 III 1938) i podpisując układ upoważniający Niemcy do zajęcia czeskich Sudetów (30 IX 1938). Premier Chamberlain („wybitny mąż stanu”) naiwnie cieszył się, że w ten sposób ratuje pokój. Wiosną 1939 sprzeciwiła się Anglia aneksji całej Czechosłowacji, a kiedy ujawnione zostały niemieckie roszczenia pod adresem Polski, Anglia doszła do wniosku, że polityka appeasementu nie gwarantuje pokoju i zagroziła (udzielając Polsce jednostronnych gwarancji bezpieczeństwa) interwencją zbrojną w przypadku niemieckiego ataku na Polskę. Jednocześnie wspólnie z Francją próbowała skłonić ZSRR (od IV 1939) do zawarcia układu sojuszniczego. Stalin wybrał jednak inne rozwiązanie wiążąc się z Niemcami (pakt Ribbentrop-Mołotow z 23 VIII 1939). Być może lepiej niż minister J. Beck ocenił intencje Brytyjczyków, którzy przestraszeni tempem i zasięgiem agresji Hitlera usiłowali wskazywać mu „cele zastępcze” - swoich nowych sojuszników. W zaistniałej sytuacji Anglia podpisała (25 VIII 1939) układ polityczno-wojskowy z Polską. 1 IX 1939 Niemcy napadły na Polskę, rozpoczynając II wojnę światową. Dwa dni później Anglia wypowiedziała wojnę Niemcom, jednak nie udzieliła Polsce obiecanej pomocy („dziwna wojna”), czym pogrążyła nie tylko Polskę, ale i Zachód, gdyż umożliwiła Hitlerowi stopniową eskalację działań przez skuteczne atakowanie kolejno wybranych celów (ofiar). Postawę wyczekiwania i nie podejmowania działań ofensywnych przeciw Niemcom uzgodnili premierzy Anglii i Francji w Abbeville już 12 IX 1939 - oczywiście nie informując o tym polskiego sojusznika. Nie można wprost uwierzyć, że doświadczeni politycy mogli oczekiwać po takiej strategii pozytywnych rezultatów. Z pewnością nie im należy przypisać zasługi za odniesione zwycięstwo.

W. Churchill powiedział o brytyjskiej polityce tego okresu: „Anglia mogła wybrać honor lub pokój. Wybrała pokój i miała wojnę”. Inna sprawa, że również tego „wielkiego męża stanu” trudno nazwać człowiekiem honoru.

Polityka zagraniczna USA w latach 1933-1941

Stany Zjednoczone po I wojnie światowej (1914-18) powróciły do polityki izolacjonizmu i dlatego w momencie wybuchu II wojny światowej ogłosiły neutralność. Kapitał amerykański nie był zainteresowany bezpośrednim udziałem w wojnie, ale zdawał sobie sprawę z tego, że wojna choć prowadzona na innych kontynentach może przynieść ogromne zyski. Tymczasem już w pierwszych dniach wojny Kongres wprowadził embargo na dostawy broni dla walczących państw. Okazało się to jednak rozwiązaniem proniemieckim, więc szybko się z niego wycofano (sympatie Amerykanów [ze względu na ich rodowód] były w tej wojnie po stronie Anglików). W XI 1939 Kongres przyjął ustawę „Cash and Carry”, polegającą na możliwości zakupu w Stanach broni i wywożeniu jej we własnym zakresie, co oczywiście premiowało Anglię.

USA stopniowo odchodziły od polityki izolacjonizmu. Prezydent Roosevelt robił to początkowo delikatnie (nawet w tajemnicy), mając na uwadze pacyfistyczne nastroje większości społeczeństwa w kontekście wyborów (1940). 11 III 1941 Kongres uchwalił ustawę „Lend Lease Act”, która upoważniała prezydenta do sprzedaży, dzierżawy albo pożyczki towarów i broni państwom będącym w stanie wojny z Niemcami i Włochami. Diametralna zmiana w układzie sił i postawie USA nastąpiła w VI 1941, po ataku Niemiec na ZSRR. Stany Zjednoczone zaoferowały ZSRR pomoc, niemal równocześnie (14 VIII 1941) podpisując z Anglią Kartę Atlantycką, w której przedstawiono cele jakie oba państwa chcą osiągnąć w prowadzonej wojnie i określono sposób powojennego urządzenia świata. Karta Atlantycka stanowiła, podobnie jak Deklaracja Narodów Zjednoczonych z 1 II 1942, podstawę formowania i funkcjonowania koalicji antyfaszystowskiej. Ujmowała wojnę jako walkę w obronie demokracji i praw człowieka. Tak zwane 4 wolności, sformułowane przez Roosevelta: wolność religii, wolność słowa oraz wolność od nędzy i wolność od strachu, uznano za fundamenty powojennego świata.

W przypadku Karty było to o tyle zaskakujące, że USA nie uczestniczyły jeszcze w wojnie. Nastąpiło to dopiero 7 XII 1941, po ataku japońskim na bazę marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych w Pearl Harbor na Hawajach. 11 XII 1941 wojnę Stanom Zjednoczonym wypowiedziały Niemcy i Włochy. W końcu 1941 prezydent Roosevelt chciał wprowadzić swój kraj do wojny i to tak bardzo, że (prawdopodobnie) wiedząc o japońskich planach nie nakazał ich udaremnienia by nie stracić doskonałego uzasadnienia dla zerwania z polityką izolacjonizmu.

Polityka zagraniczna ZSRR w roku 1939

Układ monachijski (30 IX 1938) był ostatnim ustępstwem państw zachodnich wobec agresywnych działań Hitlera. Kiedy Niemcy przedstawiły swe żądania Polsce, Anglia i Francja udzieliły jej wsparcia grożąc Niemcom interwencją zbrojną w przypadku ich agresji. W nowej sytuacji zarówno Niemcy jak i państwa zach. chciały pozyskać jako sojusznika ZSRR. Tymczasem ZSRR od pocz. 1939 prowadził podwójną grę. Jego stosunki z Niemcami ulegały poprawie już od 1937, co wyrażało się m. in. zaniechaniem nieprzyjaznych wypowiedzi pod adresem drugiej strony. W ZSRR odwołano nawet źle postrzeganego przez Niemców ministra spraw zagr. - M. Litwinowa (był Żydem), zastępując go W. Mołotowem. W ZSRR, który był wobec Niemiec stroną aktywną, wyraźnie czekano na zachęcające do zbliżenia gesty drugiej strony. Tymczasem od IV 1939 Kreml prowadził poufne rozmowy z państwami zach. w sprawie układu antyniemieckiego (rokowania toczyły się najpierw w Paryżu, później w Moskwie) - jednocześnie trwały tajne rokowania z Niemcami. Rozmowy z Anglia i Francją były jednak przeciągane, a niektóre problemy zbyt długo dyskutowane (rozpatrywane). Gdy wydawało się już, że dojdzie do podpisania układu, ZSRR zażądał wymuszenia przez państwa zach. na Polsce i Rumunii zgody na przemarsz Armii Czerwonej przez terytoria tych państw oraz na obstawienie portów i wysp należących do państw bałtyckich. Wymagało to oczywiście kolejnych, długich pertraktacji. ZSRR czekając wytrwale na konkrteną ofertę niemiecką nie chciał dopuścić do podpisania układu z Anglią i Francją, co wobec trwających tyle miesięcy rokowań trudno było wytłumaczyć. Postanowili więc Rosjanie postawić swoim rozmówcom warunki nie do przyjęcia i ich obarczyć winą za fiasko rozmów. Poszli w tej intrydze nawet dalej - winna okazała się Polska. Sytuacja wyjaśniła się ostatecznie 23 VIII 1939, kiedy do Moskwy przybył minister spraw zagr. III Rzeszy J. von Ribbentrop, który podpisał ze swym radzieckim odpowiednikiem W. Mołotowem pakt o nieagresji wraz z tajną klauzulą o podziale Europy Środkowo- Wsch. na strefy wpływów. Litwę i ziemie polskie na zach. od linii Pisa- Narew- Wisła-San przyznano Niemcom zaś Łotwę, Estonię, Besarabię i ziemie wsch. Rzeczypospolitej - Sowietom. Zawarty pakt odbiegał od dotychczasowej praktyki umów międzypaństwowych, gdyż zakładał pomoc zbrojną nawet w przypadku ataku Niemiec, bądź ZSRR na inne państwa (dotychczasowe przewidywały jedynie pomoc dla państwa zaatakowanego).

1 IX 1939 Niemcy napadły na Polskę, a 17 IX 1939, zgodnie z zawartym porozumieniem, to samo uczynił ZSRR. 28 IX 1939 ZSRR zawarł z Niemcami układ o przyjaźni i granicach, który dokonywał zmiany klauzuli prawnej w stosunku do układu z 23 VIII - linia demarkacyjna stała się granicą państwową (skorygowano też je przebieg: dla Rosjan Litwa, dla Niemców ziemie między Sanem i Bugiem).

W IX-X 1939 ZSRR wymusił na państwach bałtyckich podpisanie paktów wojskowych, które zezwalały Armii Czerwonej na tworzenie w państwach „sojuszników” baz i garnizonów dla 20-30 tys. żołnierzy. Układy te były wstępem do przeprowadzenia aneksji państw bałtyckich, co nastąpiło w VI 1940. Podobny los spotkał Besarabię i część Bukowiny.

30 XI 1939 ZSRR zaatakował Finlandię. „Wojna zimowa” trwała do 13 III 1940 i pozwoliła Stalinowi na opanowanie Przesmyku Karelskiego z Wyborgiem i pn. wybrzeży jeziora Ładoga (10% terytorium Finlandii).

Polityka zagraniczna ZSRR w 1939 zadecydowała o rozpoczęciu przez Hitlera wojny z Polską. Była to polityka agresywna i skuteczna. Znaczną część ówczesnych zdobyczy Stalin zachował po 1945.

Geneza II wojny światowej

Geneza II wojny światowej jest zjawiskiem dynamicznym, które może być rozpatrywane z dwóch punktów widzenia. Jeden z nich - na bieżąco sprowadza się do ustalenia momentu, w którym bieg wydarzeń staje się nieunikniony. Kiedy zaczyna się toczyć lawina, której nie można zatrzymać. Dla tego punktu widzenia odpowiedź brzmi - wiosna 1939. Dla drugiego punktu widzenia - oceny zjawiska z dłuższej perspektywy, należy odpowiedzieć, że II wojna rozpoczyna się w momencie zakończenia I wojny, za której sprawcę uznano Niemcy.

I wojnę światową z Niemcami kończył traktat pokojowy, zamykający konferencję wersalską (18 I - 28 VI 1919). Przyjęte tam ustalenia ukształtowały system wersalski, który miał obowiązywać w okresie powojennym, a jego głównym celem było utrwalenie pokoju. Jednak traktat wersalski (i 4 inne zawarte z sojusznikami Niemiec) były wynikiem kompromisu, który nie zadowalał, żadnej ze stron - zwycięzców i pokonanych. Różnice interesów mocarstw decydujących o postanowieniach wersalskich (dyktat mocarstw) wyrażały się m. in. w tym, że Francja dążyła do maksymalnego osłabienia Niemiec, czemu sprzeciwiała się W. Brytania, obawiająca się dominacji Francji w Europie. Kongres amerykański nie ratyfikował traktatu, gdyż uznał, że nie gwarantuje on Stanom wymiernych korzyści i kraj ten powrócił do polityki izolacjonizmu. Wcześniej jednak zdecydowanie prezydenta Wilsona doprowadziło do powstania Ligi Narodów, do której USA nie weszły. Liga miała kształtować system bezpieczeństwa, ale fakt, że nie weszły do niej USA, Niemcy i Rosja oraz brak procedur egzekucyjnych wobec naruszających ustalony porządek, sprawił że organizacja ta nie spełniała pokładanych w niej nadziei.

Zarówno Niemcy jak i Rosja były po I wojnie izolowane na arenie międzynarodowej - jednocześnie były one zdecydowanymi przeciwnikami systemu wersalskiego. Wszystkie te okoliczności ułatwiały wymienionym państwom działania na rzecz rewizji postanowień traktatu wersalskiego, zaś państwa zach. nie były dostatecznie zainteresowane by walczyć o ich utrzymanie.

Niemcy i Rosja konsekwentnie dążyły do wyjścia z izolacji międzynarodowej, czemu miało służyć m. in. porozumienie zawarte przez te państwa w Rapallo 16 IV 1922. W X 1925 dokonany został kolejny wyłom w porządku wersalskim. Doszło do tego podczas konferencji w Locarno, która przyczyniła się do normalizacji międzynarodowej pozycji Republiki Weimarskiej. Pakt Reński, jeden z dokumentów tej konferencji, gwarantując nienaruszalność zach. granicy Niemiec kierował ich ekspansję na wsch. - przeciw Polsce i Czechosłowacji. Locarno było pierwszym przejawem polityki appeasementu (ugłaskiwania), prowadzonej przez państwa zach. w okresie międzywojennym; szczególnie w latach 30-tych.

Niewątpliwie istotny wpływ na narastanie konfliktu międzynarodowego miał faszyzm, czyli demagogiczny ruch polityczny, który rozwinął się we Włoszech, a stamtąd trafił do Niemiec. Faszyzm był pewną formą totalitaryzmu, który jest strukturą uniwersalną i konfliktogenną prowadzącą do radykalizacji postaw ideowych. Rozwojowi faszyzmu towarzyszył kryzys form parlamentarnych i słabość państw, w których demokracja przetrwała.

