HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKJIEJ I BIZANTYJSKIEJ, 8.12.2009

Sarkofagi

Sarkofagi dzielą się na dwie grupy:

I: sarkofagi, które wiążą się z rodziną tronującą

• Sarkofag Heleny z mauzoleum przy via Labicana w Rzymie. Około 425 rok.

Porfir. Nie wiadomo, gdzie został wykonany, jednak jedni naukowcy, jako miejsce pochodzenia podają Egipt, inni Rzym. Przedstawienia jeźdźców rzymskich. Sceny o charakterze batalistycznym – główną treścią jest ukazywanie potęgi i chwały władzy. Sarkofag ten nie wydaje się posiadać znaczących elementów konfesyjnych.

• Sarkofag Konstantyny, 350 rok. Nie ma wyobrażeń o batalistycznym charakterze. Putta, które zajmują się produkcją wina, zwierzęta. Przedstawienia mogą być interpretowane jako chrześcijańskie, ale w gruncie rzeczy równie dobrze można odczytać program tego sarkofagu jako program neutralny, pozbawiony jednolitej wyraźnej linii programu ideowego.

II: dzieła powstające w ramach mecenatu prywatnego.

Z tymi dziełami było nieco inaczej niż z tymi z pierwszej grupy. Sarkofagi były wykonywane na skład, nie na każde zamówienie nowy sarkofag, lecz wykonywano kilka a nawet kilkanaście sarkofagów, które miały neutralny program ikonograficzny. Później wzbogacano sarkofag o elementy, które satysfakcjonowały nabywcę – mogły się pojawiać elementy ikonografii chrześcijańskiej lub pogańskiej, judaistycznej. Takie przekonanie, że w ten sposób wyglądała praca warsztatów w IV wieku jest obecnie uznawana za fakt. W przypadku wielu sarkofagów programy ikonograficzne starają się łączyć ikonografię chrześcijańską z pogańskimi – tego rodzaju sarkofagi będą powstawały przez cały IV i V wiek.

• Sarkofag z La Gayolle: jest dziełem z I połowy wieku III. Funkcjonuje jako obiekt niejednoznaczny pod względem religijnym. W grupie środkowej scena nauczania. Wyobrażenia orantki oraz pasterza. Pojawiają się również rybak oraz mężczyzna z atrybutami filozofa. Wątki i typy ikonograficzne, które interpretujemy w odniesieniu do tradycji chrześcijańskiej. Popiersie Heliosa również znalazło się na sarkofagu, jest wprowadzeniem elementu pogańskiego, które nadaje całemu programowi nieco inny charakter. Nie jest jednak jednoznacznie powiedziane, że ten sarkofag jest albo pogański albo chrześcijański.

• Sarkofag z via Salaria : Początki III wieku. Pierwszy jednoznacznie chrześcijański sarkofag. Mędrzec w otoczeniu dwóch słuchających go uczniów. Kobieta, która zasiada po przeciwnej stronie. Te dwie postaci są interpretowane w kontekście zwojów, które trzymają- mężczyzna zwój rozwinięty, kobieta- zwinięty. Postaciowanie życia i śmierci. Ten sarkofag reprezentuje typ lenos, sarkofagi w kształcie wanny. Dzieło pod względem warsztatowym bardzo dobrej jakości- pełnoplastyczność, charakterystyczna dla sztuki rzymskiej. Tradycje sztuki rzymskiej w początku III wieku jeszcze Rzymie trwają, a w niektórych warsztatach znajdują realizację.

• Sarkofag z Santa Maria Antiqua, 240 rok. Pierwszy sarkofag zdecydowanie chrześcijański – po raz pierwszy, nie tylko nie pojawiają się motywy pogańskie, ale, co więcej, pojawia się pierwszy i najważniejszy motyw chrześcijański pozbawiony kontekstu. Sceny związane z historią Jonasza. Po drugiej stronie scena chrztu Chrystusa w Jordanie. Pod względem artystycznym gorszy od sarkofagu z via salaria. Sposób, w jaki ukazany jest Jonasz- jego ciało jest zupełnie obnażone, a jego poza jednoznacznie nawiązuje do tradycji sztuki pogańskiej. Wyobrażenia postaci Neptuna – z jednej strony jest personifikacją wody a z drugiej strony jest to wyobrażenie, które wywodzi się z panteonu bóstw pogańskich. Wydaje się jednak, że już w III wieku dochodzi do tego, ze pewne wyobrażenia związane z tradycją pogańską, na przykład słońca i księżyca lub bóstw pogańskich, zaczynają być traktowane symbolicznie, jako pewnego rodzaju znaki, nie przedstawienia istot, związanych z mitologią pogańską. Te dwa przedstawienia- chrzest i odpoczynek Jonasz, pojawiają się wspólnie i pojawiają się w kontekście obiektu pogrzebowego, co można rozumieć tak, że chrzest jest aktem, w którym dochodzi do śmierci starej istoty ludzkiej obarczonej grzechem. Poprzez wodę, którą było polewane ciało, miało dojść do narodzin nowego człowieka. W śmierci chodzi o to samo – proces umierania i odradzania się do nowego życia. Obecność tych dwóch postaci – orantki i dobrego pasterza- należy interpretować dwojako – obraz dobrego pasterza: humanitas, człowieczeństwo oraz obraz, który jest zapowiedzią i nawiązaniem obrazu Chrystusa. Podobnie orantka: cnota pobożności lub można traktować to wyobrażenie jako odnoszące się do osoby postaci zmarłej.

