HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYKSKIEJ, WYKŁAD I, 20.10.2009

Sztuka okresu wczesnochrześcijańska i bizantyjska jest związana z konkretna grupa wyznaniową, która pojawiła się w latach 30-tych I wieku n.e. W II wieku powstały zręby kultury chrześcijańskiej. Zabytki związane z tą grupa są nieco późniejsze. Jednak już na przełomie I/II wieku kształtuje się odrębność kultury chrześcijańskiej. Powstaje w środowisku palestyńskich Żydów. Ma to znaczenie, przez stosunek Żydów do obrazów, do ludzkiego ciała.

W nazwie „chrześcijańska” odbija się pełna konfesyjność tej grupy. Jednak odbija pewne pogańskie tradycje, którymi przesiąknięta była kultura antyczna.

Przestrzeń geograficzna:

Basen morza śródziemnego- Palestyna, pojawia się chrześcijaństwa i stamtąd promieniuje na pozostałe części basenu morza. Dochodzi do Italii, serca cesarstwa rzymskiego. Początkowo chrześcijanie są traktowani w cesarstwie dość obojętnie, później natomiast dostrzeżono pewne zagrożenie dla rzymskich obyczajów i tradycji. Stąd biorą się prześladowanie gmin chrześcijańskich, głównie na terenie Italii i Azji Mniejszej. Dzisiejsze wyobrażenia na temat prześladowań chrz. są jednak trochę przesadzone. To, w jaki sposób chrz. Funkcjonowanie chrz. na terenie cesarstwa rzymskiego to efekt mitu założycielskiego, powstałego już po zalegalizowaniu chrz. (313 r.).

Cesarstwo Bizantyjskie- powstało na gruzach cesarstwa rzymskiego. Jego sztuka to sztuka zazwyczaj konfesyjna, która powstaje najczęściej pod patronatem kościelnym, lub cesarskim, ale w związku z celami religijnymi. Ten fakt nie wyczerpuje charakteru tej sztuki, bowiem nawiązuje także do sztuki antycznej. Przez cały okres trwania Cesarstwa nie ulegają zmianie na przykład systemy edukacyjne młodzieży. Antyczne tradycje przenikały do kultury i sztuki Bizancjum. Za sprawa Bizancjum pewne wzory dotarły do tradycji słowiańskiej (Serbów, Bułgarów, Rusinów). Podobnie jest z niektórymi wzorami artystycznymi. Pewne modele, które pochodzą z tradycji antycznej będą pojawiać się w tradycji bizantyjskiej, jako efekt oddziaływania tradycji antycznej, a za sprawą Bizancjum przeniosą się na teren Rusi i znienacka pojawia się w tamtejszej XV-wiecznej sztuce, w ikonach.

CESARSTWO BIZANTYJSKIE:

1. 30 r. n.e. - 313r. : (30 r. n.e. śmierć Chrystusa)czas istnienia gmin chrześcijańskich, jest to jednak istnienie nieoficjalne. Jednak ubogie w zabytki. Pierwsze zabytki pochodzą dopiero z I połowy III wieku. Niektórzy uważają, że sztuki wczesnochrześcijańskiej w ogóle nie było. Twierdza, że można mówić o wczesnej sztuce bizantyjskiej lub późnej cesarskiej. 313r. (Edykt mediolański)Konstantyn I Wielki podjął decyzję o tym, że chrześcijaństwo stanie się religia równouprawniona na terenie cesarstwa rzymskiego. Konstantyn sprzyjał chrześcijaństwu, nie przyjął jednak chrztu od razu, dopiero na łożu śmierci postanowił przyjąć ten sakrament. Przez bardzo długi okres sprawowania swojej władzy chrześcijaninem nie był. Zakładał bowiem, że lepiej zostać poganinem niż chrześcijaninem, który musi podejmować decyzje w sprawach kar śmierci. We wczesnochrześcijańskiej tradycji zakładano, że jedyna możliwością na pozbycie się grzechów jest zmycie ich przez chrzest, spowiedź nie istniała. Najskuteczniejszym sposobem zbawienia było przyjąć chrzest i umrzeć.

2. 324 r: od tego roku Konstantyn sprawował władzę samodzielnie.

3. 325r: I sobór powszechny w Nicei. Osobista decyzja cesarza o tym, żeby zwołać sobór kościelny i żeby go później prowadzić. Konstantyn nie miał bardzo wyrafinowanego umysłu, nie był teologiem. Jednak niewątpliwe chciał mieć wpływ na współczesny sobie kościół.

4. 330r. : Konstantyn wpada na kolejny pomysł- postanawia założyć miasto, zwane później Konstantynopolem. Było pomyślane jako miasto na granicy Europy i Azji. Później stało się stolica Cesarstwa Bizantyjskiego. Była to brama zarówno do Europy i Azji. Miało walory handlowe, obronne. Konstantynopol długo udało się zachować nietknięte ręką wroga. Konstantych chciał, by to miasto było następcą Rzymu. Konstantynopol został założony jako nowy Rzym. Cały zamysł urbanistyczny był niejako kopia tego, co wcześniej istniało w Rzymie. Z drugiej strony pojawiły się mity, które głosiły, że Konstantynopol jest podobnie jak Rzym założony na siedmiu wzgórzach, że wszystko jest podobne. Sami mieszkańcy Konstantynopola określali się mianem „Rzymian”. Nazwy używane: „Nowy Rzym”, „Cesarskie miasto”, „Polis”.