Przywódca faszystów niemieckich A. Hitler, już w 1925, w Mein Kampf, przedstawił swój program, mówiący m. in. o zdobyciu dla „wielkiego narodu niemieckiego przestrzeni życiowej w Europie i na innych kontynentach”. 30 I 1933 Hitler został kanclerzem Niemiec, a w VIII 1934 wodzem III Rzeszy. W 1935 Niemcy wypowiedziały traktat wersalski i przystąpiły do rozbudowy swych sił zbrojnych: 13 V 1935 Goering zakomunikował o podjęciu zbrojeń lotniczych i tworzeniu nowej Luftwaffe, a 16 V 1935 wprowadzono w Niemczech powszechny obowiązek służby wojskowej, z zamiarem utrzymywania 500 tys. armii na stopie pokojowej. Podpisana 18 VI 1935 umowa z Anglią w sprawie liczebności niemieckiej floty wojennej sankcjonowała te działania, będące pogwałceniem traktatu wersalskiego. Protesty innych państw („papierowe”, bo nie poparte żadnymi działaniami) Hitler zignorował, a nawet postanowił wykorzystać okazaną Niemcom pobłażliwość i 12 III 1938 dokonał aneksji Austrii. Po przyzwoleniu w Monachium (30 IX 1938) na zajęcie czeskich Sudetów poszedł za ciosem i zajął całą Czechosłowację - spieszył się gdyż ewentualna wojnę chciał zakończyć przed 1943 do kiedy Niemcy miały zachować przewagę militarną gwarantowaną posiadaniem najnowocześniejszego uzbrojenia (tak wynikało z analizy przedstawionej w protokole Hossbacha z XI 1937). Hitler prowadząc swą ekspansywną politykę kształtował (1936-40) blok o nazwie „Oś Rzym- Berlin-Tokio” (Roberto), który miał ściśle współpracować przeciw komunizmowi i rywalom sygnatariuszy.

Aneksja Czechosłowacji uświadomiła państwom zach., że polityka appeasemantu nie gwarantuje zachowania pokoju, więc gdy kolejnym celem niemieckiej ekspansji stała się Polska, Anglia i Francja udzieliły jej gwarancji bezpieczeństwa, tym samym grożąc Hitlerowi interwencją zbrojną w przypadku gdyby ją zaatakował.

Wobec rosnącego zagrożenia wojną obie strony przyszłego konfliktu szukały atrakcyjnego (silnego) sojusznika - ZSRR. Stalin wybrał ofertę niemiecką (sam zresztą zabiegał od jakiegoś czasu o układ z tym państwem) i 23 VIII 1939 podpisano pakt o nieagresji między obu państwami, z dołączonym do niego tajnym protokołem przewidującym podział Europy Środkowo -Wsch. na strefy wpływów (układ Ribbentrop-Mołotow).

Mając tak silnego sojusznika Hitler nie wahał się rozpętać wojny, która wybuchła 1 IX 1939.

Europa w drugiej połowie 1939 roku

1939 (Ribbentrop-Mołotow) i 28 IX 1939 („o przyjaźni i granicach”), które poza podziałem Polski, wyznaczały w Europie Środkowo- Wsch. strefy wpływów obu państw. W rezultacie czego wsch. granica Niemiec przebiegała wzdłuż linii Pisa- Narew- Wisła-Bug.

Próby pozyskania przez W. Brytanię i Francję ZSRR do udziału w sojuszu antyniemieckim (trwające od IV do VIII 1939) nie powiodły się. Podwójna gra Stalina (poufne rozmowy z państwami zach. i tajne z Niemcami) zakończyła się zawarciem (23 VIII 1939) niemiecko-radzieckiego układu (Ribbentrop-Mołotow), który dzielił Europę Środkowo- Wsch. na strefy wpływów. Po zapewnieniu sobie poparcia radzieckiego, Niemcy 1 IX 1939 zaatakowały Polskę, co było bezpośrednią przyczyną II wojny światowej. Wojna z Polską, walczącą od 17 IX również z ZSRR, była krótka (ostatnia bitwa 2-5 X 1939). Jeszcze w czasie jej trwania (w dniu kapitulacji Warszawy) ZSRR i Niemcy podpisały „traktat o przyjaźni i granicach”, modyfikujący granicę wpływów, ustaloną 23 VIII. Ziemie na zachód od linii Pisa- Narew -Wisła-Bug przechodziły pod panowanie niemieckie, a Litwa znalazła się w strefie wpływów sowieckich.

Tymczasem mocarstwa zach. mimo wiążących je układów z Polską (polsko-francuski z 1921, potwierdzony w V 1939 i polsko-brytyjski z 25 VIII 1939) nie udzieliły jej obiecanej pomocy, chociaż 3 IX 1939 wypowiedziały wojnę Niemcom. Na „froncie zach.” rozpoczął się stan tzw. „dziwnej”, „siedzącej”, „śmiesznej” wojny. O zajęciu biernej postawy zadecydowały uzgodnienia premierów Chamberlaina i Daladiera dokonane w Abbeville 12 IX 1939.

Kampania wrześniowa, na skutek ogromnego nasilenia walk, spowodowała znaczne straty obu walczących stron. Straty niemieckie wyniosły prawdopodobnie 90 tys. zabitych i 60 tys. rannych, setki czołgów i samolotów oraz masę innego sprzętu - okazały się tak dotkliwe, że Hitler musiał przeznaczyć kilka miesięcy na odbudowę sił.

Tymczasem ogromną aktywność wykazywał najlepszy sojusznik Hitlera - Stalin, który we IX i X 1939 zawarł układy z Estonią (20 IX), Łotwą (5 X) i Litwą (10 X) o budowie baz i rozmieszczeniu wojsk sowieckich w tych krajach. W dniach 14-17 VI 1940 obalono legalne władze tych państw, a nowo „wybrane”, zwróciły się do Rady Najwyższej ZSRR z prośbą o ich włączenie w skład ZSRR, co też nastąpiło.

Już 5 X 1939 ZSRR wystosował ultimatum do Finlandii, żądając części Karelii, miasta Wyborg, ziem nad jeziorem Ładoga, Płw. Hanko i wysp w Zatoce Fińskiej, na co Finlandia się nie zgodziła. Po sprowokowaniu incydentu granicznego (ostrzelanie przez Sowietów własnego posterunku) Rosjanie 30 XI 1939 rozpoczęli wojnę, której pierwsza faza okazała się kompromitacją Armii Czerwonej. Dopiero w obliczu ogromnej, wielokrotnej przewagi Rosjan w ofensywie lutowej 1940, Finlandia podpisała (8 III ) zawieszenie broni, a 13 III traktat pokojowy, który oddawał ZSRR 10% terytorium Finlandii.

Od połowy 1939 Europa nieuchronnie zbliżała się do wojny, która była wypadkową ustępliwości Zachodu i agresywnej polityki połączonej z ekspansją terytorialną państw totalitarnych.

Niemcy w II wojnie światowej

Niemcy uznane za winne wywołania I wojny światowej, zostały zobowiązane do wyrównania części spowodowanych przez ten konflikt szkód. Uznały te rozwiązania za krzywdzące (dyktat) i były zdecydowane doprowadzić do zniesienia traktatu wersalskiego i stworzonego przez ten układ systemu. Prowadzona przez nie, w tym duchu, polityka stała się powodem wybuchu drugiej wojny światowej. Rozpętały ją właśnie Niemcy napadając 1 IX 1939 na Polskę, która od 17 IX musiała się bronić także przed drugim agresorem - sojusznikiem Niemiec, ZSRR. Wojna z Polską trwała krótko - do 6 X 1939 i zakończyła się podziałem między zwycięzców jej terytorium. Dokonano tego na podstawie układów z 23 VIII

Wojna Niemiec z Polską przekształciła się 3 IX w konflikt światowy, który w I fazie przebiegał pod dyktando Hitlera. Potrafił on wykorzystać niezdecydowanie innych państw, głównie Anglii i Francji, które mimo przystąpienia do wojny i korzystnego dla nich układu sił, nie podjęły działań zbrojnych („dziwna”, „siedząca”, „śmieszna wojna”). O sukcesach niemieckich decydowały intuicja Hitlera i szybkość działania - blitzkrieg (wojny błyskawiczne). 9 VI 1940 Niemcy zajęły (w ciągu 1 dnia !) Danię i rozpoczęły podbój Norwegii (zakończony ostatecznie 8 VI, po wycofaniu alianckiego korpusu ekspedycyjnego z Narwiku. 9 VI Niemcy wkroczyli do Narwiku, a 10 VI Norwegia kapitulowała). W V 1940 Niemcy opanowały Holandię (kapitulacja 15 V), Belgię (król Leopold II poddał kraj 27 V) i Luksemburg, a w VI Francję. Bilans roku 1940, mimo sukcesu Brytyjczyków w "„bitwie o Anglię” (operacja „Adlertag”) był dla Niemiec bardzo korzystny. Także kampania bałkańska - wiosna 1940 okazała się pasmem sukcesów Wehrmachtu. Klęski ponoszone przez Włochów w Afryce Północnej (przełom 1940/41) były powodem zaangażowania się Niemców na tym froncie (Africa Korps). Początkowo odnosił tu sukcesy Erwin Rommel, by ostatecznie ulec w V 1943, gdy do niewoli dostało się ok. 250 tys. żołnierzy niemieckich.

22 VI 1941 rozpoczęli Niemcy wojnę z ZSRR (plan Barbarossa). Po początkowych sukcesach ponieśli dotkliwe porażki po Stalingradem (II 1943), Kurskiem (VII 1943) i zostali zmuszeni do odwrotu na froncie wschodnim. Od XII 1941 Niemcy znajdowały się w stanie wojny z USA (wypowiedziały ją Stanom po japońskim ataku na Pearl Harbor). Rok 1944 to pasmo klęsk niemieckich na wszystkich frontach. Nie udało im się zastosować cudownej broni (wundrwaffe), która mogła by zmienić los wojny, ani doprowadzić do zawarcia odrębnego pokoju z państwami zachodnimi i 7 V 1945 w Reims (kwatera Eisenhowera) oraz w nocy 8/9 V 1945 w Karlhorst koło Berlina (kwatera dowództwa radzieckiego) podpisały akt bezwarunkowej kapitulacji.

W wyniku przegranej wojny Niemcy zostały podzielone na 4 strefy okupacyjne (zgodnie z decyzjami jaltańskimi, potwierdzonymi w Poczdamie). W 1949 powstały z nich dwa państwa: Republika Federalna Niemiec (RFN) i Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD).

Niemcy na okupowanych terenach zmierzali do maksymalnego wykorzystania miejscowej siły roboczej, zaś niektóre narody (Żydzi, Cyganie) przeznaczyli do całkowitej eksterminacji. Można uznać, że w czasie II wojny światowej Niemcy realizowały program Hitlera przedstawiony w Mein Kampf, zakładający zdobycie „dla wielkiego narodu niemieckiego przestrzeni życiowej w Europie i na innych kontynentach” oraz zapewnienie mu panowania nad narodami małowartościowymi i wytępienie ras niższych.

Walki we Francji podczas II wojny światowej

Francja jako sojusznik Polski wypowiedziała 3 września 1939 roku wojnę Niemcom. Nie podjęto jednak obiecanej Polsce ofensywy, a ówczesną fazę działań zbrojnych określono później mianem „dziwnej wojny”. Wynikało to m. in. z defensywnej doktryny wojennej Francji, która czuła się bezpieczna za linią Maginota.

W maju 1940 roku ruszyła jednak ofensywa niemiecka na Francję, Belgię i Holandię. Front został przełamany. Sojusznicze oddziały brytyjskie, okrążone w Dunkierce zdołały, w większości, opuścić Francję. Po kilku tygodniach walk rząd francuski, na czele którego stanął marszałek Petain, skapitulował. W końcowej fazie kampanii do wojny przyłączyły się, po stronie niemieckiej, Włochy. Francja została podzielona na strefę okupacyjną na północy i wolną na południu. Rząd francuski rezydujący w Vichy, nie brał udziału w dalszej wojnie.

W Londynie z inicjatywy generała Charlesa de Gauelle`a powstał komitet Wolnej Francji. Zwolennicy de Gauelle`a byli zdecydowani walczyć dalej u boku Wielkiej Brytanii. Jesienią 1942 roku, po zajęciu przez aliantów Afryki Północnej, wojska niemieckie wkroczyły również do wolnej strefy Francji.

Francja ponownie stała się terenem działań wojennych w czerwcu 1944 roku, po lądowaniu aliantów w Normandii. W sierpniu uwolniony został Paryż, gdzie powstał rząd tymczasowy z de Gauellem na czele. Jesienią 1944 roku prawie całe terytorium Francji było wyzwolone.

Wielka Brytania w II wojnie światowej

Anglia wypowiedziała wojnę Niemcom 3 IX 1939, ale działań zbrojnych, mimo posiadania układu z Polską

(z 25 VIII 1939), który ją do tego zobowiązywał, nie rozpoczęła. Zajęcie takiej postawy uzgodnili premierzy Anglii i Francji (Chameberlain i Daladier) 12 IX 1939 w Abbeville. Anglia uczestniczyła więc w tzw. „dziwnej”, „śmiesznej”, „siedzącej wojnie”, która charakteryzowała się tym, że zarówno W. Brytania jak i Francja nie podjęły żadnych działań lądowych. Na morzach trwała tzw. bitwa o Atlantyk, która prowadzona była do końca wojny („najdłuższa bitwa II wojny światowej”).. Początkowo Anglia prowadziła tę bitwę nieudolnie doznając poważnych strat na morzach: Północnym i Norweskim oraz na Atlantyku.

8 VIII 1940 rozpoczęła się „bitwa o Anglię” (operacja „Adlertag”) - największa bitwa powietrzna II wojny światowej, która trwała do końca X 1940 i zakończyła się klęska Niemców¹. W. Brytania pozostała jedynym państwem skutecznie opierającym się agresji niemieckiej i to wokół niej kształtowała się koalicja antyhitlerowska. W Anglii znajdowały schronienie władze państw pokonanych i okupowanych przez Niemcy („wszystkie drogi prowadzą do Londynu”). Anglia pozostała ważnym czynnikiem strategicznym w Europie, szczególnie w obliczu przegranej Francji w VI 1940).

