HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁAD, 23.03.2010r.

Psałterz z klasztoru pantokratora – IX wiek, antyikonoklastyczne przedstawienia.

Psałterz z XI wieku – 1066 rok, powstał po psałterzu Chudowa. Stałość motywów. Sceny odnoszące się do ikonoklazmu, sceny polemiczne. Ukrzyżowanie Chrystusa w archaicznej wersji. Bardzo dobry przykład trwałości występowania w sztuce bizantyjskiej pewnych motywów. Proces długiego trwania modeli. To właśnie zjawisko, które możemy zaobserwować na przykładzie tego psałterze będzie charakterystyczne dla całej bizantyjskiej ikonografii.

Renesans bizantyjski – 867 – 1056r. był przez badaczy przypisywany panowaniu dynastii macedońskiej. Okres ten, wedle dawnych badań i historycznych prac badaczy miał się charakteryzować powrotem do antyku – kultura, prawo, administracja, płaszczyzna artystyczna. Zamiłowanie do czerpania ze wzorców antycznych. Termin „renesans macedoński” został po raz pierwszy użyty przez Kurta Weitzmanna.

Zwój Jozuego – antyczna forma zwoju. Zrezygnowano w IV/V wieku ze zwoju jako formy zapisu i zaczęto powszechnie stosować kodeks. Zwój Jozuego jest szczególnym obiektem. Tak jak datował go Weitzmann, jest to obiekt, który pochodzi z przełomu IX i X wieku, forma zwoju już dawno wyszła z użycia, a taki obiekt w kolekcji biblioteki watykańskiej napotykamy. Zwój zawiera 12 rozdziałów księgi Jozuego. Pergamin – 11 metrów, 45 centymetrów szerokości. Przechowywany na dwóch rolkach, tak był przechowywany pierwotnie. Jest to dzieło prawdopodobnie pochodzące z cesarskiego warsztatu z Konstantynopola.

Rysunkowi towarzyszą barwy, które są lekko kładzione na rysunku. Subtelny pejzaż, który tworzy ramę dla miniatur, które są pozbawione ramek i układają się w pełnym ciągu, dając całą historię, która odnosi się do tekstu księgi Jozuego. Cechy, które wydawały się badaczom świadczące o renesansowości zwoju – oddanie trafności cielesności – kontynuacja antycznej tradycji, w Bizancjum inaczej do spraw cielesności podchodzono, nie przestrzegano zasad kontrapostu, nie interesowano się głębią przestrzenną. Owej płaszczyzny tu możemy w ogóle nie dostrzegać, celem tych miniatur było wywołanie wrażenia przestrzeni. Perspektywa powietrzna. Podobnie, jak w zachowaniu innych miniatur, stan tej nie jest idealny.

Sceny militarne.

Ikonografia: Męska postać trzyma róg obfitości – postać alegoryczna wywodzi się z tradycji malarstwa antycznego. Element antykizujący – ciała.

Kobieta trzyma welon – znamienne.

Homilia Grzegorza z Nazjanzu – kodeks, początek lat 80-tych IX wieku, biblioteka narodowa w Paryżu, dla cesarza Bazylego I, spis homilii Grzegorza z Nazjanzu, oprócz tekstów napotykamy tu również liczne miniatury. Przestrzenność. Ale typowy sposób przedstawiania historii albo ludzkiego ciała.

Psałterz paryski – nr. 139. Dzieło używane do zaprezentowania antycznych cech w bizantyjskiej sztuce. Pierwsza połowa wieku X. przypisywany warsztatom z Konstantynopola. Ikonografia Orfeusza, dobrego pasterza…

Przedstawienia personifikacji, które otaczają Dawida – w rogu bożek, leżący w antykizującej pozie, który określony jest jako Betlejem, jest to zatem personifikacja góry Betlejem. Postać żeńska, która siedzi w swobodnej pozie za Dawidem, opiera rękę o jego ramię, ta postać jest uważana za melodię. Mamy więc do czynienia z jej personifikacją. Postać za kolumną – nimfa echo. Obecność tych personifikacji wskazuje na związek malarstwa bizantyjskiego ze sztuką późno antyczną. Pejzaż – szczególnie rozbudowany, brak złotego tła, wyraźnie pojawia się intencjonalna perspektywa powietrzna, rysunek zyskuje głębię. Bardzo rozbudowane obramienia miniatur o charakterze bordiurowym – znamionują kodeksy drogie, cesarskie.

