HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁAD, 1.12.2009

MALARSTWO

Dura Europos

• Najstarsze i najdawniejsze malowidła sztuki chrześcijańskiej.

• Charakteryzują się dość podobnym stylem – bezstylem, to jest sztuka w większości tak dalece prowincjonalna, że o istniejących odniesieniach do antycznej tradycji trudno mówić.

• Datowane na I połowę III wieku.

• Bezstylowość – cecha, która w bardzo znaczący sposób utrudnia datowanie malowideł z III i IV stulecia.

• Zdobienie baldachimu i sufitu – gwiazdy na ciemnym tle

• ściana boczna, jedyna zachowana obok baldachimu, podzielona na dwa rejestry – w górnej części wyobrażenia cudów Chrystusa – uzdrowienie paralityka i Piotr idący po wodzie.

• Część dolna – grupa niewiast, z której zachowały się tylko dwie postaci oraz dolna część – dwie niewiasty, które niosą świecę do grobu.

DOBRY PASTERZ – w D.E.

• Sztuka późnego antyku

• Utożsamiane z wizerunkiem Chrystusa

• Przedstawienie jest przede wszystkim, w podstawowym chronologicznym znaczeniu, wyobrażeniem odnoszącym się do cnoty humanista, ludzka szlachetność. To wyobrażenie należy postrzegać raczej w kontekście tradycji sztuki późnorzymskiej i pogańskiej. Około połowy III wieku to przedstawienie zaczyna nabierać chrześcijańskiego znaczenia. Pierwsze przedstawienie, które zaczęto przyswajać na sposób chrześcijański. Nowe znaczenia i odniesienia, chrystianizacja pojęć.

• Badacze przedmiotu wskazują, iż obraz Dobrego Pasterza łączy się z tekstami biblijnymi, zarówno starotestamentowymi jako i nowo.

• Świat jako owczarnia, w której pasterzem jest sam Bóg.

• Drugim podstawowym źródłem dla tej interpretacji jest ewangelia Jana – Chrystus sam mówi o tym, że jest dobrym pasterzem.

• Idąc daje pisarze wczesnochrześcijańscy widzą w Chrystusie dobrego pasterza, gdyż on, przyjmując ludzką naturę, bierze na swoje ramiona zbłąkaną owcę, która symbolizuje ludzi, kościół.

• Obraz dobrego pasterza zestawiony z wizerunkami Adama i Ewy jest symbolicznym obrazem śmierci, po której następuje ponowne odrodzenie się.

• Styl dość prosty.

• Pojawianie się malowideł, które zaczynają tworzyć program ikonograficzny, mało rozbudowany, skomplikowany pod względem ideologicznym, ale są to dwa zestawienia zazwyczaj. Normalnie mieliśmy do czynienia z obrazami, przedstawieniami, które nie tworzyły dodatkowej interpretacji. Sztuka chrześcijańska tym się będzie różnić, że od początku i zawsze będą powstawały programy ikonograficzne, będą dążyły do stworzenia ideologii. Inne przywiązywanie wagi do przedstawień i malowideł.

• Cyryl Jerozolimski: pokazuje istniejącą w tradycji chrześcijańskiej tendencję, by za pomocą sztuki i malarstwa pokazywać rzeczywistość w jakiś sposób niewyrażalną dla słów. Sztuka tego kościoła miała być zazwyczaj sztuką wprowadzająca w tajemnicę.

• Część górna malowidła w baptysterium – uzdrowienie paralityka. Próba perspektywy (!). malarstwo bardzo prymitywne. Piotr chodzący po wodzie – ten sam styl. Ideowa treść - obrazy, które mają dawać nadzieję. Warta zastanowienia – kompozycja umieszczona w dolnej strefie ściany – niewiasty ze świecami- dwie interpretacje: pierwsza, interpretacja Grabara, zakłada, że jest to najwcześniejsze przedstawienie poranka zmartwychwstania. Przedstawienie z grupy przedstawień symbolicznych. Druga interpretacja – wyobrażenie pielgrzymki, procesji, którą organizowano z Betlejem do Jerozolimy. 7 stycznia, pierwotnie kościół jerozolimski wspominał narodzenie Chrystusa, stąd obecność gwiazdy, która prowadziła już nie do sarkofagu, lecz świątyni jerozolimskiej.

• Sztuka wczesnochrześcijańska – z założenia była sztuką tajemniczą. O odmiennych sposobach interpretacji należy pamiętać.

KATAKUMBY

• Motywy ikonograficzne.

Arcosolium E

• III wiek.

• Charakter pogański

• Różnorodność interpretacji jest związana z pewnym stanem faktycznym, który istniał w Rzymie. Społeczności – chrześcijańska i pogańska funkcjonowały obok siebie. Wątek konfesyjny nie musiał być eksponowany.

