HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁAD, 15.12.2009

Wczesnochrześcijańska rzeźba

IV – VI wiek.

Łuk Konstantyna przy via Triumphalis w Rzymie (312 – 315 r. )świadectwo wydarzenia historycznego. Powstał jako pamiątka zwycięskiej bitwy Konstantyna z Maksencjuszem. Został ufundowany przez miasto Rzym. Wydarzenie to jest wiązane z nieco wcześniejszym proroczym snem Konstantyna. Jest to dzieło, które pod względem ikonograficznym jest związane z tradycją późnorzymską i pogańską. Sposób w jaki umieszczono tutaj rzeźby, które nie są dziełem wieku IV –tego, posłużono się reliefami pochodzącymi z II i III wieku – rzeźby z czasów Trajana, Marka Aureliusza, Hadriana. Z czasów konstantyńskich pochodzą tylko fryz i medaliony.

Zasada horror vacui – postaci zajmują większą część sceny, niewielka jej część pozostaje wolna. Sposób przedstawiania ludzkiej postaci – kontrapost, zasady ludzkiej anatomii, proporcje, postaci postawne i zachowują swoistą godność. We fryzie natomiast widzimy, że proporcje są zdecydowanie skrócone, a głowy zdecydowanie większe w stosunku do reszty ciała. Co więcej, zapomniano o antycznej zasadzie kontrapostu, która miała sprawić, że postać człowieka ukazuje się w pełnej harmonii. Wszystkie postaci, albo ich większość, jest ukazywana z „drewnianym wdziękiem” – prosto stoją, mają duże głowy, ręce, nogi. Te wszystkie cechy to elementy, które przypisywane są procesowi, który następował w ciągu końca III wieku i na początku wieku IV – proces prowincjonalizacji sztuki grecko- rzymskiej. Uwaga zwrócona na to, że w momencie powstawania sztuki wczesnochrześcijańskiej panował kryzys. Imperium rzymskie dotknięte jest bardzo poważnym kryzysem ekonomicznym – zmiany, które zachodziły w strukturze społecznej, zmiany, które dotyczą miast. We wszystkich warsztatach dochodziło do zerwania więzi z późno antyczną tradycją – brak kontrapostu i perspektywy. Proces prowincjonalizacji byłby odpowiedzialny za odstąpienie od tradycji antycznej i jej jakieś zapomnienie.

Sztuka wczesnochrześcijańska była pod względem ideowym ściśle związana z tradycjami, które pochodzą ze wschodu – z żydowską, egipską, z tradycjami malarstwa bliskowschodniego. Więź była związaną nie tylko z ze ścisłym pojęciem rzeczy, nie chciano wszystkiego porzucić, chodziło o pewien inny stosunek do człowieczeństwa – inny stosunek do przedstawienia ludzkiego ciała.

Tetrarchowie (około 300 r.) rzeźba porfirowa; obecnie znajduje się przy bazylice San Marco w Wenecji, a była w Konstantynopolu.

Rzeźba ta ukazuje tylko cztery ludzkie postaci – mężczyźni w zbroi, na ramionach długie płaszcze, uzbrojeni, na głowach mają diademy. Dwa aspekty przedstawiania – proporcje, głowy tych postaci – oblicza. Proporcje: brak kontrapostu, proporcje nieco skrócone i w takim dość intuicyjnym przeczuciu jak gdyby archaiczne. Oblicza: pełne owale, twarze są regularne, niezbyt pełne usta postaci, oczy – wykrojone w charakterystyczny kształt (migdała), bardzo duże źrenice – charakterystyczne, wyodrębniona dolna powieka i taka sama górna powieka, całość zaś wydaje się być zwieńczona szerokim łukiem brwiowym. Taki sposób przedstawiania oczu, który sprawia, że stają się najważniejszą częścią twarzy, wydaje się cechą znamienną dla tradycji wschodniej (Dura Europos, portret Heliodorusa). Oczy w późno hellenistycznym sposobie patrzenia na człowieka, są narzędziem, przy pomocy którego człowiek spogląda na świat, to wzrok jest tym narzędziem, przy pomocy którego możliwe jest nawiązanie kontaktu i umysłowego i duchowego. W późno antycznej greckiej tradycji spoglądanie i patrzenie to były najlepsze sposobny na osiągnięcie mądrości. Postać ludzką przedstawia się jako typową – człowiek uniwersalny.

Obelisk Teodozjusza (390 r.) baza – sposób ukazywania ludzkiej postaci właściwie nie bardzo się zmienił. Proporcje postaci są mocno skrócone, najważniejszym elementem są głowy postaci. Dochodzi do bardzo specyficznego przedstawiania dużej grupy ludzi na zasadzie izokefalii – głowy wszystkich postaci znajdują się mniej więcej na tej samej wysokości. Proces de-indywidualizacji. Sceny pokazują cesarza, gdy ogląda zawody na hipodromie. Cesarz w otoczeniu dostojników, poszczególne hierarchie urzędników. Na innej stronie – senatorowie w sposób bardzo charakterystyczny przedstawieni. Wojownicy na drugim planie. W ten sposób ukazany cały dwór cesarski. Postępująca ceremonialność, hierarchizacja jeszcze większa cesarskiego dworu.

Pewne elementy tradycji antycznej, późnorzymskiej, w sposób bardzo dosłowny przenoszono do Konstantynopola.

Kolumny – dwie z starożytnego Rzymu jedna z Konstantynopola. Oficjalna sztuka Konstantynopola – kontynuuje rzymską tradycję i sztukę. Pod względem zdobienia i przedstawiania zmienia się bardzo niewiele. Efekt nowego sposobu podejścia do ludzkiej postaci.

