HISTORIA SZTUKI WCZSNOCHRZŚCIJAŃŚKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁAD, 4.05.2010r.

Ikony z okresu środkowo – bizantyjskiego – upada doktryna ikonoklastyczna; kult ikon rozkwita na nowo i staje się jeszcze większy niż przed ikonoklazmem.

Templon –ikonostas.

Przegroda ołtarzowa – dzieli część prezbiterialną od części kościoła, w której przebywają wierni. Pierwsza taka przegroda pojawiła się w Konstantynopolu – najstarszy Templon – lata 60-te V wieku – udokumentowanie istnienia w kościele św. Jana w klasztorze Studyjskim (klasztor założony poza murami Konstantynopola, główna cerkiew pod wezwaniem św. Jana, założenie bazylikowe, trójnawowe, duża apsyda w cz. wschodniej). Carskie wrota, królewska brama…

Przejście istotne do sprawowania liturgii, ale to, co jest w templonie jeszcze potrzebne to dodatkowe przejście między nawą a częścią przeznaczoną dla duchowieństwa – brama diakońśka. Kanoniczny Templon po XII wieku ma taką formę – część główna i diakońskie wrota. W praktyce zazwyczaj Templon składa się z dodatkowych wejść od strony południowej – dążenie do zachowania symetrii. Pojawia się dlatego, by Templon miał formę możliwe symetryczną. Poszczególne wrota dzielą coraz wyższe z czasem przegrody. Początkowo były to wrota z ikoną Chrystusa po prawej stronie i z ikoną Marii po lewej – najprostsza wersja templonu, rozbudowywana później, dodawane rzędy.

Inna prosta forma – drzwi carskie, po prawej Chrystus po lewej Maria z dzieciątkiem. Templon kamienny – kolumienki, zwieńczenia. Ikony na desce.

Układ ikon – matka Boska i Chrystus – zawsze ten sam układ – po stronie południowej Chrystus z księga, błogosławiący, strona północna – często hodegetria. Podstawowy układ ikonograficzny może być wzbogacany o nowe elementy. Ikona z wizerunkiem świętego, którego imię nosi kościół, święty szczególnie czczony w danym regionie – najczęściej jest to święty Mikołaja. Dodatkowe rzędy – święta cerkiewne, święta liturgiczne, rząd deesis, wyobrażenia proroków, czasami też cały Templon jest zwieńczony grupą ukrzyżowania.

Odgrodzenie przestrzeni między prezbiterium a nawą – wrota drewniane z samoistnym wizerunkiem, zwłaszcza na obszarze południowej słowiańszczyzny – technika snycerki bez ikonograficznego wystroju. V- VI- VII wiek templony były pozbawione wrót i w trakcie liturgii, gdy uznawano, że diw strefy powinny być między sobą oddzielone, zasłaniano specjalną zasłonę, która oddzielała przestrzeń prezbiterium od nawy. Zachowało się niewiele zasłon, które pełniły taką funkcję – posiadały dekoracje i przedstawienia, to jednak wiadomo. Do tej pory zachowała się tradycja zasłonki, która zasłania zamknięte drzwi ikonostasu podczas najważniejszego momentu w liturgii.

ochryda klasztor św. Nauma

Drewno. Ikonostas pozbawiony ścisłego świętego programu ikonograficznego.

Proces stopniowego odgradzania prezbiterium od nawy/

Ferotrony – przed ikonostasem ustawione, ikony szczególnie czczone, cudowne. Często są to ikony dwustronne, które mogą pełnić funkcję procesyjne.

Acheiropoietos – wizerunek Chrystusa nieuczyniony ludzką ręką – tu na skrzydłach tryptyku z klasztoru św. Katarzyny z góry Synaj – połowa X wieku.

Przedstawione tu postaci święte – św. Tadeusz, król Abgar i inne święte postaci – Paweł z Teb, św. Antoni, Bazyli, Efrem. Prawdopodobnie tryptyk wyglądał tak:

Struktura skomplikowana, funkcjonuje na kilku płaszczyznach – najstarsze opowieści o wizerunku niestworzonym ludzką ręką – król Abgar władca Odessy miał zachorować na trąd, miał do Chrystusa zwrócić się o łaskę.

Jeden z najważniejszych toposów bizantyjskiej literatury i sztuki. Cudowne pochodzenie mandylionu.