• Malowidła katakumbowe i rzeźba sarkofagowa – jak sądzą obecnie badacze, przynależność konfesyjna wykonawców danych malowideł nie miała bezpośredniego przełożenia na ikonografię. To wszystko sprawia, że czysto wyznaniowe interpretacje sztuki wczesnochrześcijańskiej wydają się dość trudne.

• Prócz dekoracji malarskich napotkać można dekoracje ryte – na przykład ryby, które są interpretowana w odniesieniu do Chrystusa. Upodobanie wczesnochrześcijańskich gmin do tajemnic- symbol ryby traktowany jako symbol Chrystusa – ICHTHYS- Iesos Christos Theou Yios Soter. Takim obrazem posługiwano się, by zastąpić niejawną treść obrazem symbolicznym, który prawdopodobnie dla chrześcijan był znakiem czytelnym. Oznaczał Chrystusa i odnosił się do eucharystii. Takie symboliczne obrazy ryb odnajdziemy często Ne wśród malowideł katakumbowych, lecz dekoracji rytych w mało skomplikowanych dekoracjach.

• Dwie ryby złączone przy pomocy dwóch haczyków- symboliczne przedstawienie chrześcijan, którzy uwierzyli – Chrystus jako rybak.

• III wiek – malowidło dobrego pasterza. Do pewnego stopnia mamy do czynienia z neutralnym obrazem.

• Katakumby Kaliksta – dobry pasterz.

• Na ramionach Chrystusa koziołek – inne przedstawienie.

Akwilea

• Mozaika w kościele podwójnym – dobry pasterz. Ale przedstawienia są jednak dość neutralne. W dłoni pasterza instrument – raczej postać Orfeusza, nie Chrystusa. Obraz z tradycji antycznej, który wydaje się nakładać na wizerunek Chrystusa młodzieńca otoczonego przez zwierzęta.

Sposób przedstawiania natury – swoisty późno antyczny naturalizm w odniesieniu nie tylko do zwierząt, pojawia się spore zainteresowanie pejzażem i roślinnością. Z biegiem czasu będą stawały się coraz mniejsze. Malarze coraz częściej będą się interesować innymi sprawami niż pejzaż.

Tradycja począwszy od III wieku, o których można mówić, jako o dziełach wczesnochrześcijańskich, do V i Vi wieku będzie sztuką o możliwych podwójnych interpretacjach.

• Daniel z Katakumb Kaliksta – jedno z bardziej lubianych przedstawień.

• Bankiet eucharystyczny.

Kaplica grecka – bankiet eucharystyczny. To samo przedstawienie w katakumbach Piotra i Marcelina, ale podpisane AGAPE, czyli dosłownie, bankiet. Dwie osoby podnoszą kielich do góry.

JONASZ

Jeden z popularniejszych cyklów- 4 główne sceny- Jonasz wyrzucany z okrętu, pochłaniany przez wieloryby, wypluwany, odpoczywający pod drzewem, czasem Jonasz jako orant.

Katakumby przy Via Latina – dwa spośród wyobrażeń cyklu jonaszowego – wypluwany i odpoczywający pod Pergolą.

ORANT

Obraz oranta, człowieka modlącego się, z rękami rozłożonymi jest jednym z najczęstszych przedstawień ze sztuki wczesnochrześcijańskiej.

Katakumby Priscilli (IV wiek)

Wizerunek ten odnosi się do cnoty pietas.( Cnota pobożności )

• Płeć postaci raczej nie do rozpoznania. Ale ta akurat jest raczej żeńska niż męska. Po jednej stronie postaci – sceny nauczania. Przedstawienie, które pojawia się we wczesnochrześcijańskiej tradycji często, w sposób symboliczny oznacza przyswajanie sobie mądrości., z jednej strony naukę, z drugiej stawanie się dojrzałym. Po drugiej stronie – postaci zmarłej, młodej matki. Oranci – osoby zmarłe, które nie modlą się w czasie bieżącym, ale ich wizerunki pełnią te funkcje w katakumbach jest powszechne. Kobieta z dzieckiem na ręku – prototyp matki boskiej z Chrystusem na ręku.

Orantka w otoczeniu dobrych pasterzy – cmentarz większy w rzymskich katakumbach.

Cubikullum Leona, koniec IV wieku – cuda Chrystusa, na sklepieniu jedna z najdawniejszych przedstawień Chrystusa, którego oblicze otacza długa broda (na sposób semicki), nie pokazany jako młodzieniec, Chrystus z długą brodą – w sposób ściśle dogmatyczny przedstawiany – z literami alfa i omega, przydaje temu znaczenie uniwersalne i apokaliptyczne.

Chrystus podobny do lwa – ukrywa swoją boskość jak lew ukrywa się przed myśliwymi. W pobliżu aniołów, wyglądał jak anioł, wśród ludzi – jak człowiek.