HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁAD, 18.05.2010

To właśnie po ikonoklazmie, od 2 połowy IX wieku, można powiedzieć, że kształtuje się kanon ikonograficzny. Okres, w którym istnieje jeden, jasno określony model kulturowy – w całym IX wieku jest ten model realizowany. Skłonność, by nie oddalać się od tego modelu i realizować go w coraz lepszy sposób. Na poziomie ideowym celem zachodniej kultury po XII wieku staje się postęp i rozwój, o tyle w przypadku Bizancjum trudno mówić o czymś takim. Brak linearnego rozwoju. Wręcz przeciwnie, często jest tak, że najpierw ten model pojawił się w formie bardziej skomplikowanej a później powrót do jego prostszych wydań. Dyskusja z kościołem zachodnim – także rozpoczynają się w IX wieku, za czasów Focjusza. Trwałą do 1453 roku – okres okupacji łacińskiej Konstantynopola, trwa ideologiczna dyskusja dotycząca zjednoczenia kościołów. Cesarze bizantyjski 1 połowy XV wieku będą pielgrzymowali do europy prosząc o pomoc militarną. Zachód będzie skłonny tę pomoc ofiarować, ale Bizancjum miało przystąpić do unii kościoła, co oznaczałoby podporządkowanie się kościołowi łacińskiemu. Na to nie było tu zgody. Zagadnieniem, które będzie nas najbardziej interesowało w kontekście malarstwa miniaturowego będzie odnoga tej dyskusji – XIV wieczne dyskusje, które odbywały się w ramach kultury bizantyjskiej – dyskusje między humanistami a hezychastami Które trwały przez 1 połowę XIV wieku. 1341 – 47 i 1351 – sobory, które ustaliły ostateczną formułę kościoła bizantyjskiego.

Jeżeli chodzi o humanistów, pod tym pojęciem rozumie się przedstawicieli inteligencji, która kierowała swoją uwagę i zachwyt ku tradycji antycznej i starożytności. Sięgając do Platona i Arystotelesa, próbowali spoglądać na religię oczami starożytnych. Pierwszym takim myślicielem był Jan Italos. Bizancjum nie miało nigdy wrogiego stosunku do tradycji starożytnej, wręcz przeciwnie, ale czerpanie z tej tradycji działo się niejako jako przyswajanie dzieł. W gruncie rzeczy p5rzekazywano te wątki dalej, ale dla zalegalizowania bytu pism, określano siebie, jako uczniów apostołów. W ten sposób pisma funkcjonują i działają, wtedy nikt nie ma pretensji. Wydaje się, ze humaniście popełnili błąd, otwarcie pokazując źródła fascynacji. Kościół bizantyjski akcentował intelektualne ćwiczenia, natomiast nie akceptował otwartego nawiązywania do myśli starożytnej.

Nowa postać na intelektualnej scenie – Barlaam, był podobnego typu intelektualistą, co Jan Italos.

Dopiero w XIV wieku pisma Augustyna i Tomasza z Akwinu w grece nie funkcjonowały. Bizantyjczycy po łacinie nie czytali.

Z drugiej strony tego konfliktu mamy Grzegorza Palamasa. Był on hezychastą (z greckiego – milczenie, kontemplacja). Ich podstawowy cel – zjednoczenie materii i ducha, podporządkowanie cielesności sprawom ducha. Zwyczaje kontemplacyjne. To przede wszystkim byli mnisi. Modlitwa – w jej pierwszym etapie mnich ma obowiązek odmawiać tę modlitwę cieleśnie – ustami, później, dochodzi do momentu, w którym poprzez ćwiczenia duchowe adept może zaprzestać odmawiania jej w sposób cielesny, może oddawać się innym czynnościom, ale w jego umyśle modlitwa cały czas jest odmawiana. Na trzecim etapie, dochodzi do sytuacji, gdy praktykujący modlitwę nie musi jej odmawiać ustami i myślą, ale sam się przemienia w taki sposób, że ciało jego odmawia modlitwę.