Od IX 1940 prowadzili Anglicy wojnę w Afryce, początkowo walcząc z Włochami, którzy rozpoczęli ten konflikt i zmuszając ich do odwrotu, a następnie , od II 1941 także z Niemcami, którymi dowodził Erwin Rommel. Ten zdolny dowódca, zw. „lisem pustyni”, odzyskał inicjatywę i chociaż Anglicy bronili się skutecznie (walczące strony przeganiały się kilkakrotnie od Tunezji do Egiptu), to latem 1942 wydawało się, że zostaną wyparci z Afryki. Jednak jesienią 1942 odnieśli sukces w bitwie pod El Alamein i potrafili go konsekwentnie wykorzystać, goniąc Niemców do Tunisu i biorąc tam (wspomagani przez Amerykanów i Wolnych Francuzów) 12 (13?)² V 1943 do niewoli ok. 250 tys. żołnierzy Osi.

Atak Niemiec na ZSRR (22 VI 1941) Anglicy przyjęli z wielka ulgą, gdyż oznaczało to osłabienie impetu ataków niemieckich na W. Brytanię. Churchill zaoferował wię ZSRR wszelką pomoc (bez stawiania nowemu sojusznikowi żadnych warunków), a 12 VII 1941 obydwa państwa zawarły układ przewidujący współpracę w prowadzeniu wojny z Niemcami.

14 VIII 1941 Anglia i USA podpisały Kartę Atlantycką, która dotyczyła sposobu prowadzenia wojny z Niemcami i ich sojusznikami oraz zasad powojennego urządzenia świata. Anglia była też jednym z państw, które 1 II 1942 podpisały Deklarację (Kartę) Narodów Zjednocz. - stanowiącą podstawę koalicji antyfaszystowskiej.

W. Brytania miała też duży udział w obronie Grecji na przełomie 1940/41. Jednak w obliczu przewagi niemiecko-włoskiej, Grecja kapitulowała 23 IV 1941.

W 1943 dokonał się przełom w bitwie o Atlantyk - teraz Anglicy, wspomagani przez Amerykanów, zaczęli odnosić zwycięstwa. Anglia miała znaczny udział w walkach na froncie włoskim - Churchill myślał nawet o tym by tam formować II-gi front, co mogło by odciąć Rosjan od Europy Środkowej i Zachodniej. Mimo, że Anglicy ponieśli w kampanii włoskiej ogromne straty, to jednak udało się im doprowadzić do zerwania przez Włochy sojuszu z Niemcami. Przedstawiciele W. Brytanii byli obecni przy podpisywaniu przez Niemcy aktu bezwarunkowej kapitulacji w Reims (7 V) i w Karlhorst koło Berlina (9 V 1945).

Premier Anglii W. Churchill uczestniczył w trzech konferencjach Wielkiej Trójki (Teheran 28 XI-1 XII 1941, Jałta 4-11 II 1945, Poczdam 17 VII-2 VIII 1945. W Poczdamie był obecny do 25 VII, od 28 VII został zastąpiony przez Clementa Attlee) i miał duży wpływ na podejmowane tam decyzje dotyczące sposobu prowadzenia działań wojennych i organizacji powojennego świata.

¹ Podczas walk Niemcy stracili 1733 samoloty, tj. 52% stanu z VII 1940, a Brytyjczycy 915 samolotów, tj. 135% stanu z VII 1940. W czasie trwania bitwy Anglikom brakowało przede wszystkim pilotów i dlatego wykorzystali lotników z państw sprzymierzonych. Pomiędzy 42 dywizjonami walczącymi z Niemcami były 2 kanadyjskie, 1 czeski i 2 polskie (302 i 3003). Polacy, których „pod niebem Anglii” było 136, walczyli także w dywizjonach brytyjskich, osiągając 203 zestrzelenia, tj. 12% - najwyższy wskaźnik („Nigdy w historii tak wielu nie zawdzięczało aż tyle tak nielicznym”, powiedział o lotnikach po bitwie W. Churchill); 38 Polaków zginęło.

² Kampania tunezyjska datowana jest na 9-13 V 1943.

Włochy w II wojnie światowej

Włochy były jednym z państw należących do ukształtowanego w latach 1936-40 bloku Oś Rzym- Berlin-Tokio i w II wojnie walczyły po stronie Niemiec. Nie przystąpiły jednak do wojny we IX 1939 lecz dopiero w VI 1940 atakując Francję i występując przeciw Anglikom w Afryce Pn. (13 IX 1940). Włosi posiadali w Afryce 3 kolonie: Libię, Etiopię i Somalię i z 2 pierwszych uderzyli na Egipt. Front afrykański miał istotne dla całej wojny znaczenie, gdyż odniesione tam zwycięstwo umożliwiało opanowanie morskiego szlaku przez Kanał Sueski i kontrolowanie roponośnych terenów Bliskiego Wschodu. Jednak wyjście Brytyjczyków w XII 1940 na włoskie tyły zmusiło Mussoliniego do odwrotu i tylko pomoc niemiecka (Africa Korps gen. E.Rommla) pozwoliła na częściowe odzyskanie utraconych w Afryce terenów (dotyczy ta uwaga Afryki Pn., gdyż w wyniku kampanii trwającej od II do VI 1941 Anglicy trwale wyparli Włochów z Afryki Wsch.)

22 V 1939 Włochy zawarły z Niemcami formalny sojusz polityczno-wojskowy, zwany paktem stalowym, a 27 IX 1940 Włochy, Niemcy i Japonia podpisały Pakt Trzech (Pakt Trójstronny), który zakładał podział świata na strefy wpływów i przyznawał Włochom rolę hegemona w basenie Morza Śródziemnego. Faszyści próbowali przyciągnąć do wojny po swojej stronie państwa Europy Pd. -Wsch., ale Grecja związana politycznie z Anglią nie chciała się podporządkować tym zamysłom. 28 X 1940 Włosi, po prowokacjach dyplomatycznych wobec Grecji, zaatakowali to państwo, ale ofensywę prowadzili tak nieudolnie, że Grecy w XII zajęli nawet część Albanii i dopiero włączenie się do działań Niemców zmusiło Grecję do kapitulacji (23 IV 1941).

10 VII 1943 alianci (160 tys. żołnierzy) dokonali desantu na Sycylię i opanowali ją stosunkowo szybko (w 38 dni).

Wywołało to panikę w kręgach opozycyjnych wobec Mussoliniego, który 25 VIII 1943 został odsuniety od władzy, którą przejął marszałek Badoglio. 3 IX 1943 Włosi podpisali rozejm z aliantami, co traktowano jako wstęp do zawarcia pokoju - fakt ten starano się utrzymać w tajemnicy przed Niemcami (przynajmniej do czasu lądowania Amerykanów w pd. Włoszech). Niemcy po zorientowaniu się w sytuacji obsadzili swymi wojskami wybrzeża, uwolnili Mussoliniego¹ i przystąpili do okupacji pn. oraz środkowych Włoch.

8 IX 1943 rząd włoski podpisał kapitulację wobec państw zach. W X alianci zdobyli Neapol, rozpoczęli okupację pd. Włoch i przystąpili do ofensywy, która zatrzymała się na linii Gustawa (z masywem Monte Cassino). Linia to została przełamana w poł. V 1944 (12-18 V udział w bitwie o Monte Cassino II Korpusu Polskiego), co otworzylo drogę do Rzymu² (zdobyty 4 VI 1944). 18 VII alianci weszli do Ankony i dotarli do pasa umocnień w pn. Włoszech (linia Gotów). Walki na froncie włoskim trwały do 2 V 1945. Znaczny udział w wyzwalaniu pn. Włoch miał ruch oporu, najsilniejszy w państwach bloku faszystowskiego.

¹ Po uwolnieniu we IX 1943 Mussolini utworzył w pn. Włoszech całkowicie zależną od Niemców Republikę Salo, która upadła w IV 1945. Mussolini został schwytany przez włoskich partyzantów podczas próby przedostania się do Szwajcarii i rozstrzelany przez nich 28 IV 1944.

² Po wejściu aliantów do Rzymu, król Wiktor Emanuel III przekazał władzę swemu synowi Humbertowi II, a w V 1945 abdykował. W VI 1945 wraz z wyborami parlamentarnymi odbyło się referendum, w którym większość Włochów opowiedziała się za republiką. W 1947 uchwalono nową konstytucję, która weszła w życie 1 I 1948.

ZSRR w II wojnie światowej

23 VIII 1939 ZSRR podpisał z Niemcami pakt (Ribbentrop-Mołotow) o nieagresji i podziale Europy Środkowo -Wsch. na strefy wpływów. Zgodnie z jego postanowieniami 17 IX 1939 sowieci zaatakowali Polskę od wschodu („nóż w plecy”). Wojna z Polską, walczącą na dwa fronty, była krotka, ale już 28 IX 1939, czyli jeszcze przed zakończeniem walk, ZSRR i Niemcy podpisały nowy układ sojuszniczy; „traktat o przyjaźni i granicach”, modyfikujący wyznaczoną 23 VIII granicę stref wpływów.

Kolejnym przejawem radzieckiej agresji było ultimatum skierowane 5 X 1939 do Finlandii, z żądaniem części Karelii, miasta Wyborg, ziem nad jeziorem Ładoga, płw. Hanko i wysp w Zatoce Fińskiej. Wobec odmowy Finów Stalin rozpoczął 30 XI 1939 wojnę, która trwała do 12 III 1940 i mimo zwycięstwa Rosjan wykazała znaczne braki militarne Armii Czerwonej - szczególnie jej słabość w sferze dowodzenia¹.

Kolejnym celem Stalina były państwa bałtyckie, które najpierw zostały zmuszone do podpisania układów o rozmieszczeniu na ich terytorium radzieckich baz liczących po 20-25 tys. żołnierzy (Estonia 20 IX, Łotwa 5 X, Litwa 10 X 1939), a następnie anektowane w skład ZSRR (14-17 VI 1940).

Do 22 VI 1941 ZSRR pozostawał w ścisłym sojuszu z Niemcami. Współpracę tę zerwał Hitler zaniepokojony zaborczością Stalina. Plan „Barbarossa” początkowo realizowany był pomyślnie - Niemcy dotarli pod Moskwę, jednak w walkach toczonych na przełomie 1942/43 (przegrana pod Stalingradem) Niemcy utracili inicjatywę strategiczną i zmuszeni zostali do odwrotu. Nie udało im się odwrócić obrazu wojny latem 1943, kiedy przegrali pod Kurskiem i w rezultacie utracili wsch. Ukrainę. Kolejne ofensywy radzieckie (10) podejmowane w 1944 wyzwoliły Białoruś i Litwę oraz Jugosławię, Rumunię, Bułgarię i wsch. Węgry. Latem 1944 zatrzymali się Rosjanie, ze względów politycznych nad Wisłą, pozwalając Niemcom rozprawić się z Powstaniem Warszawskim i samym miastem - po klęsce Powstania. W I 1945 rozpoczęli sowieci kolejna ofensywę, zajmując Warszawę i dochodząc do Odry, a następnie rozpoczynając operacje wiedeńską i berlińską, które umożliwiły zajęcie Austrii, Słowacji i zach. Węgier oraz wsch. Niemiec. Jednocześnie likwidowano ośrodki oporu niemieckiego w Prusach Wsch. i na Pomorzu Zach.

Armia Czerwona przez swoje sukcesy wyznaczała radziecką strefę powojennych wpływów w Europie Śr.-Wsch.

ZSRR był jednym z państw, które przyjmowało akt bezwarunkowej kapitulacji Niemiec w Reims (7 V) i Berlinie (8/9 V 1945). Stalin brał udział we wszystkich trzech konferencjach Wielkiej Trójki i to on w głównej mierze decydował o ich ustaleniach, a więc o losach powojennego świata - szczególnie Europy Środkowo -Wsch., w której przyznał sobie swobodę działań strategicznych, mając zgodę aliantów na swobodę działań operacyjnych, tj. wojskowych. Zgodnie z postanowieniami jałtańskimi (4-11 II 1945) ZSRR przystąpił (9 VIII 1945) do wojny z Japonią, w nagrodę uzyskując Wyspy Kurylskie i pd. Sachalin. Po wojnie ZSRR stał się niekwestionowanym mocarstwem, decydującym o losach Europy Środkowo -Wsch. i rywalizującym z drugim supermocarstwem, Stanami Zjednoczonymi, o przywództwo światowe. W pewnych okresach, umacniając swe pozycje w Afryce i Ameryce, był bliski osiągnięcia tego celu.

¹ Pokój podpisany w Moskwie sankcjonował zabór 38 tys. km² i dzierżawę na 30 lat morskiej bazy Hanko. Siły radzieckie liczyły 850 tys. żołnierzy, 2 tys. czołgów, 2,5 tys. samolotów; siły fińskie ok. 200 tys. żołnierzy i 170 samolotów. W wyniku wojny Finlandia straciła 20-25 tys., a Rosjanie 200 tys. zabitych żołnierzy.

Walki na terenie ZSRR podczas II wojny światowej

W sierpniu 1939 roku ZSRR podpisał pakt o nieagresji z Niemcami. Tajny protokół do układu przewidywał podział Europy Wschodniej. W następstwie umowy we wrześniu 1939 roku ZSRR wziął udział w ataku na Polskę, od listopada 1939 do marca 1940 roku toczył wojnę z Finlandią, latem 1940 roku dokonał aneksji państw bałtyckich oraz odebrał Rumunii Besarabię i Północną Bukowinę.

22 czerwca 1941 roku Niemcy zaatakowali ZSRR. Pod koniec 1941 roku wojska niemieckie podeszły pod Moskwę i oblegały Leningrad. Zimą Niemcy przeszli do defensywy, ale latem 1942 znów przejęli inicjatywę. Ich celem były wówczas Kaukaz oraz tereny roponośne nad Morzem Kaspijskim. Jesienią tego samego roku doszło do okrążenia 6 Armii niemieckiej pod Stalingradem. Upadek Stalingradu* na początku 1943 roku okazał się zwrotnym momentem wojny. Raz jeszcze latem 1943 roku Niemcy próbowali przejąć inicjatywę, ale pokonani w bitwie na Łuku Kurskim znaleźli się w odwrocie. W 19444 roku działania wojenne zostały przeniesione poza dawne granice radzieckie, choć wojska niemieckie w Kurlandii broniły się do końca wojny. W sierpniu 1945 roku ZSRR, zgodnie z obietnicą, daną w Jałcie Amerykanom, zaatakował Japończyków w Mandżurii.