Statua cesarza Barletta (364 -457r. )– chrześcijański cesarz z krzyżem, ale związana z starożytnym sposobem przedstawiania władcy.

Rzeźba jako dekoracja miejsc użyteczności publicznej .

Kwadryga- IV wiek, z hipodromu. Cztery konie. Przez wenecjan zagrabione i przewiezione do San Marco, gdzie początkowo udekorowano nimi fasadę zachodnią bazyliki. Obecnie we wnętrzu przechowywane.

Dyptyk Anastasiosa- (dyptyk konsularny- IV-VI wiek, z kości słoniowej najczęściej, ofiarowywane przez konsulów z okazji przejmowania urzędów. I w Konstantynopolu i w Rzymie działały warsztaty, które wykonywały te dyptyki, coś w stylu naszej współczesnej wizytówki, tylko że w formie trwałej. Dzieło bardzo kosztowne. W tradycji państwowej prezentowały się w postaci przedstawienia konsula, napis, sceny o charakterze cyrkowym, przedstawienia walki. )

Dyptyk ze scenami cyrkowymi – przestrzeń, ludzie w ruchu.

Dyptyk Mus.– VI wiek. przykład wykorzystywania przez chrześcijaństwo form antycznych. Przedstawienia ukazujące Matkę Boską Tronującą oraz zagadkową postać Chrystusa (może Boga Ojca?) w otoczeniu dwóch apostołów- Piotra i Pawła. Obfita dekoracja.

Tryptyk Barberini, VI wiek – Elementy tradycji antycznej bardzo obecne. Cesarz na wzniesionym koniu, elementy antykizujące i symbole – rogi obfitości, postać, którą trudno jednoznacznie interpretować – anioł lub Chrystus, w dłoniach trzyma krzyż. Popiersie postaci.

Tron Maksymiana- należał do biskupa Rawenny (546 – 556r. ). Dzieło unikalne- zazwyczaj tego rodzaju siedzenia były wykonywane z drewna i nie zachowały się do naszych czasów, ten zaś jest wykonany z kości słoniowej, dzięki czemu możemy próbować rekonstruować podobnego rodzaju zabytki. Tron musiał charakteryzować się dość określoną ikonografią – przedstawienia z życia Józefa, przedstawienia odnoszące się do nowego testamentu. Przedstawienia z dolnej partii tronu – centralna postać, do której zwracają się inne osoby – święty Jan Chrzciciel, postać, która reprezentuje zjednoczenia tradycji starego i nowego testamentu. Postać, która można utożsamiać z nauczającym kapłanem.

Byłby to jeden z najlepszych zachowanych przykładów rzeźby pochodzącej z VI wieku, związanej z Konstantynopolem. Zaprzeczałoby również prowincjonalizacji sztuki.

Drzwi z Kocioła Santa Sabina- kościół „parafialny”, czasy przed Konstantynem, przekształcony na typową wczesnochrześcijańska bazylikę. Data 432r, do data poświęcenia. Drzwi powstały mniej więcej w tym czasie. Wykonane z cyprysowego drewna, dekoracja płaskorzeźbiona pokrywająca drzwi. Płaskorzeźba w drewnie – narzuca formę artystyczną, ma wpływ na sposób przedstawiania postaci. Prawdopodobnie wykonawcami byli artyści rzymscy, częściowo pochodzący ze wschodniej części cesarstwa. Po 28 kwater na skrzydłach – sceny staro i nowo testamentowe. Należy sądzić, na podstawie stanu zachowania, ze wszystkie reliefy były polichromowane.

Scena rozmnożenia chleba i wina- cykl chrystologiczny, kilka cech typowych dla sztuki V wieku. Brak perspektywy, sceny ukazywane jakby na różnych planach. ciągłość czasowa. Pokazuje to, co jest ważne i istotne dla przedstawienia – pejzaż jest nieistotny, pewne elementy przedstawienia wydają się być powiększone. Olbrzymie kosze z chlebami i równie wielkie ryby. Tło schematyczne.

Scena ukazująca niewiasty przybywające do grobu – anioł powiększony w stosunku do owych niewiast. Uproszczona, schematyczna, ludzkie oblicza bardzo uproszczone.

Relikwiarze

IV – V wiek: powstaje bardzo duża liczba bogato zdobionych skrzynek, najczęściej służyły do przechowywania w nich relikwii.

Chociaż nie tylko, istniały także takie do przechowywania biżuterii i kosmetyków.

Relikwiarz z Brescii – (II połowa IV wieku / II trzydziestolecie IV wieku) może pochodzić z północnej Italii, dzieło miejscowe. Rozbudowany cykl staro i nowo testamentowy.

Wyodrębnienie postaci Chrystusa.

Relikwiarz z Pola- ukazuje bazyliki rzymskie.

Do rzeźby pełnoplastycznej chrześcijanie mieli dość niechętny stosunek. Niemniej pewna grupa figurek zachowała się – głównie były to figurki, które przedstawiały Dobrego Pasterza.

Nie wiadomo, do czego te figurki mogły służyć.

Figurki z Clevland- pochodzą najpewniej ze wschodniej części cesarstwa, może z Grecji, datowane na II połowę III wieku / początek IV wieku. Są to figurki, które badacze próbują interpretować jako pochodzące z balustrady chrześcijańskiego grobowca. Jeżeli ten trop byłby prawdziwy, to można by było założyć, że inne figurki również mogły pełnić taką funkcję. Wśród tych figurek wyróżniamy trzy główne zespoły: popiersia portretowe pary małżeńskiej, figurka dobrego pasterza, grupa czterech figurek, które ukazują cykl Jonasza.