5. 787 r. : drugi sobór w Nicei. , podczas którego biskupi podjęli decyzje o tym, że ikonoklazm jest herezją.

Kulturę i sztukę Bizancjum dzieli się na trzy okresy:

1. Okres wczesny - 324r. - 843r. (okres wczesno bizantyjski)

Czas formowania się bizantyjskiej tradycji i sztuki, powstają najważniejsze kanony artystyczne, które staną się wzorami dla artystów pozostałych okresów. Czas, w którym panuje Justynian Wielki (VI w.)rodzi się kult ikon. Pojawia się około 73o roku zjawisko określane mianem IKONOPLAZMY- wystąpienie przeciwko obrazom, ikonom. Zainicjowane przez dwór cesarski. Pod wpływem tradycji pochodzącej ze świata zewnętrznego stwierdzają, że kult ikon uległ znaczącemu wynaturzeniu, lud oddaje cześć tylko wizerunkom. Postanowili dokonać „reformy”. Dzieje kościoła bizantyjskiego w tym czasie jest dość tajemniczy, gdyż nie jesteśmy w stanie odczytać szczerość intencji autorów, którzy Pisza dzieła za ikonami, lub przeciwko ikonom. Dzieła zazwyczaj piszą ci, którzy zwyciężyli. W tym wypadku tak zwani IKONODULE. (ikonoplaści przegrali tę walkę).

787 r. : drugi sobór w Nicei. , podczas którego biskupi podjęli decyzje o tym, że ikonoplazm jest herezją. Ten sobór jest ważny, gdyż do dziś w tożsamości prawosławnej ten sobór doskonale zdefiniował problem i ustalenia.

787r. - 843 r. : kult ikon zostaje ostatecznie i definitywnie powrócono do Konstantynopola. Odbywa się coś, zwane triumfem ortodoksi („niedziela prawosławia”), odbywa się odczytanie listy wszystkich heretyków, od czasów najdawniejszych. Jest to symboliczne potwierdzenie tego, że kościół bizantyjski odcina się od tego, co te postaci sobą reprezentowały. Ta lista po dzień dzisiejszy jest uzupełniana. Podstawowa ideą było ostateczne zwycięstwo nad ikonoklazmem.

2. Okres środkowy - 843r. - 1204 r.

Po 843 roku kult ikon gwałtownie wzrasta. To, co dla nas jest szczególni istotne, to fakt, iż począwszy od IX wieku zachowanych jest coraz więcej ikon i przedmiotów rzemiosła artystycznego. Niewiele jest ikon, które pochodzą z wcześniejszego okresu. Można powiedzieć, że szczególnie w zakresie malarstwa książkowego i ściennego cesarstwo bizantyjskie wyróżnia się.

RENESANS MACEDOŃSKI: zjawisko, które polegało na tym, iż świadomie i celowo powrócono do antycznej tradycji. Jednak trudno mówić o powrocie, gdyż ta tradycja był stale żywa w kulturze Bizancjum. Można mówić raczej o modzie, która sprawiała, że zaczęto kopiować starożytne manuskrypty, czy wykonywać dzieła rzemiosła artystycznego, które przedstawiały sceny mitologiczne.

czwarta krucjata (1204r. ), przybywa do Konstantynopola i dokonuje rabunku na terenie stolicy Bizancjum. Panowanie rycerzy trwa aż po 1261 rok. Apogeum konfliktu to właśnie okres IV krucjaty. Nie ma mowy o dialogu pomiedzy wschodem a zachodem.

3. Okres późny - 1204 - 1453r.

Narastający konflikt religijny- Rzym starał się przekonać Bizancjum do uznania władzy papieża. Doszło do znaczących różnic pomiędzy obrządkami. Zdecydowanie poróżniła patriarchę i papieża kwestia pochodzenia Ducha Świętego.

1204 - 1261r: łacinnicy wywozili z Konstantynopola dzieła sztuki, między innymi do Wenecji. Działo się tak, dlatego, że ludzie zdawali sobie sprawę z wysokiej jakości i kunsztu wykonania dziel bizantyjskich.

1261r. : Paleologów powrót do Konstantynopola. Rządzą przez około dwa wieki w cesarstwie bizantyjskim. To w dalszym ciągu jest okres kryzysu. Bizancjum jest atakowane przez imperium otomańskie. Trwa kryzys ekonomiczny, który ma wpływ na to, co dzieje się w sztuce. Coraz mniejsze powstają kościoły.

1438/9r.: sobór florencki, podjęto decyzję o unii religijnej między wschodem a zachodem.

II połowa XV w: z Bizancjum właściwie zostało samo miasto, sam Konstantynopol, reszta opanowana przez imperium otomańskie, zaczęto szukać pomocy na zachodzie. Zgodzono się na pomoc militarną, pod warunkiem wejścia unię religijną. Jednak lud bizantyjski był przeciwko unii florenckiej, więc nic założeń soboru nie wyszło.

„Lepszy turban u sułtana, niż kapelusz kardynała”

1453r: ostateczny koniec Bizancjum, najazd imperium otomańskiego. Jest to cezura dla państwowości, polityki i dzieł artystycznie niezwiązanych z religią.

Sztuka konfesyjna, związana z religią, nie zniknęła do końca. W sposób logiczny musiała przetrwać upadek imperium z 1453r. sztuka, która przetrwała koniec Bizancjum nazywana jest sztuką POSTBIZANTYJSKĄ.

Przestał istnieć główny ośrodek artystyczny, ale powstały nowe, jak klasztor w górach Atos. Zachowana została jedność tej post bizantyjskiej tradycji.

---