Sprawa dotycząca natury światła taborycznego – światła, które rozświetliło górę podczas przemienienie na górze Tabor. Było to jednocześnie zjawisko naturalne i stworzone, humaniści traktowali je jako symbol. Hezychaści natomiast, głównie Palamas, uważali, że to niezmienna piękność i chwała trójcy świętej – energia pochodzenia boskiego.ponieważ cesarz był zwolennikiem Hezychastów, to ich nauka została wybrana a soborze 1351 roku. Było to zwycięstwo religii, której model można określić, jako znacznie bardziej uduchowiony. Była to religia kontemplacyjna, główną rolę pełnili mnisi i teologia monastyczna. Zwycięstwo mnichów można określić dalej, poza istnienie Bizancjum. Ogromna rola, którą zaczęli odgrywać mnisi, na przykład mnisi z góry Atos, nie byłaby możliwa, gdyby nie sobór.

Kościół Zbawiciela w Chora – sam kościół to typowa dla późno bizantyjskiej tradycji budową kościelną. Ufundowany przez ministra finansów Teodora, pomiędzy 1315 a 1321 rokiem. Wtedy też powstał wystrój wnętrza świątyni. Budowla właściwie jednoprzestrzenna. Do ołtarza głównego przylega kaplica pełniąca funkcję prothesis – jedyny element rozczłonkowania budowli. Szczególnie interesujące w zamyśle architektonicznym – pojawienie się dwóch narteksów i kaplicy po południowej stronie kościoła – paraklezja – która ma bardzo ciekawy i dzwiny kształt – jest równie długa jak kościół na osi i jest stosunkowo wąska. Zakończona podobnie jak główne pomieszczenie kościelne apsydą po stronie wschodniej. Pełniła ona funkcje grzebalne i z tego wynikał jej niespotykany kształt.

Całe wnętrze kościoła było dekorowane mozaikami bądź też freskami. Mozaiki zajmowały przestrzeń nawy, ołtarzy, narteksów zewnętrznego i wewnętrznego. We wnętrzu paraklezji spotykamy malarstwo ścienne, bliskie freskowi. Wszystkie te malowidła pochodzą z czasu 1315 – 21. Większość malowideł uległa niestety zniszczeniu.

Zachowane mozaiki koncentrują się w przestrzeni narteksu – wystrój bardzo bogaty, pojawiają się tu niewielkie kopuły – ikonograficzny katalizator. Dwie idee – dwa kulty – kult maryjny, jego przejaw widać w kopule – MB z Chrystusem, otoczona prorokami.

Drugi cykl – chrystologiczny, którego przejawem jest druga kopuła narteksu, przedstawia Chrystusa pantokratora, otoczonego przez apostołów.

Mozaiki interesujące ze względu na te dwa cykle.

Maria z rodzicami. Apokryfy oddziałały na popularne cykle w tradycji późno – bizantyjskiej. Fragment sklepienia narteksu – dzieciństwo MB, charakterystyczna dla tego okresu kompozycja, która ukazuje Marię jako dziecko, która jest trzymana przez Annę i Joachima. Taka rodzinna scena, która tchnie emocjami w jakimś sensie weryzmem, jest kwintesencją tendencji, które pojawiają się w bizantyjskiej sztuce – bardzo emocjonalne wątki, które pokazują ludzkie uczucia. Charakterystyczne manieryczne pozy – postaci wygięte w dziwny sposób, ciała jakby mało naturalne. Z drugiej strony wątki , które zdają się trochę ocierać o sferę profanum – przedstawienia dwóch postaci kobiecych, które nie są znaczące – przedstawienia osób, które wprowadzają ożywienie.

Narodziny Marii – nagromadzenia wątków narracyjnych – ludzki ruch i emocje.

Perspektywa „odwrócona” – rozgrywa przestrzeń, w którym środkiem jest centrum kompozycji. Tkaniny – udrapowano bardzo fantazyjnie bez przesadnej pieczołowitości jeśli chodzi o rzeczywisty sposób ułożenia draperii tkanin.