Abgar V napisał do Chrystusa:

... Słyszałem o Tobie, że uzdrawiasz ludzi bez lekarstw i ziół, że słowem swoim przywracasz wzrok ślepym, chromym każesz chodzić, trędowatych oczyszczasz i zmarłych wskrzeszasz. Usłyszawszy to wszystko o Tobie uznałem po rozwadze, że jedno z dwojga to być może: albo jesteś Bogiem, który zstąpił z nieba, aby czynić cuda, albo też jesteś Synem Bożym, który takie cuda może czynić. Dlatego też w tym liście pragnę Cię błagać, abyś raczył przybyć do mnie i uleczyć mnie z mej choroby, na którą cierpię już od dawna. Dowiedziałem się bowiem także, że Żydzi szemrzą przeciw Tobie i nastają na twe życie. Przybądź więc do mnie, bo moje miasto małe, lecz zacne, wystarczy dla nas obydwu.

Chrystus miał odpisać:

Błogosławiony jesteś, że uwierzyłeś we mnie, choć mnie sam nie widziałeś. Napisane jest bowiem o mnie, że ci, którzy mnie nie widzą, uwierzą we mnie, a którzy mnie widzą, nie uwierzą. Co do tego zaś, co mi napisałeś, abym do ciebie przybył, to trzeba, abym wypełnił to, po co jestem przysłany, a potem muszę wrócić do Tego, który mnie posłał. Gdy jednak wzięty będę do nieba, poślę do ciebie jednego z mych uczniów, aby cię uleczył i dał ci życie.

Mandylion - obraz Chrystusa z otwartymi oczyma , pozbawiony zewnętrznych oznak cierpienia. Coś innego niż całun turyński i chusta Weroniki. Mandylion, to jest wizerunek całkowicie oznak cierpienia pozbawiony, a równocześnie przedstawia Chrystusa z otwartymi oczyma.

Połowa X wieku – największa popularność tej relikwii, pełniła funkcję jednej z najważniejszych ikon i relikwii. Znajdowała się w kościele faros, gdzie była obiektem pielgrzymek i wielu przybywających do Konstantynopola Słowian pierwsze swoje kroki kierowała do świątyni, by odwiedzić tę relikwię. Zaczeła pełnić rolę ikony opiekuńczej, wizerunek ten stosunkowo szybko zaczął pojawiać się na sztandarach w trakcie czynów wojennych, czy to jako ikona, którą zabierano ze sobą na wyprawy wojenne, by przynosiła pomyślność jednej ze stron.

Po 1204 roku – mandylion z Edessy zaginął. Istnieje kilka koncepcji – ca lun turyński jest owym mandylionem, inne wizerunki, obecnie przechowywane we Włoszech, są ową relikwią. Tak naprawdę są to dywagacje. Cała ta historia, która sczególnie rozpowszechniona jest po likwidacji ikonoklazmu jest opowiesicią, która potwierdza autorytet wizerunku – są one dane od Chrystusa, są praktycznie umocowane w tradycji. W sensie praktycznym to właśnie mandylion z Odessy był żywym Dodowem na to, że Chrystus się wcielił, mógł być widoczny, żył w ludzkiej postaci, zezwolił, by zaistniał jego prawdziwy wizerunek, będący odpieczętowanym obliczem Chrystusa na tkaninie. Wizerunek miał się stać pierwowzorem dla szeregu innych przedstawień – obrazowały sam mandylion:

A z drugiej strony był to wizerunek, który miał przedstawiać pewną prawdę, jak wyglądało oblicze Chrystusa, zbawiciela. Nie wiemy, jak wyglądał pierwszy mandylion, to jednak mimo zaginięcia, poczynając od XII wieku rozpowszechniają się wizerunki mandylionu. Często chustę podtrzymują dwa anioły. Wizerunki traktowane jako przedstawienie wizerunku prawdziwego oblicza Chrystusa. Często pojawiał się nad carskimi wrotami – legalność tradycji ikonowej i wizerunek, który ma świadczyć o tym, jak w rzeczywistości wyglądał Chrystus.

Odwrocie ikony niestworzonej ludzką ręką:

Inna ikona, która również miała dla bizantyjskiej tradycji rolę bezwzględnie wiodącą, ale, podobnie jak mandylion, nie dotrwała do naszych czasów. Typ hodegetrii. Postać matki boskiej, lub półpostać, zwrócona frontalnie do widza, na lewej jej ręce zasiada Chrystus ukazany frontalnie. Chrystus trzyma w lewej dłoni zwój, prawą podnosi w geście błogosławieństwa. Gest prezentacji matki boskiej – wykonuje go ona prawą dłonią, wskazuje do jakby. Ten wizerunek ikonograficzny jest ściśle hieratycznym wizerunkiem. Ma wiele z majestatu, dlatego może stały się te wizerunki tak popularne w Bizancjum. Legendy, mówiące o tym, że ten wizerunek został namalowany jeszcze za życie Matki Boskiej przez św. Łukasza, który miał nie tylko napisać ewangelię, ale i namalować Matkę Boską z dzieckiem na ręku.