* Sformułowanie użyte w sposób co najmniej niejasny, mylący. Stalingrad nie został zdobyty przez Niemców, a więc „nie upadł”. To niemiecka armia von Paulusa została przez Rosjan okrążona, pokonana i wzięta do niewoli.

Japonia w II wojnie światowej

Japonia była państwem należącym do bloku „Osi”, a więc w II wojnie walczyła po stronie Niemiec. Było to rezultatem udziału Japonii w pakcie antykominternowskim i Pakcie Trzech (trójstronnym), który podpisano w Berlinie 27 IX 1940. Układ ten dzieląc świat na strefy wpływów dawał Japonii swobodę działania w Azji Wsch. Japonia była państwem, które dokonało pierwszego aktu agresji międzynarodowej - napaść na Mandżurię 18 IX 1931. Krok ten uznany przez Ligę Narodów za bezprawie (II 1933), spowodował wystąpienie Japonii z Ligi (III 1933). W 1937 Japonia ponownie dokonała agresji na Chiny i przeważała w tej 8-letniej wojnie do poł. 1945, zdobywając obszar o pow. 2 mln km². Wojny chińsko-japońskie 1932-33 i 1937-45 przyniosły ogromne zniszczenia kraju, w ich wyniku śmierć poniosło ok. 10 mln Chińczyków.

Japonia zachowała neutralność w wojnie niemiecko-radzieckiej, mimo że Rosjanie udzielali pomocy chińskim komunistom. Udział w II wojnie światowej W. Brytanii i duże prawdopodobieństwo wciągnięcia do niej USA podsycały japońskie dążenia do podporządkowania sobie Azji. Wydawało się to tym bardziej prawdopodobne, że praktycznie bez oporu rządu Vichy w VII 1941 zajęli Japończycy francuskie Indochiny. 7 XII 1941 Japonia zaatakowała bazę amerykańskiej floty i marynarki wojennej Pearl Harbor na Hawajach - doszczętnie ja niszcząc, a następnie wypowiadając wojnę USA, W. Brytanii i Holandii. W początkowej fazie wojny Japonia uzyskała pełną kontrolę na Pacyfiku i opanowując do V 1942 Indonezję, Filipiny, Birmę, Malaje, Hongkong, Singapur i szereg wysp, zagrażając Australii. Jednak w V 1942 Japończycy zostali powstrzymani, doznając klęski w bitwie na Morzu Koralowym (7-8 V 1942). Kilka tygodni później (3-5 VI 1942) przegrali bitwę o Midway. Już w VIII 1942 Amerykanie lądowali na Wyspach Salomona i po bitwie pod Guadalcanal (XI 1942) wyparli stamtąd Japończyków. Do VIII 1944 Amerykanie stosując taktykę kolejnych desantów („żabich skoków”), zajęli wyspy Mariany, Marshalla, Gilberta i Nową Gwineę, a w ciężkiej bitwie o Filipiny (X 1944-VII 1945) flota japońska została całkowicie rozbita. Mimo tych porażek (lądowanie wojsk USA w Birmie) oraz silnego antyjapońskiego ruchu oporu w Chinach, Birmie, Indonezji, Indochinach, Korei i na Filipinach Japończycy nie zamierzali ustępować. Ich postawy nie zmieniło nawet opanowanie przez Amerykanów Iwo Jima (II 1945) i Okinawy (IV-VI 1945). W obliczu japońskiej nieustępliwości i w obawie przed poniesieniem strat związanych z koniecznością inwazji na wyspy japońskie prezydent Truman wydał rozkaz użycia bomb atomowych, które zostały zrzucone 6 VIII 1945 na Hiroszimę i 9 VIII na Nagasaki. Pochłonęły one ok. 150 tys. ofiar śmiertelnych, a obydwa miasta zostały zniszczone. 9 VIII 1945 do wojny z Japonią przystąpił ZSRR.

2 IX 19445 Japonia złożyła na ręce gen. Douglasa Mc Artura akt bezwarunkowej kapitulacji - w zatoce tokijskiej na pokładzie pancernika Missouri .

USA w II wojnie światowej

USA po I wojnie światowej powróciły do polityki izolacjonizmu, co było jedną z przyczyn nietrwałości systemu wersalskiego i znikomej skuteczności Ligi Narodów. Na początku II wojny światowej Stany ogłosiły neutralność, a Kongres wprowadził embargo na broń do krajów uczestniczących w wojnie, okazało się to jednak rozwiązaniem korzystniejszym dla Niemiec więc szybko się z niego wycofano. W XI 1939 uchwalono ustawę Cash and Carry, zezwalającą na kupowanie w USA sprzętu wojennego i samodzielnym jego wywożeniu przez nabywcę. Kolejną ustawą wspomagającą koalicję antyfaszystowską był Lend Lease (pożyczka-dzierżawa) Act¹ z 11 III 1941- zezwalający prezydentowi na sprzedaż, wynajem (dzierżawę) albo pożyczkę towarów i broni państwom będącym w stanie wojny z Niemcami i Włochami (dosłownie: jeśli przyczyni się to do poprawy bezpieczeństwa USA). USA stopniowo wycofywały się z polityki izolacjonizmu. Początkowo prezydent Roosevelt czynił to delikatnie licząc się z opinią pacyfistów i bliskością wyborów prezydenckich (XI 1940). Momentem przełomowym dla otwartej zmiany stanowiska Stanów Zjednoczonych okazał się rok 1941. Wkrótce po ataku niemieckim na ZSRR, USA i Anglia podpisały Kartę Atlantycką (14 VIII 1941), która zakładała dalszą współpracę w prowadzeniu wojny i określała reguły powojennego urządzenia świata. Podstawą funkcjonowania koalicji antyfaszystowskiej stała się Deklaracja Narodów Zjednoczonych z 1 II 1942, ale nieco wcześniej - 7 XII 1941 USA zostały wciągnięte do wojny bezpośrednio. Nastąpiło to po ataku japońskim na bazę Pearl Harbor na Hawajach („Dzień hańby”). W ciągu kilku pierwszych miesięcy udziału USA w wojnie ich sytuacja była fatalna. Japończycy zajęli olbrzymi obszar rozciągający się od Zatoki Bengalskiej po Australię. Jednak już wiosną 1942 Stany Zjednoczone zaczęły odnosić znaczące sukcesy (bitwa na Morzu Koralowym 7-8 V i bitwa o Midway 3-5 VI). Po bitwie pod Guadalcanal (XI 1942) wyparli Japończyków z Wysp Salomona, a do VII 1944 (stosując taktykę tzw. „żabich skoków”, czyli kolejnych desantów na ważniejsze garnizony, przy zostawieniu poza linią frontu mniejszych) zdobyli wyspy Mariany, Marshalla, Gilberta i Nową Gwineę. W bitwie o Filipiny (X 1944 -VII 1945) całkowicie rozbili flotę japońską. Gdy opór japoński mimo wszystko nie ustawał, prezydent Truman zdecydował się na użycie nowej broni i rozkazał zrzucenie bomb atomowych. Stało się to 6 VIII (Hiroszima) i 9 VIII 1945 (Nagasaki) - obydwa miasta uległy zniszczeniu, zginęło 150 tys. ludzi.

2 IX 1945 gen. Douglas Mac Arthur przyjął akt bezwarunkowej kapitulacji Japonii.

USA miały znaczący wpływ w tworzeniu bazy wypadowej do działań zbrojnych w Europie (operacja Torch - desanty w Algierii i Maroko; 9 XI 1942) oraz tworzeniu II frontu w Europie Zach. - Normandia 6 VI 1944.

Prezydent Roosevelt, a po jego śmierci (12 IV 1945) H. Truman wchodzili w skład Wielkiej Trójki, przez co USA wywierały znaczący wpływ na przebieg wojny i kształtowanie oblicza powojennego świata. Były państwem, którego przedstawiciele odbierali kapitulację Niemiec w Reims i Karlhorst /Berlin w V 1945. Po wojnie uczestniczyły w okupacji Niemiec oraz Austrii i stały się niekwestionowanym mocarstwem światowym, rywalizującym z ZSRR o rolę hegemona i wyszły z tej walki zwycięsko - za sprawą prezydenta R. Reagana.

¹ Państwa, które otrzymywały pomoc w tej formie zawierały z USA dwustronne porozumienia przewidujące, że długi za materiały, które w czasie wojny uległy zniszczeniu podlegały umorzeniu, a resztę spłacano po wojnie w formie długoterminowych kredytów. Z Lend-Lease Act skorzystały 42 państwa (m. in. Anglia 30 mld, ZSRR 11 mld; Australia, Francja, Polska, Nowa Zelandia, państwa Afryki i Bliskiego Wsch. - po kilkaset mln $), a wartość dostaw wyniosła 50,6 mld $. Negocjacje w sprawie spłaty przez ZSRR zaciągniętych kredytów trwały do 1972 i długi te zostały prawie w całości umorzone.

KONFERENCJA W TECHERANIE I JEJ POSTANOWIENIA

Konferencja w Teheranie była pierwszym spotkaniem Wielkiej Trójki. Odbyła się w dniach 28 XI-1 XII 1943 i została poprzedzona naradą moskiewską (18-20 X 1943), w której uczestniczyli ministrowie spraw zagr. USA (Cordell Hull), Anglii (Anthony Eden) i ZSRR (Wieczesław Mołotow) oraz konferencję kairską (22-26 XI 1943), w której brali udział przywódcy USA, Anglii i Chin (Czang Kaj- szek). Konferencja Teherańska zakończona została uchwaleniem Deklaracji Teherańskiej i 5 tajnych porozumień wojskowych, które dotyczyły:

1/ udzielenia możliwie największego poparcia partyzantce Jugosławii;

2/ uznania potrzeby wejścia Turcji do wojny po stronie aliantów;

3/ gotowości ZSRR do natychmiastowego wypowiedzenia wojny Bułgarii, jeśli zaatakuje ona Turcję;

4/ uzgodnienia, że II front powstanie przez inwazję mocarstw zach. w Normandii, w V 1944;

5/ zorganizowania ścisłej współpracy sztabów Naczelnego Dowództwa Sił Ekspedycyjnych (SHAEF) i Nacz. Dowództwa Radzieckich Sił Zbrojnych (STAWKA) w odniesieniu do planowanych operacji europejskich.

Natomiast Deklaracja Teherańska precyzowała stanowisko 3 mocarstw wobec problemów wojny i pokoju po wojnie, potwierdzała współdziałanie 3 wielkich mocarstw i z tego punktu widzenia stanowiła zapowiedź bliskiego zwycięstwa i powojennej współpracy międzynarodowej.

W kwestii polskiej Churchill i Roosevelt przychylili się do żądań Stalina by granice Polski przesunąć na zachód (dając Polsce ziemie po Odrę i Nysę oraz Prusy Wsch.), co miało się wiązać z przesunięciem wsch. granicy Polski na linię Curzona. Podczas konferencji, w zalążkowej jeszcze formie, podzielono Europę na strefy wpływów i wstępnie zgodzono się na udział ZSRR w okupacji Austrii oraz przyznanie mu japońskich Wysp Kurylskich - w zamian za przystąpienie do wojny z Japonią. Polaków o decyzjach dot. ich wsch. granicy na prośbę Roosevelta nie poinformowano. Ten „wybitny mąż stanu” zdawał sobie doskonale sprawę z tego, że perfidnie zdradził sojusznika, a ujawnienie tego faktu może odbić się na wyniku wyborów prezydenckich - nie tylko przez przeniesienie polskich głosów na jego kontrkandydata. Działo się to w czasach kiedy zdrada nie była tolerowana przez ogół Amerykanów.

Stanisław Cat- Mackiewicz pisał, że szczególnie trudno pogodzić mu się z tym, że o losach Polski decydowali: pijak (Churchill), zbrodniarz (Stalin) i paralityk (Roosevelt). To niezbyt poprawne politycznie by wytykać komuś ułomność, ale biorąc pod uwagę stosunek do Polski tego „prezydenta łachudry”, trudno się powstrzymać przed stwierdzeniem, że to Pan Bóg pokarał go kalectwem.

KONFERENCJE W JAŁCIE I JEJ POROZUMIENIA

Klęski, poniesione przez Niemców na froncie wschodnim w 1943 roku (Stalingrad, Kursk) oraz decyzje polityczne podjęte w Casablance i Teheranie, zwłaszcza zaś upadek brytyjskiej koncepcji desantu na Bałkanach przesądziły o tym, że pod koniec wojny Europa Wschodnia znajdzie się pod kontrolą radziecką. Gwarancje wolnych wyborów, które Churchill próbował przeforsować w Jałcie 1945 roku, nie zapobiegły ustanowieniu radzieckiej strefy wpływów w Europie Wschodniej. ZSRR zawarł układ o przyjaźni z Polską, Czechosłowacją i Jugosławią. Węgry, Rumunia i Bułgaria, jako państwa pokonane w wojnie, w 1947 roku podpisały układy pokojowe w Paryżu. Początkowo ZSRR odżegnywał się od zamiaru narzucenia Europie Wschodniej swoich wzorów ustrojowych, ale 1947 roku, po sformułowaniu doktryny Trumana oraz odrzuceniu Planu Marshalla przyszedł czas na konsolidację bloku. Podczas konferencji w Szklarskiej Porębie we wrześniu 1947 roku utworzono Kominform i ustalono, że państwa demokracji ludowej będą naśladować radzieckie wzory gospodarcze i polityczne. W lutym 1948 roku doszło do przewrotu komunistycznego w Czechosłowacji. Na skutek konfliktu ideologicznego poza blokiem radzieckim znalazła się Jugosławia, w 1949 roku poszerzył się on natomiast o NRD. Polityczną strukturę bloku wyznaczyła dyscyplina ideologiczna partii komunistycznych oraz system dwustronnych sojuszy, gospodarczą - utworzona w 1948 Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej.