Wizja Izajasza – zwrócenie się do boskiej ręki. W tej kompozycji przestrzeń jak gdyby uległa spłaszczeniu – inaczej pojawia się tu złocone tło, które jest tłem dla drzew i kwiatów. Postać proroka, zgodna z antykizująca konwencją, dwie personifikacje – tradycja późno antyczna – noc, która trzyma chustę z gwiazdami i pochodnię skierowaną ku dołowi, a także z drugiej strony Izajasza dziecko, które trzyma pochodnię skierowaną ku górze – poranek.

Otrzymanie przez Mojżesza prawa – Mojżesz w kilku momentach tej historii, przestrzenny pejzaż, który tworzy ramę tego wyobrażenia. Oczywiste, toposowe nawiązanie to antyczne tradycji. Nagi mężczyzna – element wyraźnie antykizujący.

Przedstawienie, które pokazuje inne oblicze psałterza paryskiego – wyobrażenie samego króla Dawida, który otoczony jest przez personifikację mądrości i proroctwa. Łączenie się różnych tradycji.

Problem bizantyjskiego renesansu – ten termin użyty w latach 40-tych po raz pierwszy, zrobił dużą karierę w badaniach nad sztuką bizantyjską. Powtarzany bezkrytycznie, wiele uwagi badacze poświęcali temu zagadnieniu. Nie potrafili jednak odpowiedzieć sobie na pytanie czemu powrót do tradycji antycznej nie był jednorazowy, czemu nie miały charakteru cyklicznego. Trudno jest dokonać chronologicznego usytuowania. Badacze szybko zorientowali się, że głównie w rzemiośle i malarstwie miniaturowym często dochodziło do czerpania z antyku, ale wcale nie oznaczało to, że podobne procesy zachodziły w malarstwie ikonowym lub architekturze. Zjawisko renesansu macedońskiego miało charakter elitarny, było związane z działaniem cesarskich warsztatów rzemieślniczych, przede wszystkim z Konstantynopola. O renesansie jako takim w odniesienie do bizantyjskiej sztuki obecnie już się nie mówi.

Jak się wydaje bezpośrednią przyczyną trwania tradycji antycznej w Bizancjum od V – tego do XV – tego wieku był system edukacji, który był przy tym stosunkowo demokratyczny, bardzo duża część chłopców mogła się kształcić w jednorodnym systemie, który polegał na dwustopniowej nauce. W procesie edukacji młodzi adepci nauki uczyli się przede wszystkim na literaturze pochodzącej z czasów antycznych. Mówiona greka ulegała zmianom, ale w systemie edukacji wykorzystywano zawsze dzieła literatury klasycznej, które były przez uczniów przyswajane w procesie uczenia się na pamięć… wykształceni Bizantyjczycy posługiwali się niektórymi pojęciami pochodzącymi z antyku w doniesienie do ich życia codziennego. Była to kultura przepisywania. Biblioteka napisana przez patriarchę Focjusza, który postanowił najpierw sporządzić notatki z ksiąg, ale dzieło się rozrastało i stało się opisem 279 ksiąg, które były obiektem zainteresowania Focjusza. Zestaw dzieł, do jakiego Focjusz się odwołuje – czyta dzieła teologów, ale równie znaczące zainteresowanie budzą w nim dzieła starożytnych autorów – poradniki, podręczniki dotyczące ludzkiego ciała, farmakologii, dzieła literackie. Daje to ciekawe połączenie tekstów związanych z tradycją literacką antyczną i chrześcijańską. Jak się wydaje, zarówno dzieła literackie jak ni plastyczne mają dwa filary. Ale czy oznacza to, że zaistniał renesans? W Bizancjum nigdy nie zarzucono pewnych tradycji antycznych. Polemizowano z tradycją pogańską, ale te dzieła literackie, które nawet jeśli były związane z tradycją pogańską, proces zwalczania przetrwały. Trudno więc mówić o odradzaniu się tej tradycji, która po prostu nigdy nie zanikła. Chociaż istotnie wydaje się, ze w czasach lepszej prosperity cesarza pojawia się więcej dzieł, które mają proweniencję antyczną i są nawiązaniem do antycznych wzorów. Takie dział są wtedy wytwarzane w pracowniach cesarskich i przez cesarzy zamawiane. Aczkolwiek istniały w Bizancjum pewne mody, w których to pewne dzieła antyczne były chętniej w danych okresach kopiowane, chętniej do nich wracano. Ale były to mody na elitarnym poziomie.