Św. Łukasz, malujący wizerunek Matki Boskiej – miniatura z XI wieku. Ciekawe przedstawienie, które pokazuje, jak malarze w XI wieku malowali wizerunki. Podobnie przedstawiona do pracy skryby. Siedzi na stołeczku, ikonę trzyma na ręku, nie na sztaludze.

XV wiek – ikona z Pskowa.

Św. Łukasz maluje wizerunek Maryi ale ikona stoi już na sztaludze. Św. Łukasz maluje MB z natury. Metafora sposobu podejścia do pracy ikonopistów, jaki prezentowali już w Bizancjum – stosunek do kwestii odwzorowania rzeczywistości – dość dowolny.

Przypisywano pochodzenie ikony hodegetrii św. Łukaszowi, ale po VIII wieku ikona hodegetrii pojawiła się w Konstantynopolu, została przechowywana w klasztorze Hodegon, od tego pewnie ikona wzięła swoje imię. Wiemy, że hodegetria była wielokrotnie wynoszona ze świątyni monastycznej Hodegon.

Dwa przykłady – jeden przedstawiający wyniesienie ikony MB z klasztoru w wielki czwartek. Drugi – przedstawienie wjazdu ikony MB do Konstantynopola w 1261 roku, po odzyskaniu miasta z rąk łacinników. 2 połowa XIII wieku – największy kult ikony hodegetrii w miastach bizantyjskich, każde miasto starało się mieć kopię ikony MB hodegetrii u siebie – te ikony były uważane za sprawujące cuda.

Konstantynopolitańska Hodegetria w 1453 roku, jako szczególnie czczona, uważana za symbol miasta, została zniszczona przez wojska Otomańskie. Związane to było z lękiem, które budziła wśród Turków. Jakkolwiek wizerunek nie przetrwał, to podobnie, jak w przypadku mandylionu, wiele wizerunków podobnych przetrwało ten okres i przetrwało do naszych czasów.

Ikona MB włodzimierskiej – przechowywana w Moskwie.

1 połowa XII wieku namalowana w Konstantynopolu, przewieziona na Ruś, ofiarowana jednemu z książąt. Początkowo p[przechowywana w Wyszogrodzie w żeńskim klasztorze koło kijowa, a potem przewieziona do Włodzimierza, później pełniła funkcję ikony procesyjnej. Ostatecznie w Moskwie znalazła się w 1480 roku. Z punktu widzenia tradycji moskiewskiej wizerunek ważny – przypisuje się mu sukcesy militarne i sprawowanie opieki nad Konstantynopolem. Przypisuje się jej ofiarowanie pomyślności dla Włodzimierza i Moskwy. W historiografii ruskiej utożsamia się tę ikonę z hodegetrią – podobne pochodzenia, jakie miałą mieć hodegetria – namalowanie jej przez św. Łukasza. Prawdopodobnie to MB włodzimierska była pierwsza ikoną, nieprezentującą typu hodegetrii, której zaczeto przypisywac autorstwo św. Łukasza, bardzo wielu obrazom maryjnym przypisywane jest pochodzenie od św. Łukasza. Ale ta jest prawdopodobnie pierwsza wśród tych, której typ ikonograficzny różnił się od wizerunku hodegetrii. MB włodzimierska przedstawia MB w uścisku z Chrystusem, który zarzuca ręce na jej szyję i zbliża twarz do jej policzka. Serdeczność – podstawowy wyróżnik tematu. Taki sposób ujęcia Matki Boskiej – Eleusa, Umilenio. Eleusa nie jest TYPEM ikonograficznym raczej chodzi o rodzaj ujęcia. W treści tego typu nie chodzi o zaakcentowanie ludzkiej, macierzyńskiej relacji, ale zawarta jest treść pasyjna. Tego rodzaju ikony pojawiły się dopiero w XII wieku. W tym okresie pojawiają się często tematy pasyjne – Chrystus jako mąż boleści. Badacze zwracają uwagę, że jeśli ikony tego typu brały udział w kulcie, to był to kult związany z obrzędami pasyjnymi lub grzebalnymi.

XII wiek – mąż boleści, Kastoria

XII wiek – bliskie przedstawieni hodegetrii – grecka wyspa Zakyntos.

Ikona mozaikowa

XI/XII wiek, Macedonia

ikony synajskie:

drabina, po której wspinają się mnisi do Chrystusa.