KONFERENCJA W JAŁCIE

Była drugą po Teheranie (28 XI-1 XII 1943) konferencją Wielkiej Trójki. Odbywała się w dniach 4-11 II 1945, z udziałem dyktatora (premiera) ZSRR J. Stalina, prezydenta USA Roosevelta i premiera W. Brytanii Churchilla. Szereg spraw uzgodnionych wstępnie w Teheranie przyjęło w Jałcie postać uchwał. Podczas konferencji uzgodniono wspólne kroki w celu ostatecznego pokonania Niemiec, określono stosunek do Niemiec po ich bezwarunkowej kapitulacji, ustanowiono ogólne zasady odszkodowań za szkody wyrządzone przez Niemcy krajom sojuszniczym. Wymienione ustalenia zawierała „Deklaracja Jałtańska w Sprawie Niemiec”. Przesądzono w niej sprawę rozczłonkowania Niemiec i przychylono się do radzieckiej propozycji dot. reparacji.

Postanowiono zwołać 25 IV 1945, w San Francisco, konferencję „celem utworzenia powszechnej organizacji międzynarodowej dla utrzymania pokoju i bezpieczeństwa”.

Przyjęto „Deklarację Jałtańską w Sprawie Europy”, przewidującą uzgodnienia polityki 3 mocarstw przy rozwiązywaniu politycznych i gospodarczych zagadnień zgodnie z demokratycznymi zasadami.

Uzgodniono „Deklarację Jałtańską w Sprawie Polski”, w której wyrażono życzenie by Polska była państwem wolnym, silnym, niepodległym i demokratycznym oraz określono zasady utworzenia rządu polskiego na szerszej niż dotychczas podstawie¹. Naprawdę trudno sobie wyobrazić sytuację, w której bezczelność zakłamania mogła by posunąć się dalej. Churchill był wciąż „trzeźwy inaczej”, Roosevelt starał się za wszelką cenę zadowolić „wujaszka Joe”, nie podejrzewając nawet, że żałosny wcale nie jest z powodu fizycznej ułomności, lecz z racji odegrania roli „pożytecznego idioty”².

Decyzje jałtańskie w sprawie Polski spotkały się ze stanowczym protestem rządu w Londynie, który 13 II 1945 oświadczył, iż dotyczące Polski uchwały konferencji nie mogą obowiązywać jej władz i narodu. Rada Jedności Narodowej na konspiracyjnym posiedzeniu, które odbyło się 21 II 1945, postanowiła pogodzić się z decyzjami Jałty, wyrażając nadzieję na wypełnienie punktu o wolnych wyborach. Zdrowy sceptycyzm³ w tej sprawie minister Eden wykazywał jeszcze przed konferencją.

Odebranie Polakom prawa wyboru rządu i ustroju w sposób oczywisty sprzeczne z Kartą Atlantycką, było tym bardziej oburzające, że dotyczyło narodu, który jako pierwszy przeciwstawił się zbrojnie Hitlerowi i jako jedyny z pokonanych nie utworzył rządu kolaboracyjnego⁴ oraz formacji wojskowych współpracujących z Hitlerem-Niemcami. Utworzyli je Belgowie, Francuzi (wciąż gotowi pouczać świat co i jak należy...), Anglicy, Rosjanie i przedstawiciele innych nacji (np. Kurt Weldheim walczący o pokój Sekretarz Generalny ONZ, wcześniej hitlerowski żołdak; „Ziuta” Fischer - lewacki terrorysta, włoscy politycy - mafiozi, francuscy - masoni) bez kompleksów i zahamowań wytykający Polakom antysemityzm oraz ich warcholstwo - wyrażające się w skłonności do działań osłabiających demokrację. Niestety niedouczeni Polacy przyjmują te połajanki z pokorą, zamiast wystawić rachunek za zdradę i rabunek (70 tys. wagonów dobytku wywiezionego przez Niemców z Warszawy po Powstaniu. Co jednak o historii może wiedzieć indoktrynowany przez „polskojęzyczne” media uczeń, któremu na naukę tego przedmiotu wyznaczono 5 godzin w trzyletnim cyklu nauczania (3+2+0).

Poza tym w Jałcie:

1/ zalecono partyzantom Jugosławii utworzenie tymczasowego rządu i parlamentu na bazie antyfaszystowskiej;

2/ postanowiono utworzyć stały organ dla regularnego porozumiewania się 3 min. spraw zagr. w najważniejszych sprawach międzynarodowych;

3/ uchwalono końcową Deklarację Jałtańską w Sprawie Pokoju;

4/ osiągnięto Porozumienie Jałtańskie Trzech Mocarstw w Sprawie Dalekiego Wschodu.

Ustanowiony w Jałcie porządek przetrwał prawie 45 lat.

¹ Trudność rozwiązania przez aliantów sprawy polskiej polegała na tym, że równolegle ze sprawą granic istniał problem uznania jej rządu, co było źródłem stałej kontrowersji. Kiedy zaczynano mówić o granicach (Stalin, zgodnie z obietnicą daną PKWN, opowiadał się za Nysą Łużycką) państwa zach. eksponowały problem rządu, zajmując przy tym stanowisko, że o granicy zach. Polski będzie można mówić dopiero wówczas, kiedy powstanie rząd Polski cieszący się uznaniem wszystkich państw Wielkiej Trójki. Roosevelt podkreślał, że do dyskusji na temat granic Polski nie jest upoważniony żaden z aktualnie istniejących rządów polskich i jako wyjście z impasu proponował powołanie nowego tworu w postaci Rady Prezydenckiej.

Churchill sugerował by sformować koalicyjny rząd polski w wyniku postanowień uczestników konferencji w Jałcie. Stalin chciał aby bazą nowego rządu był Rząd Tymczasowy, powołany 31 XII 1944, z włączeniem do niego niektórych polityków rządu emigracyjnego. Wobec znacznej różnicy poglądów znalezienie kompromisowego rozwiązania powierzono Komisji Dobrych Usług, utworzonej przez min. spraw zagr. Wielkiej Trójki. Po dwóch posiedzeniach przedstawili oni projekt zreorganizowania Rządu Tymczasowego przez włączenie do jego składu przedstawicieli z kraju i zagranicy. Nowy rząd miał przyjąć nazwę Polskiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej i miał się zobowiązać do możliwie szybkiego przeprowadzenia wyborów. Powstał ten twór 28 VI 1945, co spowodowało cofnięcie (5 VII 1945) uznania dla rządu emigracyjnego w Londynie.

² Stalin oczywiście ani myślał informować tych głupków, że 26 VII 1944 zawarł tajny układ z PKWN, w którym „Polacy” godzili się by granica z ZSRR przebiegała na linii Curzona. „Polacy”, którzy „nie chcąc oddać Gdańska doprowadzili do wojny światowej” rezygnowali potulnie z przeszło połowy terytorium państwa.

³ Nie przedstawiono żadnych instytucjonalnych gwarancji obiektywności i rzetelności wyborów jakie się miały odbyć w Polsce. Technicznie naiwna próba powierzenia ich kontroli ambasadorom Wielkiej Trójki została odparta przez Mołotowa argumentem, że taka kontrola obrażałaby uczucia Polaków. Wystarczyło to by „mężowie stanu” zaniemówili.

⁴ „Przyjaciele Polski” i rodzimi znawcy twierdzą, że dlatego, „bo Hitler nie chciał”. Jest to kolejne kłamstwo mające ukazać Polskę jako naród warchołów, który nie doprowadził do „nieobliczalnych szkód” tylko dlatego, że był hamowany przez „cywilizowanych niemieckich urzędników i rycerski Wehrmacht”, którzy uratowali Żydów przed antysemickimi Polakami.

KONFERENCJA W POCZDANIE I JEJ POSTANOWIENIA

Konferencja w Poczdamie, zwana też Berlińską, była ostatnim ze spotkań Wielkiej Trójki, dotyczących spraw związanych z kształtem powojennego świata. Odbyła się w pałacu Cecilienhof w dniach 17 VII-2 VIII 1945, z udziałem szefów rządów 3 zwycięskich mocarstw: prezydenta USA H. Trumana, premiera ZSRR J. Stalina i premiera W. Brytanii W. Churchilla (do 25 VII), którego 28 VII zastąpił Clement B. Attlee - lider Partii Pracy, która wygrała wybory parlamentarne.

Amerykanie posiadali już bombę atomową (pierwsza próba została przeprowadzona 16 VII), co Stalin bagatelizował.

Postanowienia konferencji zawiera podpisany 2 VIII Układ (Umowa) Poczdamski, do którego 7 VIII 1945 przystąpiła Francja. Protokoły posiedzeń zostały ogłoszone w Waszyngtonie i Moskwie w latach 1967 i 68. Układ składa się z 14 rozdziałów, a jego główne postanowienia odnoszą się do Niemiec i nawiązują do Deklaracji Jałtańskiej. Zostały tu potwierdzone i rozwinięte. Rozdział I zawiera opis obrad - kolejne dotyczą spraw merytorycznych. Np. rozdział III określał zasady polityki w okupowanych Niemczech. Celem okupacji miało być stworzenie warunków do odrodzenia w przyszłości suwerennych Niemiec, uwolnionych od dziedzictwa narodowego socjalizmu. W okresie kontroli sojuszniczej miała się dokonać:

- demilitaryzacja, połączona z całkowitą likwidacją przemysłu zbrojeniowego;

- denazyfikacja oznaczająca zniszczenie partii narodowosocjalistycznej i związanych z nią organizacji, połączona z ukaraniem zbrodniarzy wojennych (przed sądami krajów, w których dopuścili się zbrodni);

- demokratyzacja, polegająca na zniesieniu w całości ustawodawstwa narodowosocjalistycznego i odbudowie życia politycznego Niemiec na podstawach demokratycznych i pokojowego współudziału Niemiec w życiu międzynarodowym;

- demonopolizacja (dekartelizacja), czyli likwidacja porozumień monopolistycznych przemysłu niemieckiego odpowiedzialnych za współpracę z reżimem hitlerowskim i rozwój machiny wojennej III Rzeszy. Cały wysiłek produkcyjny miał być skierowany na rozwój rolnictwa i pokojowego przemysłu wewnętrznego.

W imieniu 4 państw władzę na terenach okupowanych sprawować mieli naczelni dowódcy sił zbrojnych „każdy w swojej strefie okupacyjnej”, a w sprawach dotyczących całości Niemiec - wspólnie jako członkowie Rady Kontroli.

Uzgodniono porozumienie w sprawie odszkodowań (rozdział IV). Niemcy zostały zobowiązane do wynagrodzenia w możliwie jak największym wymiarze strat i cierpień wyrządzonych przez hitlerowców. Już w Jałcie ogólną pulę odszkodowań oceniono na 20 mld $, z czego połowa miała przypaść ZSRR. W Poczdamie ustalono, że każde państwo okupujące miało dochodzić swych roszczeń na terenie własnej strefy. Jedynie ZSRR miał otrzymać ze stref zach. 15% skonfiskowanego potencjału przemysłowego w zamian za żywność, węgiel i inne surowce, a dalsze 10% bezpłatnie. Roszczenia reparacyjne Polski miał zaspokoić Zw. Radziecki z własnej puli.

Wobec trwającej jeszcze wojny z Japonią, rządy Chin, USA i W. Brytanii ogłosiły 25 VII deklarację wzywającą Japonię do bezwarunkowej kapitulacji, określając główne zasady jej demilitaryzacji i demokratyzacji. Do deklaracji tej przyłączył się następnie ZSRR, zapowiadając swoje przystąpienie do wojny z Japonią, co nastąpiło 9 VIII 1945.

Osiągnięto porozumienie w sprawie transferu, czyli przesiedlenia ludności niemieckiej (rozdział XIII) z obszarów Polski, Węgier i Czechosłowacji do okupowanych Niemiec. Kładziono przy tym nacisk na właściwe zachowanie podczas tych działań, stwierdzając, że „wszystkie przesiedlenia, które nastąpią, winny odbywać się w sposób pokojowy i ludzki”.

Uchwalono porozumienie w sprawie utworzenia Rady Ministrów Spraw Zagranicznych (rozdział II), składającej się z przedstawicieli 5 mocarstw: Chin, Francji, USA, W. Brytanii i ZSRR. Została ona upoważniona do zawarcia traktatów pokojowych z sojusznikami Niemiec, co nastąpiło w 1947 (Bułgaria, Finlandia, Rumunia, Węgry i Włochy), 1951 (Japonia) i 1955 (Austria). Sprawy tej dotyczył także rozdział X, w którym mowa o zawarciu traktatów pokojowych i przyjęcia do ONZ sojuszników Niemiec. Stwierdzono przy tym, że obecna sytuacja Bułgarii, Finlandii, Rumunii, Węgier i Włoch jest nienormalna.

W sprawie polskiej przyjęto do wiadomości utworzenie TPRJN i ustalono (po konsultacjach z delegacją Polską, m. in.:, B. Bierut, S. Grabski, S. Mikołajczyk, E. Osóbka-Morawski, M. Rola-Żymierski, W. Rzymowski), że zach. granica Polski przebiegać będzie wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej, z włączeniem terytorium Wolnego Miasta Gdańska i części niemieckiej Prus Wsch., która nie została włączona do ZSRR. Przy czym obszary te zostały wyłączone z radzieckiej strefy okupacyjnej. Granica ta została potwierdzona układami:

- z 6 VI 1950 między Rzeczpospolitą Polską, a Niemiecką Republiką Demokratyczną;

- z 7 XII 1970 między PRL, a RFN o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków;

- z 14 XI 1990 między Polską, a zjednoczonymi Niemcami, o wytyczeniu ustalonej i istniejącej polsko- niemieckiej

granicy państwowej.

Z polskiego punktu widzenia treść postanowień w sprawie granic i przemieszczenia ludności niemieckiej stanowiła swego rodzaju umowę wiążącą z 1 strony 4 mocarstwa, a z drugiej Polskę. Umowa Poczdamska wraz z postanowieniami przyjętymi w Jałcie stworzyła w Europie tzw. ład jałtańsko- poczdamski, który przetrwał do 1989, czyli do „Jesieni Ludów w Europie” i upadku muru berlińskiego. W zasadzie za symboliczny koniec tego ładu można by uznać zjednoczenie Niemiec - 3 X 1990. Przez te 45 lat Europa przechodziła różne koleje losu, od zimnej wojny do odprężenia w latach 70-tych, związanego z podpisaniem Aktu Końcowego KBWE w Helsinkach (1975). Nową rzeczywistość demokratyczną zaczęto kształtować na początku dekady lat 90-tych.