Ciekawym obiektem są homilie św. Jana Chryzostoma, które zawierają odpisy dzieł świętego, są przechowywane w paryskiej bibliotece narodowe, 1078 rok, przepisane w czasach cesarza Michała lub Nicefora III. Maleńka postać człowieka – autor miniatury.

Monologion Bazylego Wielkiego – typ księgi, który pojawia się w tradycji biz. Zawiera żywoty świętych podzielone na miesiące, na każdy dzień przypisane są żywoty świętego i święta które należy czcić. Menologion Bazylego II pochodzi z końca wieku X – tego, zawiera tylko część roku liturgicznego, od września do lutego. Zostało wykonane w pracowniach cesarskich. Jeśli meno logion jest ilustrowany, przynosi nam przedstawienia dotyczące ikonografii świętych.

Homilia mnicha Jakuba – 1 połowa XII wieku. Wniebowstąpienie Chrystusa. Stworzenie człowieka. Ikonografia – następuje proces rozszerzania się ikonografii, proces pojawiania się większej liczby przedstawień. Rozbudowa ikonografii świętych. Pojawiają się również przedstawienia starotestamentowe, które są coraz bardziej rozbudowane i dotyczy przedstawień, które tradycyjnie nie były przedstawiane w malarstwie bizantyjskim. Kompozycje, które stanowić będą innowacje ikonograficzne – miniatura z Biblii z Wiednia, 2 połowa XII wieku, zastęp anielski, który otacza mandorlę, we której przedstawiony tronujący odwieczny dniami – siwowłosy starzec, nimb krzyżowy. Na kolanach postaci – Chrystus.

Prowincjonalizacja stylu grecko – rzymskiego. Scena cyrkowa, rok około 500.

W ramach powrotu do tradycji antycznej pojawiają się przedmioty rzemiosła artystycznego wykonane według tego samego wzorca. Konwencja bizantyjska – postaci nieco sztywne, zasada hieratyzmu, inny stosunek do ciała,

Skrzynka ze scenami życia Adama i Ewy, XI wiek.

W przypadku obiektów o charakterze sakralnym dwa modele kulturowe nie mieszały się ze sobą.

Pyxida – VI wiek, pudełeczko na planie koła, powinna pełnić funkcję eucharystyczną. W związku z tym ich sakralna dekoracja, która pokrywa zazwyczaj ścianki całego okrągłego pudełeczka i wieczka.

Asterisk – miska z pałąkami, które krzyżuję się nad sobą. Na skrzyżowaniu pojawia się ptak, często pojawia się tam gwiazda. Ten przyrząd, diskos i asterisk, były wykorzystywane w bizantyjskiej liturgi – na diskosie kładziono chleb eucharystyczny i krojono go. Była to czynność, która miała działalność eucharystyczną.

Obrzęd prothesis – ukształtował się nie wcześniej niż około roku 700 – tego. Był niemal powszechny w bizantyjskiej liturgii. Na diskosie kładziono chleb eucharystyczny i dzielono go. Było to symboliczne podzielenie ciała Chrystusa. Na chlebie dokonywano nacięcia włócznią. w tym czasie czytano odpowiednie teksty liturgiczne. Następnie dzielono poszczególne kawałki chleba i ofiarowywano je chrystusowi, Bogurodzicy, patriarchom, żywym, umarłym. Następnie nakładano na chleb welon i temu służył asterisk, dzięki któremu welon nie kładł się na chlebie. Asterisk posiadał ważną funkcję w liturgii.

Tkaniny liturgiczne – szaty.

Sakkos watykański – sakkos: szata używana przez kapłana w trakcie liturgii.

Sakkos metropolity Focjusza – XIV wiek, sceny narracyjne i pasyjne.

Mitra biskupia z Serbii – XV wiek.

Epigonation – kształt obróconego kwadratu, przedmiot wyobraża zstąpienie Chrystusa do otchłani. Część szat biskupich. Wywodzi się z konieczności wytarcia rąk. W pewnym momencie te tkaniny w tradycji zanikają i pojawiają się tkaniny ozdobne, z bogatą ikonografią, ale bez funkcji liturgicznej.