Pierwsze kroki Marii – MB ukazana jako mała osoba dorosła. Wzdęty płaszcz nad ramionami piastunki. Można go odczytywać jako znak świętości – ta mała osoba to ktoś niezwykły, wyjątkowy, przyszła Matka Jezusa.

Wprowadzenie MB do świątyni – element odnosi się do hymnografii i apokryfów.

Scena zaręczyn Marii, kwitnąca różdżka. Ilustracja sceny.

Cykl chrystologiczny – sceny ukazujące żywot Chrystusa – pojawiają się biesy, kuszenia diabelskie, elementy świata, który nie ma niczego wspólnego z sacrum i świętością. Świat diabelski w ramach sakralnej kompozycji obecny. To dzieje się w narteksie kościoła zbawiciela w Chora. Kompozycje, które tu się pojawiają – scena fundacyjna, ukazuje Teodora, który zwraca się do Chrystusa, mozaika, która przedstawia ofiarowanie przez Teodora świątyni samemu Zbawicielowi. Nakrycie głowy Teodora – to dzieło późne, nie wczesne.

Praklezja – freski, rozbudowane i dobre, jeśli chodzi o formy artystyczne przedstawienia Anastasis, oraz sąd ostateczny na sklepieniu.

Mała wschodnia apsyda paraklezji – Chrystus w białej szacie wyprowadza Adama i Ewęz otchłani. Badacze zwracają uwagę na Chrystusa – błękit i biała mandorla, ciemne tło, którego barwa odnosi się do okoliczności wydarzenia. Ikonografia sądu ostatecznego to koncepcje, które z całą pewnością łączą się z funkcją kaplicy.

Malarstwo miniaturowe okresu późno bizantyjskiego

Odpis Aforyzmów Hipokratesa – koniec lat 30-tych wieku XIV – tego. Odpis źródła starożytnego autora, który został ufundowany przez Aleksego Apokaukosa, który był współregentem cesarza Jana V Palkeologa. Z jednej strony – starożytny autor, Hipokrates, z drugiej strony admirał Aleksy. Jest to, jak się uważa, dobre źródło dla porównania równoległej ikonografii autorów i dostojników. Nawet w ramach jednego obiektu widoczne są różnice formalne, które nie wynikają z mniejszych lub większych umiejętności – to ten sam malarz. Wydaje się, że ze względu na konwencję i kopiowanie innych wzorców postaci zostały ukazane inaczej. Hipokrates – zasiada swobodnie na tronie, nogi ma ułożone w swobodnej pozie, oblicze jego opracowane dość plastycznie, głowę jego przykrywa tkanina. Aleksy – sztywność, zupełnie inaczej przedstawione elementy odzieży.

Często w Bizancjum kopiowano starsze przedstawienia.

Okres późno bizantyjski – okres wręcz wysypu manuskryptów, wiele się zachowało w europejskich kolekcjach.

Tetroewangelia z klasztoru św. Jana na wyspie Patmos, lata 30 –te wieku XIV. Niesłychanie precyzyjnie opracowana zastawka poprzedzająca tekst. Ornament roślinny, motywy floralne, przedstawienia zwierząt. Cała dekoracja koncentruje się w strefie zastawki, inicjały dość mozno rozbudowane, miniatury.

Dzieła Jana IV Kantakuzena – kodeks z 1 poły lat 70-tych XIV wieku. Przedstawienie przemienienia pańskiego. Sobór konstantynopolitański z 1351 roku – scena z cesarzem.

Najciekawsza miniatura z kodeksu – dwukrotny portret Jana VI kantakuzena – w szacie cesarskiej, na podnóżki, atrybucja cesarska, obok – przedstawienie tego samego człowieka w momencie, gdy został on mnichem, zatem po 1351 roku, gdy przybrał imię Josafar. Trzech aniołów – stary testament, trójca święta. Symptom kolejnej żywej tendencji – do wyobrażeń symbolicznych obrazów, które poprzez pewną swoją treść usiłują pokazywać coś zupełnie innego.