NSTĘPSTWA (SKUTKI) II WOJNY ŚWIATOWEJ

W II wojnie światowej brało udział 61 państw (na 67 istniejących). Życie straciło ok. 50 mln ludzi, a rannych i dotkniętych kalectwem zostało ok. 35 mln osób. Największe straty po stronie koalicji poniósł ZSRR (ok. 20 mln zabitych), Chiny (10 mln), Polska (6 mln), a po stronie państw „Osi” - Niemcy (7,3 mln) i Japonia (2,3 mln).

Osłabienie, w wyniku wojny, W. Brytanii i Francji doprowadziło do ukształtowania się nowego układu sił - wzrostu znaczenia USA i ZSRR, które awansowały do rangi supermocarstw. Spadek prestiżu dotychczasowych mocarstw sprawił, że kolonie francuskie, angielskie i holenderskie - zwłaszcza w Azji, zaczęły dążyć do odzyskania niepodległości (Filipiny, Indonezja, Indochiny, Indie, Korea) i wkrótce narody te uwolniły się spod jarzma kolonistów europejskich i japońskich.

Niemcy i Austria oraz stolice tych państw zostały podzielone na strefy i sektory okupacyjne zwycięskich mocarstw. W Austrii przywrócono konstytucję z 1920, a wyłoniony tam parlament i rząd (1946) działał pod nadzorem czterech mocarstw. W 1955 Austria uzyskała suwerenność.

Celem ZSRR było skomunizowanie całych Niemiec, gdy okazało się to niemożliwe, Rosjanie przeprowadzili ten plan tylko we własnej strefie, co doprowadziło do wieloletniego podziału Niemiec (1949) na RFN i NRD. Jednocześnie rozpoczęła się „zimna wojna” między blokiem państw demokratycznych i tzw. demokracjami ludowymi - zdominowanymi przez ZSRR. Współpraca między tymi blokami stała się praktycznie niemożliwa.

Wojna przyniosła też zmiany terytorialne, które polegały na:

- zwrocie przez Węgry Rumunii pn. Siedmiogrodu, a Czechosłowacji pd. skrawków Słowacji;

• powrocie Bułgarii do granic przedwojennych i zatrzymaniu przez nią uzyskanej od Rumunii Dobrudży;

• przywróceniu w Besarabii i Rumunii granicy radziecko-rumuńskiej z VI 1940;

• odstąpieniu przez Finlandię ZSRR okręgu Petsamo, części Karelii i Wysp Alandzkich;

• pozostawieniu w granicach ZSRR Litwy, Łotwy i Estonii (anektowanych w VI 1940);

• przesunięciu wsch. granicy ZSRR na linię Curzona i przyznaniu Polsce ziem należących do Niemiec nad Odrą, Bałtykiem i w Prusach Wsch.

Polska, podobnie jak inne państwa Europy Środkowo-Wschodniej , dostała się w strefę wpływów radzieckich. Po II wojnie światowej doszło do ujawnienia się 2 supermocarstw (ZSRR i USA) oraz biegunowego podziału świata. Na skutek agresywnej polityki ZSRR doszło do rywalizacji mocarstw wspieranych przez ich sojuszników, co przybrało postać tzw. „zimnej wojny” i wyścigu zbrojeń, który przyczynił się do upadku gospodarki radzieckiej. Świat zgodnie z przepowiednia Napoleona podzielił się na Wschód i Zachód.

Podział Europy na bloki po II wojnie światowej. (Europa w 1945 r. - podział na bloki).

Już na konferencji Wielkiej Trójki w Teheranie (28 XI-1 XII 1943) ustalono wstępnie podział Europy na strefy wpływów. Natomiast w Jałcie (4-11 II 1945) państwa Europy Środkowo- Wsch. uznano za strefę wpływów radzieckich, co potwierdzono w Poczdamie (17 VII-2 VIII 1945). Układ Poczdamski dobitnie podkreślał pierwszoplanową pozycję w Europie ZSRR, który dążył do zagwarantowania sobie bezpieczeństwa w oparciu o system państw „zaprzyjaźnionych”, a w rzeczywistości podporządkowanych Moskwie.

Wojskowe i polityczne sukcesy ZSRR, który po wojnie stał się supermocarstwem - drugim obok USA, wywarły decydujący wpływ na polityczną mapę Europy i niektórych rejonów Azji. W praktyce nowe granice wpływów radzieckich wyznaczone zostały przez zasięg ofensyw i późniejszą obecność Armii Czerwonej¹. W krajach zajętych przez tę armię, w krótkim czasie władzę przejmowali komuniści („taktyka salami”, „plaster po plastrze”). Proces przejmowania władzy przez rewolucyjną lewicę trwał od 1944 do 1948, dotyczył takich państw jak: Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, Jugosławia, Polska, Rumunia, Węgry i polegał na eliminacji konkurencyjnych sił politycznych oraz centralizacji władzy skupionej w rękach partii robotniczej (komunistycznej). W procesie tym można wyodrębnić kilka wspólnych dla wszystkich tych państw cech:

1/ we wszystkich tych państwach (za wyjątkiem Jugosławii) komuniści opierali swą działalność na sile i obecności Armii Radzieckiej oraz politycznym protektoracie ZSRR;

2/ tworzono własną policję polityczną, której działalność opierała się na prowokacji i terrorze;

3/ wyeliminowanie opozycji, co rozpoczynało się od zjednoczenia ruchu robotniczego, a kończyło „jednoczeniem” ruchu ludowego i młodzieżowego oraz likwidacją partii burżuazyjnych (także chłopskich i drobnomieszczańskich) przy pomocy sfingowanych procesów i oskarżeń o szpiegostwo i dążenia reakcyjne;

4/ tworzenie tzw. „bloków demokratycznych”, czy „frontów”(demokratycznych, ludowych), które pod przywództwem komunistów wygrywały (bądź fałszowały) wybory i tworzyły rządy, w których komuniści zawsze przejmowali resorty obrony, spraw wewnętrznych i sprawiedliwości;

5/ miejscowe partie komunistyczne były zbudowanie i działały na wzór WKP(b), a ZSRR był wzorcem do naśladowania;

6/ w celu zdobycia poparcia społecznego z reguły nacjonalizowano przemysł i dokonywano reformy rolnej.

Trzymając się przedstawionego programu działania komuniści już w 1944 utworzyli rząd w Albanii. W 1945 usunęli niekomunistycznych ministrów z rządu Jugosławii. W 1946 „wygrali” wybory w Bułgarii i Rumunii, w 1947 w Polsce i na Węgrzech, a w 1948 w Czechosłowacji. Do strefy wpływów radzieckich włączona została także sowiecka strefa okupacyjna w Niemczech, od 1949 występująca jako formalnie niepodległa NRD.

Oczywiście w tzw. demokracjach socjalistycznych nie było miejsca dla pluralizmu politycznego, związkowego czy kulturowego. Ta zasada była przyczyną monopartyjności i powielenia we wszystkich dziedzinach życia radzieckiego wzorca.

Komuniści przejmowali władzę dokonując zamachów stanu lub fałszując wyniki wyborów. Europa podzielona została tzw. „żelazną kurtyną”. Wymiana handlowa i współpraca kulturalna Zachodu z państwami „bloku wschodniego” stała się niemożliwa. Tymczasem ZSRR próbował poszerzać swoje wpływy (Grecja, Turcja). Wywołało to zmianę po 1947 polityki amerykańskiej, która odeszła od doktryny „łagodzenia” i „niedrażnienia” ZSRR (przedwojenny appeasement) do polityki „powstrzymywania”, znanej jako Doktryna Trumana, co miało powstrzymać ekspansję sowiecką. Mimo tej zmiany polityki odpowiedzialnością za zniewolenie przez ZSRR całej Europu Środkowo-Wschodniej należy na równi ze Stalinem obarczyć przywódców państw zachodnich, którzy stworzyli warunki dla zaistnienia takiej sytuacji, a później ją akceptowali.

¹ W szkole średniej pisaliśmy wypracowania na temat: „Wpływ obecności Armii Czerwonej na powstanie państw demokracji ludowej w Europie Środkowo-Wschodniej”. Formułujący takie zadanie nie widzieli w nich niczego niewłaściwego, czy kompromitującego dla demokracji.

POWSTANIE BLOKU RADZIECKIEGO

Klęski, poniesione przez Niemców na froncie wschodnim w 1943 roku (Stalingrad, Kursk) oraz decyzje podjęte w Casablance i Teheranie, zwłaszcza zaś upadek brytyjskiej koncepcji desantu na Bałkanach przesądziły o tym, że pod koniec wojny Europa Wschodnia znajdzie się pod kontrolą radziecką. Gwarancje wolnych wyborów, które Churchill próbował przeforsować w Jałcie w 1945 roku, nie zapobiegły ustanowieniu radzieckiej strefy wpływów w Europie Wschodniej.

ZSRR zawarł układy o przyjaźni z Polską, Czechosłowacją i Jugosławią. Węgry, Bułgaria i Rumunia, jako państwa pokonane w wojnie, w 1947 podpisały układy pokojowe w Paryżu. Początkowo ZSRR odżegnywał się od zamiaru narzucenia Europie Wschodniej swoich wzorów ustrojowych, ale w 1947 roku, po sformułowaniu doktryny Trumana oraz odrzuceniu Planu Marshalla przyszedł czas na konsolidację bloku.

Podczas konferencji w Szklarskiej Porębie we wrześniu 1947 roku utworzono Kominform i ustalono, że państwa demokracji ludowej będą naśladować radzieckie wzory gospodarcze i polityczne.

W lutym 1948 roku doszło do przewrotu komunistycznego w Czechosłowacji. Na skutek konfliktu ideologicznego poza blokiem radzieckim znalazła się Jugosławia, w 1949 poszerzył się on natomiast o NRD.

Polityczna strukturę bloku wyznaczała dyscyplina ideologiczna partii komunistycznych oraz system dwustronnych sojuszy, gospodarczą - utworzona w 1948* Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej.

* RWPG utworzona została w I 1949. Przestała istnieć w 1989; formalnie rozwiązana 28 VI 1991 w Budapeszcie.

Położenie polityczne Niemiec w latach 1945-1949

Podczas konferencji jałtańskiej w lutym 1945 roku podjęto decyzję o podziale Niemiec na strefy okupacyjne: radziecką, amerykańską, brytyjską i francuską*. Podobnie Berlin miał być podzielony na sektory kontrolowane przez cztery mocarstwa. Po kapitulacji III Rzeszy przestały działać centralne władze niemieckie, a odpowiedzialność za Niemcy przeszła na mocarstwa okupacyjne, reprezentowane przez Sojuszniczą Radę Kontroli. Latem 1945 roku w Poczdamie wielka trójka ustaliła nową granicę wschodnią Niemiec na Odrze i Nysie Łużyckiej oraz zadecydowała o wysiedleniu ludności niemieckiej z terenów położonych na wschód od tej linii. Zadecydowano tez o denazyfikacji, demonopolizacji, demilitaryzacji i demokratyzacji Niemiec. Główni zbrodniarze wojenni stanęli w Norymberdze przed Międzynarodowym Trybunałem.

Wraz z narastaniem zimnej wojny Niemcy stawały się przedmiotem rywalizacji. W 1947 roku strefy: brytyjska i amerykańska zostały połączone w Bizonię. W następnym roku, po przyłączeniu strefy francuskiej przekształcono ja w Trizonię. W czerwcu 1948 roku w strefach zachodnich przeprowadzono reformę walutową. ZSRR odpowiedział na to blokadą Berlina (Zachodniego). Trwający prawie rok kryzys berliński utrwalił podział kraju .

We wrześniu 1949 powstała RFN jako prozachodnie państwo federacyjne z kanclerzem Adenauerem na czele, w październiku NRD jako proradzieckie państwo komunistyczne. Szczególny status uzyskał Berlin Zachodni, pozostający pod bezpośrednią władzą trzech zachodnich mocarstw okupacyjnych.

* W Jałcie uzgodniono, że każde z 3 mocarstw będzie okupowało oddzielną strefę Niemiec, ponadto Francja, jeśli tego

zapragnie otrzyma swoja strefę, której granice ustalą wspólnie 4 mocarstwa.

GENEZA RFN

Podczas konfederacji jałtańskiej w lutym 1945 roku podjęto decyzję o podziale Niemiec na strefy okupacyjne: radziecką, amerykańską, brytyjską i francuską. Podobnie Berlin miał być podzielony na sektory kontrolowane przez cztery mocarstwa. Po kapitulacji III Rzeszy przestały działać centralne władze niemieckie a odpowiedzialność za Niemcy przeszła na mocarstwa okupacyjne, reprezentowane przez Sojuszniczą Radę Kontroli. Latem 1945 roku w Poczdamie wielka trójka ustaliła nową granicę wschodnią Niemiec na Odrze i Nysie Łużyckiej oraz zdecydowała o wysiedleniu ludności niemieckiej z terenów położonych na wschód od tej linii. Zdecydowano też o denazyfikacji, demonopolizacji, demilitaryzacji i demokratyzacji Niemiec. Główni zbrodniarze wojenni stanęli w Norymberdze przed międzynarodowym trybunałem. Wraz z narastaniem zimnej wojny Niemcy stawały się przedmiotem rywalizacji. W 1947 roku strefy: brytyjska i amerykańska zostały połączone w Bizonię. W następnym roku, po przyłączeniu strefy francuskiej przekształcono ją w Trizonię. W czerwcu 1948 roku w strefach zachodnich przeprowadzono reformę walutową. ZSRR odpowiedział na to blokadą Berlina. Trwający prawie rok kryzys berliński utrwalił podział kraju. We wrześniu 1949 roku powstała RFN jako prozachodnie państwo federacyjne z kanclerzem Adenauerem na czele, w październiku NRD jako proradzieckie państwo komunistyczne. Szczególny status uzyskał Berlin Zachodni, pozostający pod bezpośrednią władzą trzech zachodnich mocarstw okupacyjnych.