• Sarkofag Jonasza: koniec III wieku. Ściany sarkofagu bardzo rozbudowane, prócz scen najbardziej typowych, mamy bardzo rozbudowany program ikonograficzny z kilku cykli. Najważniejszy: opowieść o Jonaszu, która zajmuje większą część przedstawienia. Ponadto rozbudowany został cykl św. Piotra, pojawiają się obrazy, które odnoszą się do wskrzeszenia Łazarza. Obok scen o charakterze jednoznacznym pojawiają się wątki pogańskie – personifikacje słońca, księżyca i wiatru, które pojawiają się kontekście scen o charakterze chrześcijańskim. Wydaje się, że tak silne wyeksponowanie ciała potwora jest celowym zabiegiem ideowym. Śmierć nie jest w stanie człowieka dosięgnąć- kres nie leży w ciele potwora lecz w Raju, który oznacza wielką harmonię bytu. Sarkofag ciekawy ikonograficznie – odniesienia do wskrzeszenia Łazarza- triumf Chrystusa nad śmiercią. Taka symboliczną drogę pokazują również fragmenty, które ilustrują opowieść o świętym Piotrze – Piotr wydobywa wodę ze skały, scena przekształcona z historii Mojżesza, przypisanie Piotrowi cudu. To pokazuje próbę ideową przypisania Piotrowi, jako pierwszemu spośród apostołów, szczególnej mocy i bliskości w odniesieniu do Chrystusa. To kontrastuje ze scenami kontrastowymi.

• Sarkofag dogmatyczny: IV wiek, powstał w II ćwierci IV wieku. Jak niektórzy badacze sądzą dzieło powstało po soborze nicejskim, czyli po sformułowaniu credo. To dość daleko idąca interpretacja. Naładowanie treściami ideologicznymi znaczące, ale niekoniecznie musiało dojść do soboru nicejskiego, by sarkofag powstał. Doświadcz zenie z obcowaniem dzieła sztuki- ustalenia soborowe tak naprawdę nie miały dużego znaczenia i wpływu na sztukę. Właściwie nigdy nie dochodziło do bezpośredniej reakcji. Doszło do wyraźnego podziału na dwie strefy- poddawanie rzeźby sarkofagowej procesowi zbliżania jej do architektury w IV wieku w środowisku rzymskim będzie się nasilało. Pojawia się również medalion w górnej strefie, który przedstawia dwa portretu zmarłych. Te portrety są nieukończone, co każe wskazywać na to, ze nigdy ten sarkofag nie został nabyty. Pozwala to używać tego obiektu jako przykład, iż niektóre sarkofagi, nawet o bardzo rozbudowanym programie ikonograficznym były wykonywane na skład. Program: postać poniżej medalionu- daniel pomiędzy lwami, postać ukazana bardzo sprawnie – naga i w kontrapoście. W sensie symbolicznym- bezbronność człowieka wobec zła i śmierci. Odniesienie do tradycji antycznej. Również w dolnym rzędzie widać sceny związane ze świętym Piotrem- rozmowa Piotra z Chrystusem, w której Piotr oznajmia trzykrotnie swoją miłość, moment powierzenia kościoła i zaparcie się Piotra. Obrazy, które pokazują upadek człowieka i łaskę bożą. Jedną z pierwszych scen, które ukazują pokłon magów. Maria tronująca z Chrystusem, postać Józefa. Trzy postaci w frygijskich czapkach. W ten sposób magowie ze wschodu będą jeszcze długo przedstawiane. Obraz iluminatio – oświecenie poprzez ozdrowienie chłopca, który nie widzi. Obraz światła i ciemności – magowie, obraz światła i symboliczny obraz oświecenia poprzez przywrócenie wzroku. Kontrast z mroczną opowieścią o Piotrze. Sceny z górnej części sarkofagu. Bóg ojciec, mężczyzna w sile wieku, siedzi na tronie, otoczony przez diw tajemnicze postaci, pod jego stopami ciało mężczyzny – Adama. Akt stworzenia człowieka. Obraz bożej łaski i droga człowieka ku upadkowi. Scena w jasny sposób koresponduje z tym, co widać poniżej – z magami- pomimo upadku pierwszych ludzi dochodzi do wcielenia a cała sytuacja człowieka w świecie ulega odwróceniu. Sceny o charakterze związanym z eucharystią a zarazem z łaską przekazywaną od boga do ludzkości. Wyobrażenia cudu w Kanie galilejskiej, wyobrażenia rozmnożenia chleba przez Chrystusa. Odnoszą się do kościoła jako ziemskiej instytucji. Dzieło sztuki powstałe dla prywatnych odbiorców – dogmatyczny program ikonograficzny bardzo rozwinięty.

• Sarkofag Juliusa Bassusa: 359 rok. Ciekawy pod względem ikonograficznym. Niektóre sceny wyraźnie wyodrębnione. Po raz pierwszy pojawiają się dobrze zadatowane sceny, które pokazują triumf Chrystusa. W dolnej części – przedstawienie wjazdu Chrystusa do Jerozolimy – jego ziemski triumf.

Typ sarkofagów pasyjnych (anastasis – główną treścią jest przekaz, który odnosi się do zmartwychwstania Jezusa) 350- 380 r.:

• Sarkofag domistylii: sceny koronowanie cierniem, prowadzeni Chrystusa na sąd, scena niesienia krzyża. Krzyż z monogramem chi - Ro. Ukazanie triumfu krzyża – zmartwychwstanie Jezusa.

• Sarkofag z Rawenny: Rawenna w IV wieku zaczęła pełnić rolę wiodącego producenta sarkofagów. Ich konstrukcja i program ikonograficzny będzie inny- rezygnacja z linearnych programów ikonograficznych, prezentują zazwyczaj jedną, wybraną scenę. Dekoracje uboższe niż rzymskie.