POWSTANIE RFN

Już na konferencji w Teheranie (28 XI-1 XII 1943) dokonano pewnych uzgodnień w sprawie podziału Niemiec. Na konferencji Wielkiej Trójki w Jałcie (4-11 II 1945) wrócono do tej sprawy, analizując angielski plan podziału Niemiec na dwa państwa: Prusy i Bawarię oraz amerykański plan rozczłonkowania Niemiec na 5 części. Chociaż nie aprobowano żadnej z tych koncepcji, zdecydowano o przyjęciu generalnej zasady rozczłonkowania, a w komunikacie końcowym ograniczono się do stwierdzenia, że każde mocarstwo będzie okupowało swoją strefę Niemiec. Ponadto Francja - jeśli tego zapragnie, otrzyma swoją strefę okupacyjną, której granicę, ustalą wspólnie wszystkie cztery mocarstwa. Ostatecznie podziału tego dokonano w Poczdamie (17 VII-2 VIII 1945), dzieląc kraj na cztery strefy, a Berlin na cztery sektory okupacyjne.

Życie polityczne w strefie radzieckiej podlegało ścisłej kontroli, natomiast w strefach zach. partie polityczne korzystały z pełni swobód demokratycznych. Największe wpływy w społeczeństwie uzyskały: Zjednoczenie Chrześcijańskiej Demokracji, z Konradem Adenauerem i Stronnictwo Socjal-Demokratyczne z Kurtem Schumacherem. W II 1948 odbyła się w Londynie konferencja z udziałem państw okupujących zach. strefy, podczas której przyjęto postanowienie o uchwaleniu jednej konstytucji dla wszystkich stref zach. oraz przeprowadzeniu reformy walutowej - wspólnej dla całych Niemiec. Moskwa nie przyjęła tych propozycji, a gdy państwa zach. przeprowadziły reformę walutową tylko we własnych strefach, ZSRR wprowadził blokadę Berlina Zachodniego, co było o tyle proste, że całe miasto leżało na terenie radzieckiej strefy okupacyjnej, a jego zach. sektory odległe były od zach. stref okupacyjnych o 180 km. Doszło do poważnego kryzysu politycznego, który groził nawet przekształceniem się w konflikt zbrojny o zasięgu globalnym. ZSRR wycofał się z blokady po prawie roku (od 24 VI 1948 do 12 V 1949), ale w czasie jej trwania doszło do utrwalenia się podziału Niemiec. Państwa zach. zgodziły się na Prawo Kardynalne, stanowiące pierwszą konstytucję Republiki Federalnej Niemiec. W VIII 1949 odbyły się wybory do parlamentu federalnego, które wygrało Zjednoczenie Chrześcijańskiej Demokracji.

Kanclerzem rządu został Adenauer, który utworzył koalicyjny rząd z Partią Wolnych Demokratów. Stronnictwo Socjal-Demokratyczne pozostało w opozycji. W ten sposób 20 IX 1949 ze stref zach. powstała Republika Federalna Niemiec. W odpowiedzi na to ze strefy radzieckie utworzono 7 X 1949 pozornie suwerenną Niemiecką Republikę Demokratyczną, w rzeczywistości całkowicie zależną od ZSRR. Podział Niemiec był rozwiązaniem sprzecznym z założeniami konferencji poczdamskiej i dokonał się wbrew intencjom zarówno państw zach., jak i ZSRR. Stalin nie mogąc skomunizować całych Niemiec nie zamierzał rezygnować z tego rozwiązania przynajmniej w odniesieniu do własnej strefy. Natomiast państwa zach. po spełnieniu przyjętych w Poczdamie warunków: demokratyzacji, demilitaryzacji, dekartelizacji i denazyfikacji oraz po wyłonieniu w demokratycznej procedurze rządu niemieckiego, oddały mu pełnię władzy.

RFN istniała do 3 X 1990, czyli do zjednoczenia Niemiec, które dokonało się według projektu kanclerza H. Kohla, czyli przez wchłonięcie NRD przez RFN.

Geneza NRD. Powstanie NRD

Już na konferencji w Teheranie (28 XI-1 XII 1943) dokonano pewnych ustaleń w sprawie podziału Niemiec. Na konferencji w Jałcie (4-11 II 1945) wrócono do tej sprawy, analizując angielski plan podziału Niemiec na dwa państwa - Prusy i Bawarię oraz amerykański plan rozczłonkowania Niemiec na pięć części. Chociaż nie aprobowano żadnej z tych koncepcji, wyrażono zgodę na przyjęcie generalnej zasady rozczłonkowania, a w komunikacie końcowym ograniczono się do stwierdzenia, że każde mocarstwo będzie okupowało swoją strefę Niemiec. Ponadto Francja - jeśli tego zapragnie, otrzyma swoją strefę okupacyjną, której granice ustalą wspólnie wszystkie 4 mocarstwa¹. O sposobie podziału Niemiec zadecydowano ostatecznie w Poczdamie (17 VII-2 VIII 1945), dzieląc kraj na cztery strefy, a Berlin na 4 sektory okupacyjne.

ZSRR chciał w swojej strefie zrealizować dwa sprzeczne cele: wprowadzić ustrój komunistyczny i przekonać do niego Niemców oraz wyegzekwować jak największe reparacje. Życie polityczne w strefie radzieckiej było od początku ściśle kontrolowane. Oprócz partii komunistycznej, istniała tu partia socjaldemokratyczna z Otto Grotewohlem, która szybko, za pomocą terroru i represji, została zmuszena do połączenia z komunistami. Powstała w ten sposób Zjednoczona Partia Socjalistyczna Niemiec (SED), na czele z uległym Moskwie W. Ulbrichtem.

W II 1948 odbyła się w Londynie konferencja państw zach., która opowiedziała się za przyjęciem jednej konstytucji dla stref zach. i wspólną walutą dla wszystkich stref. Gdy ZSRR nie przyjął tej propozycji, państwa zach. wprowadziły reformę tylko we własnych strefach. Odpowiedzią radziecką było wprowadzenie blokady zachodnich sektorów Berlina, które znajdowały się na obszarze radzieckiej strefy okupacyjnej. Spowodowało to kryzys polityczny, grożący nawet konfliktem zbrojnym. ZSRR zawiesił blokadę dopiero w V 1949, ale w czasie jej trwania dokonał się ostateczny podział Niemiec. W strefie radzieckiej powstał zalążkowy parlament - Kongres Ludowy, który zaakceptował konstytucję wzorowaną na radzieckiej. Na podstawie tej konstytucji wyłoniono Radę Ludową, która 7 X 1949 ogłosiła się rządem Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD). Premierem rządu został wprawdzie socjalista Grotewohl, ale faktyczną władzę sprawował wicepremier i I sekretarz SED - W. Ulbricht. Nieco wcześniej (20 IX 1949) z zach. stref okupacyjnych powstała demokratyczna, w pełnym tego słowa znaczeniu, Republika Federalna Niemiec (RFN).

W ten sposób ZSRR, któremu nie udało się skomunizować całych Niemiec, dokonał tego przynajmniej we własnej strefie. NRD włączona została do tzw. bloku wschodniego i istniała do 3 X 1990, czyli do zjednoczenia Niemiec, które polegało na wchłonięciu NRD przesz RFN.

¹ Wyznaczenie pozycji mocarstwowej Francji, która przegrała wojnę z Niemcami w ciągu 37 dni, a „broniła się” pozostając w koalicji z Belgią, Holandią, Anglią i Polską, która oddała Francji 82 tys. żołnierzy - na zmarnowanie. Francja, której siły zbrojne w momencie zakończenia wojny były mniejsze niż polskie.

UPADEK KOMUNIZMU

1989 r. - upadek komunizmu w Europie.

Jesień 1989 r. w historii krajów Europy Środkowo-Wschodniej nosi nazwę "Jesieni Narodów". Był to okres, kiedy załamał się ostatecznie system socjalistyczny w Europie oraz rozpadł się blok państw komunistycznych, a kraje te wyzwoliły się i uzyskały niepodległość.

Na Węgrzech powstawały różne ugrupowania opozycyjne, choć opozycja nie funkcjonowała tu na razie jako formacja zorganizowana. Gospodarka węgierska dobrze się rozwijała, życie polityczne cechował duży stopień liberalizmu, przeprowadzano spokojne i stopniowe reformy. Realizowali je odgórnie komunistyczni reformatorzy, którzy zdominowali kierownictwo Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej. W 1988 r. J. Kadar ustąpił ze stanowiska szefa partii. Wiosną 1989 r. powstały opozycyjne formacje polityczne - m. in. Związek Wolnych Demokratów, Węgierskie Forum Demokratyczne. Na jesieni zorganizowano obrady tzw. "trójkątnego stołu", w których uczestniczyły wspomniane partie. Były to obrady na wzór "okrągłego stołu" w Polsce. W trakcie tych rozmów obie strony - opozycyjna i rządowa, ustaliły wspólne stanowisko w kwestii reform gospodarczych i politycznych w kraju. Negocjacje trwały w dniach 13.VI. - 18.IX.1989 r.

Jesienią 1989 r. ożywiła się opozycja antykomunistyczna w Czechosłowacji. 17.XI.1989 r. doszło do wielkiej manifestacji opozycji w Pradze. Jej uczestnicy zostali zaatakowani przez siły porządkowe. 150 demonstrantów zostało aresztowanych. Władzom nie udało się jednak stłumić antykomunistycznych nastrojów społeczeństwa. Wydarzenie to stało się bowiem impulsem dla kolejnych wstąpień i protestów. Mobilizacja sił opozycyjnych doprowadziła do powstania Forum Obywatelskiego, na czele, którego stanął Vaclav Havel. Władza komunistyczna musiała ustąpić, siły porządkowe zostały wycofane, a rządy przejęła opozycja. Zmiana u steru rządów i odrzucenie komunizmu odbyło się więc stosunkowo łagodnie oraz bez rozlewu krwi. Takiemu właśnie przebiegowi przeobrażenia na Węgrzech zawdzięczają swoją nawę - "aksamitna rewolucja".

Nieco inaczej ukształtowała się sytuacja w Rumunii. Wydarzenia miały tutaj bardziej dramatyczny przebieg. Jednym z tego powodów był fakt, że w Rumunii na jesieni 1989 r. trzymała się u władzy komunistyczna dyktatura oparta na systemie rządów policyjnych. 22.XII.1989 r. w Timosoarze (Siedmiogród) miała miejsce masowa demonstracja zorganizowana przez mniejszość węgierską. Przeciw manifestantom wysłano siły bezpieczeństwa, które dokonały brutalnej pacyfikacji tego wystąpienia. Władze wprowadziły w kraju stan wyjątkowy. Jednak już 25.XII. doszło do buntu części sił bezpieczeństwa. Natychmiast aresztowano rodzinę rumuńskiego dyktatora Ceausescu, wszystkich skazano na śmierć, a następnie rozstrzelano (powodem był fakt, iż syn Ceausescu sprawował rządy w spacyfikowanej właśnie prowincji). Rządy objął Front Ocalenia Narodowego, ale szybko się okazało, że jest to organizacja zdominowana przez działaczy komunistycznych. Prezydentem Rumunii został Ion Iliescu - przedstawiciel Frontu i pełniący funkcję sekretarza KC Komunistycznej Partii Rumunii.

W Bułgarii, która uważana była za państwo pozostające w bardzo bliskich stosunkach z ZSRR, również wyłoniły się na jesieni 1989 r. siły reformatorskie. Mimo silnej pozycji komunizmu i braku jakiejś szczególnej niechęci do Rosji, w Bułgarskiej Partii Komunistycznej doszło w XI.1989 r. do wewnętrznego rozłamu. Usunięto od władzyTodora Żiwkowa. Zmieniono nazwę partii na Bułgarską Partię Socjalistyczną i rozpoczęto wdrażać reformy. Urząd prezydenta objął Peter Mładenow, a stanowisko premiera Andrej Łukanow. Siły opozycyjne w Bułgarii był zbyt słabe i zbyt rozbite polityczne, by mogły stworzyć alternatywę dla inicjatywy obozu rządzącego. Liberalne ugrupowania skupiły się w Unii Sił Demokratycznych. Swoje przedstawicielstwo polityczne stworzyła również turecka mniejszość narodowa w postaci Ruchu na rzecz Swobód. Sytuacja gospodarcza Bułgarii była jednak bardzo zła. Zmusiło to bułgarskie elity polityczne obu stron do utworzenia gabinetu koalicyjnego, na czele, którego stanął Dymitr Popow.

Dla Albanii rok 1990 r. był okresem ważnych przemian. Rządy w tym kraju po Hodży sprawował Ramiz Alia. W tym właśnie roku przystąpił on do realizacji reform. Albańska Partia Pracy została przemianowana na Albańską Partię Socjalistyczną. Nastąpiła demokratyzacja życia politycznego w Albanii, której wyrazem było wprowadzenie nowej ordynacji wyborczej opartej na zasadach demokracji oraz zastąpienie sytemu monopartyjnego wielopartyjnym.

Do dramatycznych wydarzeń doszło w Jugosławii. Państwo to zamieszkiwało wiele grup narodowych, które przejawiały coraz silniejsze dążenie do usamodzielnienia się i oderwania od Jugosławii. Państwo jugosłowiańskie rozbijały od środka nie tylko konflikty narodowościowe, ale również wyznaniowe pomiędzy trzema wielkimi społecznościami religijnymi - prawosławnymi, katolikami oraz muzułmanami. 25.VI.1991 r. Chorwacja iSłowenia zdecydowały się na wystąpienie z jugosłowiańskiej Federacji i ogłosiły swoją niepodległość. Jednak oba te państwa miały na swoim obszarze terytoria zamieszkane zwarcie przez ludność serbską, która otwarcie wystąpiła przeciw ich oderwaniu od Jugosławii i zażądała włączenia zamieszkanych przez siebie obszarów do Serbii. Serbia udzieliła im poparcia, sama licząc na wsparcie ze strony Rosji. Rozpoczęły się walki zbrojne, w których zginęło wielu ludzi i które doprowadziły obie strony do wielkich zniszczeń.

Na jesieni 1989 r. opozycja w NRD przystąpiła do walki o demokratyczne przemiany w tym kraju. Wyrazem niechęci społeczeństwa NRD do systemu komunistycznego była wzrastająca liczba Niemców, którzy dzięki otwarciu w VIII.1989 r. granicy węgiersko-austriackiej, przedostali się na Zachód. W X.1989 r. zaczęto organizować wielkie, masowe demonstracje pod hasłem przemian demokratycznych, zjednoczenia RFN i NRD oraz zapewnienia wszystkim obywatelom prawa do posiadania własnych przekonań politycznych oraz dokonywania wyborów zgodnie z nimi. Manifestacje te ogarnęły Lipsk i inne miasta w NRD. Po raz pierwszy w historii NRD tworzono partie i stowarzyszenia opozycyjne. Pod takim naciskiem Honecker zmuszony był do rezygnacji z funkcji I sekretarza KC SED; przestał być również przewodniczącym Rady Państwa. Wobec dymisji Honeckera ustąpił również rząd. Nowy gabinet utworzył 7.XI.1989 r. Hans Modrow.Rząd ten 9.XI.1989 r. zdecydował otworzyć granice NRD. Runął mur berliński. SED przemianowała się na Partię Demokratycznego Socjalizmu i ustąpiła z pozycji kierowniczej partii w państwie. Nowe władze partii (na czele Egon Krez) wraz z gabinetem Modorowa stworzyły projekt zjednoczenia państw niemieckich. Jego założeniem było stworzenie federacji obu państw niemieckich. Poparcia temu projektowi udzielił ZSRR. Z innym projektem wystąpił Helmut Kohl, kanclerz RFN. Popierany przez prezydenta USA Busha zaproponował on całkowite zjednoczenie niemieckiego narodu w jednym państwie.

Przemian nie ustrzegła się również sama Rosja. Socjalistyczny model gospodarki okazał się mało wydolny, a konfrontacja ZSRR z USA w dziedzinie zbrojeń, której apogeum przypadło na lata 80-te zakończyła się zwycięstwem Stanów Zjednoczonych. USA zaczęły wtedy realizować "doktrynę Reagana". Wszystko to pokazało słabości systemu komunistycznego i w konsekwencji doprowadziło do jego rozpadu. Początkiem końca ZSRR okazały się próby jego zreformowania, kryjące się pod hasłami "głasnost", "pierestrojka" oraz "uskorienije". Ich celem nie było obalanie socjalizmu i ZSRR, lecz jego naprawa. Stało się jednak wprost przeciwnie.

Polacy najszybciej przystąpili do demontażu systemu socjalistycznego. Podczas obrad "okrągłego stołu" ustalone zostały zasady nowego systemu politycznego. Były nimi: pluralizm polityczny, suwerenność narodu, niezawisłość sądów, samorządy terytorialne z pełnią praw i wybierane na drodze demokratycznych wyborów, tak samo miały być wybierane wszystkie organy przedstawicielskie włazy państwowej. W wyborach do sejmu oraz senatu z 1989 r. zniesione zostały wszystkie inne niż demokratyczne procedury wyborcze, sposoby eliminowania kandydatów. Zdecydowano o przywróceniu senatu, obok dotychczas tylko funkcjonującego sejmu. Nowy parlament (sejm oraz senat wspólnie jako Zgromadzenie Narodowe) miał dokonać wyboru prezydenta. Konieczna była bezwzględna większość głosów. Wprowadzone na nowo instytucje całkowicie zmieniły funkcjonowanie państwa. Powstały warunki do bezkrwawej i łagodnej zmiany systemu władzy - zamiany monopartyjnej dyktatury na system wielopartyjny. Zamiast politycznego monologu partii rządzącej prowadzonego pod osłoną policji możliwy stał się dialog polityczny. Zaczęły odradzać się zdelegalizowane wcześniej stowarzyszenia i związki. 29.XII.1989 r. przeprowadzono rewizję konstytucji. Gruntowną jej nowelizację przeprowadził sejm dziesiątej kadencji. Znowelizowana ustawa zasadnicza 1.I.1990 r. weszła w życie. Poprawki te m.in. zmieniły nazwę państwa polskiego na "Rzeczpospolita Polska" oraz zapewniały wszystkim obywatelom i podmiotom swobodę działania w gospodarce. Misja tworzenia rządu, której podjął się w VIII.1989 r. generał Czesław Kiszczak (członek PZPR) nie powiodła się. Wówczas z propozycją powołania koalicyjnego gabinetu wystąpił Lech Wałęsa, przywódca NSZZ "Solidarność". Koalicję utworzyły: "Solidarność", Stronnictwo Demokratyczne oraz Zjednoczone Stronnictwo Ludowe. 23.VIII.1989 r. Tadeusz Mazowiecki został powołany przez sejm na urząd premiera. Głosowanie nad wotum zaufania dla gabinetu Mazowieckiego miało miejsce 12.IX.1989 r. i zakończyło się sukcesem kandydata na premiera.

Odrzucenie systemu komunistycznego miało różny przebieg w różnych krajach. Zmiana systemu w wielu krajach odbyła się bez rozlewu krwi; w innych z kolei miała bardziej dramatyczny i gwałtowany charakter.

Korzyści i koszty członkowstwa w Unii Europejskiej

I Polityczne

1. Korzyści:

• udział naszego kraju we wspólnocie będzie doskonałym gwarantem utrwalenia demokratycznego kształtu naszego państwa ponieważ zagwarantuje nieodwracalność procesu transformacji,

• nasze państwo dysponuje atutami dzięki, którym może być jednym z tych uczestników UE, który będzie miał wpływ na jej rozwój i procesy, które w niej zachodzą,

• kolejną istotną polityczną korzyścią będzie zmiana postrzegania naszego kraju przez inne państwa (również pozostałe państwa członkowskie). Od tej pory wzrośnie świadomość, że Polska jest członkiem dużej grupy zarówno politycznej jak i gospodarczej,

• nasze państwo będzie zgłaszać projekty i podejmować decyzje, które będą odgrywały ważną rolę na forum międzynarodowym, a które będą miały również istotne znaczenie dla nas jako kraju i naszej polityki. Będziemy mieli również duży wpływ w rozstrzyganiu istotnych problemów międzynarodowych. Bez członkowstwa w UE nie byłoby to możliwe,

• wstępując w szeregi Unii będziemy pełnoprawnie korzystać ze strefy stabilności jaką stanowi terytorium Wspólnoty. Tym samym poszerzymy naszą obecnością tą strefę na Wschód,

• dla naszego kraju pojawia się szansa zajęcia we Wspólnocie pozycji państwa wokół, którego będzie się skupiała współpraca w Europie Środkowej i Wschodniej.

• Koszty nieprzystąpienia do UE:

• biorąc pod uwagę nasze geopolityczne położenie, nie było innego wyjścia dla członkowstwa w UE. Nasze położenie zmusza nas niejako do poszukiwania sojuszników w Europie,

• rezygnując z członkowstwa we Wspólnocie pozbawilibyśmy się szans na odgrywanie ważnej roli na politycznej arenie Europy. Zajmowalibyśmy miejsce pomiędzy Unią a terenami post-radzieckimi. Zawsze jednak warto sobie uzmysłowić, że bylibyśmy sami w poszukiwaniu takich sojuszników gdyż zdecydowana większość państw Europy Środkowej i Wschodniej po pewnym czasie na pewno zasili szeregi UE,

• po zrezygnowaniu z członkowstwa w Unii odrzucilibyśmy swoje szanse na przyśpieszenie wyrównania różnic jakie mamy w poziomie gospodarczym, społecznym czy cywilizacyjnym.

II Ekonomiczne:

1. Korzyści:

• po wejściu do Wspólnoty nasz kraj uzyskał szerszy dostęp do nowych technologii,

• wstąpienie w szeregi Unii Europejskiej dla wielu państw stanie się czynnikiem, który w znacznym stopniu ograniczy ryzyko polityczne, społeczne i gospodarcze związane z robieniem inwestycji. Powinno to z kolei spowodować napływ kapitału z zagranicy,

• nasze członkowstwo będzie miało wpływ na przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego i procesu unowocześniania gospodarki,

• przypływ zagranicznego kapitału w postaci inwestycji bezpośrednich krajów członkowskich Unii do Polski będzie jeszcze bardziej opłacalne ponieważ stopa zwrotu będzie wyższa od zainwestowanej gotówki (wyższa stopa zysku) niż jest ona w innych państwach, które stanowią jednolity rynek europejski, a także niższego kosztu czynnika pracy w naszym państwie (również tej wysoko kwalifikowanej). Poza tym inwestowanie będzie opłacalne z powodu: dużego chłonnego rynku zbytu, stabilnej sytuacji politycznej, polityki ekonomicznej oraz prawnej i rozwoju infrastruktury gospodarczej,

• państwom, które przystąpiły do Unii Europejskiej przypisuje się, że są krajami stabilnymi, bezpiecznymi i przede wszystkim mają dostęp do bardzo dużego rynku zbytu. Te atuty powinny wystarczyć do powiększenia stopy oszczędności i inwestycji u naszych państwowych podmiotów. Powinno to zaowocować wzrostem skłonności do inwestowania a także wzrostem środków potrzebnych do pokrycia procesu unowocześniania gospodarki,

• fundusze strukturalne a także środki z funduszu spójności pozyskane ze Wspólnoty odgrywają bardzo dużą rolę prowzrostową. Dzięki nim możliwa jest między innymi poprawa stanu infrastruktury, która jest niezwykle potrzebna do zachowania dynamiki polskiej gospodarki,

• stając się członkiem Unii Polska ma szansę przyłączyć się do głównego światowego nurtu rozwoju naukowego a także technologicznego,

• polscy konsumenci powinni odczuć wyjątkowe korzyści w związku z coraz większą presją wywieraną na konkurencję. Produkty oferowane na rynkach towarów i usług będą coraz wyższej jakości co nie tylko wzbudzi zadowolenie ze strony nabywających ale także zmusi do jeszcze bardziej wytężonej pracy,

• przynależność do unii gospodarczej i walutowej, a co za tym idzie - dyscyplina finansów publicznych, a także stabilne ceny na obszarze, w którym wspólną walutą jest euro oraz niższe stopy procentowe będą bez wątpienia korzystne dla długotrwałych perspektyw wzrostu gospodarczego naszego państwa,

• od Unii możemy dostać wsparcie w postaci pieniędzy, które pozwolą na pokrycie kosztów dostosowawczych. Sami mielibyśmy spore problemy z ich zorganizowaniem,

• dla pracowników z naszego państwa otwiera się europejski rynek pracy,

• uczestniczenie w Unii Europejskiej umożliwia też czerpanie z dotacji eksportowych, które wynikają ze Wspólnej Polityki Rolnej. Może to dać szansę na zwiększenie eksportu na rynki krajów trzecich a nawet odzyskanie rynku wschodniego,

• po wstąpieniu do UE znacznie przyspieszy się proces restrukturyzacji rolnictwa (jeżeli fundusze ze Wspólnoty zostaną wykorzystane jako dofinansowanie działań krajowych). Rozwinie się również nowoczesna gospodarka żywnościowa,

• nasze przedsiębiorstwa dostaną niczym nie zamknięty dostęp do największego rynku światowego,

• UE przekaże naszemu państwu pieniądze m.in. na walkę z bezrobociem czy też na duże przedsięwzięcia infrastrukturalne.

• koszty nieprzystąpienia:

• nie przystąpienie do UE zahamowałoby tempo rozwoju tak gospodarczego jak społecznego oraz cywilizacyjnego. Efektem byłoby również zwolnienie przemian gospodarczych, zmniejszenie konkurencyjności, zamknięcie się na zagraniczne kapitały. Zachwiałoby to stabilnością makroekonomiczną Polski, przywróciło problemy handlowe z UE. Nasz kraj nie otrzymałby również funduszy przedakcesyjnych i transferów z kasy Wspólnoty po uzyskaniu statusu członka UE,

• Polska bez UE pozbawiona byłaby szans na wzrost wiarygodności wśród innych państw. Odbiłoby się to na braku napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych,

• nie wstąpienie do Unii oznaczałoby zamknięcie sobie drzwi do nowych technologii,

• nie będąc członkami Wspólnoty nie bylibyśmy również uczestnikami Jednolitego Rynku Europejskiego,

• zamknięcie się na Unię oznaczałoby pozbawienia konkurencyjności gospodarki naszego kraju,

• gdybyśmy nie wstąpili do Wspólnoty, poza NATO nie posiadalibyśmy żadnych gwarancji bezpieczeństwa,

• gdybyśmy nie wstąpili do UE mógłby się pogorszyć się wzrost gospodarczy w naszym państwie, a co za tym idzie, nastąpiłby spadek atrakcyjności inwestycyjnej Polski w porównaniu z atrakcyjnością państw środkowoeuropejskich, które przyłączyłyby się do UE. W rezultacie tego wyraźnie spadłaby skłonność do inwestowania w naszym państwie. Jeszcze jedną istotną stratą byłaby powiększająca się luka w jakości infrastruktury gospodarczej. W krajach, które korzystają z funduszy strukturalnych UE sytuacja poprawia się dużo szybciej niż u nas. W efekcie tempo wzrostu PKB w naszym kraju musiałoby zacząć powoli spadać.

• Koszty:

• pomimo pozytywnego wpływu długookresowego dla polskich producentów, administracji i konsumentów problem nadal stanowić będzie krótko i średnio terminowy koszt dostosowawczy,

• przystąpienie do Wspólnoty Europejskiej wiąże się z podwyższeniem w Polsce jakości ochrony środowiska, ochrony prawa własności intelektualnej i innych,

• wstąpienie do UE wiązałoby się z przyspieszeniem w gałęziach przemysłu gospodarki przynoszących najmniejsze korzyści procesów restrukturyzacyjnych,

• przyspieszenie restrukturyzacji zawsze łączy się z powiększeniem bezrobocia w tych regionach gdzie zlokalizowane są głównie przemysły już starzejące się, a także te, w których występował rozwój o charakterze jednostronnym.

---