HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁĄD, 23.02.2010r.

Miniatury – nośnik progresywnych treści, wzór dla nowych koncepcji, które pojawiają się zarówno w malarstwie ściennym jak i ikonowym. To właśnie w malarstwie miniaturowym pewne tendencje pojawiły się jako pierwsze. Malarstwo książkowe w sposób znakomity pokazuje takie tendencje jak odwołania do antycznych wzorców, powracanie do nich. Niektóre spośród tendencji sztuk antycznych nie dadzą się omówić bez wyraźnych odniesień do książek i ich zawartości.

Malarstwo wczesno - bizantyjskie nabiera kolorów, można wówczas zobaczyć tendencje, które wydają się tendencjami zmieniającymi się.

Mozaiki podłogowe

Większość mozaik wczesno bizantyjskich świeckich nie zachowała się do naszych czasów.

Mozaika wielkiego pałacu V-VI w.

Zachowane białe tło – bardzo antyczny motyw, przedstawienia mitologiczny, przedstawienia świeckie, sceny ze zwierzętami w roli głównej, polowania, dzieci prowadzone przez niewolnika na garbie wielbłąda.

Więź tych mozaik z tradycją antyczną, trwałość stylu klasycznego Bizancjum. Odniesienia do mitologii.

Mozaiki ścienne – cecha charakterystyczna dla późnorzymskich i wczesnochrześcijańskich czasów.

Mozaiki podłogowe – prowincjonalizacja stylu.

Syria – V/VI wiek, fragment przedstawienia młodzieńców w ogniu.

Madaba, Jordania – personifikacja pór roku, VI wiek.

Większość mozaik podłogowych nie zachowały się do naszych czasów. Mamy niewielkie przekazy źródłowe, które kazały nam zastanowić się nad mozaikami tych czasów.

Sobór In trullo – piąto / szósty sobór powszechny – 692 r. – podjął sprawę sztuki. Pojawiły się dwa zagadnienia, które zainteresowały biskupów, którzy brali udział w soborze. Podjęto decyzję, by nie było dozwolonym umieszczanie znaku krzyża na mozaice podłogowej. Umieszczenie znaku krzyża na podłodze równałoby się z jego bezczeszczeniem, wierny najpierw kłaniałby się krzyżowi, a później go deptał. Dość szybko ta uchwała została przyjęta na wschodzie, na zachodzie jednak ta uchwała nigdy nie weszła w życie. Bardzo w nikły sposób takie wyobrażenia zachowały się do naszych czasów, co może być wynikiem oddziaływań sobory trullańskiego. Jeżeli dokonywano renowacji mozaik podłogowych, na których znajdował się krzyż, po prostu go niwelowano.

Mozaiki ścienne

Rawenna – spore i wspaniałe zespoły bizantyjskich mozaik.

Tesalonika – zachowały się najstarsze prawdopodobnie mozaiki ścienne. Rotunda św. Jerzego – mauzoleum cesarskie zmienione na kościół. Okres od IV – V wieku, co najwyżej do VIII – ego wieku.

Kontynuacja późno – antycznej tradycji, jeśli chodzi o sposób przedstawiania postaci. Bardzo wyraźne jest szczególne zwracanie uwagi na ludzką twarz i ludzki wzrok, na oczy, które są podkreślone, w twarzy ma odbijać się cała ludzka dusza.

Tesalonika – kościół św. Dawida, pierwotnie nazywał się klasztorem Chrystusa kruszącego skały.

Tesalonika – najważniejsza świątynia – świątynia pod wezwaniem świętego Demetriusza (Hagios Demetrios), znana z tego, że przechowywane są tutaj relikwie św. Demetriusza, męczennika i wojownika, najważniejszego patrona Tesaloniki. Uważany jest za tego, któremu Tesalonika zawdzięcza wolność i wszelką pomyślność. Ciekawy przykład funkcjonowania nienaruszonego ciała męczennika, jego całych relikwii, które dodatkowo wydzielają mirrę.

Najazdy słowiańskie na Tesalonikę – 617 rok. Mozaiki z kościoła św. Demetriusza w większości nie zachowały się, głownie przez pożar z 1917 roku. Zachowało się kilka mozaik z filarów świątyni, jak również dokumentacja fotograficzna i rysunkowa, aczkolwiek obie nienajlepsze.

VII wiek – dużo mozaik ufundowano.

Święty męczennik wraz z dziećmi, był bowiem także uważany za patrona dzieci. Postać świętego – wzorcowy przykład świętego męczennika i wojownika, a zarazem młodzieńca. Specjalna kategoria w bizantyjskiej sztuce – młodzieniec – wojownik: Jerzy i Demetriusz. Ukazywani w szatach wojowników, zbrojach lub w szatach świeckich, to, co wydaję się być bardzo znamienne, to fakt, że mają krótkie włosy i, co jeszcze bardziej charakterystyczne, pozbawieni są oni bród. W Bizancjum uważano, że mężczyzna musi mieć brodę, dojrzały mężczyzna bez brody jest niemęski. Często jako bez brody przedstawiano eunuchów. Nierzadko bez brody przedstawiano osoby, którym chciano w ten sposób dokuczyć. W przypadku Jerzego i Demetriusza chodzi o to, by pokazać ich młodzieńczość, pokazać, że są młodzi. Takie przedstawienia będziemy od czasu do czasu spotykać. Jednakowoż brody w tradycji bizantyjskiej mają duże znaczenia, można wyróżnić kilka kształtów bród, a nawet na podstawie brody zidentyfikować postać.

Św. Demetriusz z dziećmi – dzieci mają zakryte dłonie – sposób przedstawienie tego, że znajdują się w obecności czegoś, co jest święte, świętej osoby.

Jeden spośród tych biskupów został, prawdopodobnie, pokazany jeszcze za życia. Kwadratowe nimby – rzecz niewyjaśniona. Badacze często zakładają, że takie prostokątne nimby pokazują się, jako wyróżnik, że ta osoba przedstawiona jest za życia.

Cykl maryjny – rekonstrukcja. Wyobrażenie tronującej Marii – jedno z najstarszych przedstawień.

Malarstwo monumentalne jest wielką tajemnicą. Tak naprawdę znamy to malarstwo w wersji szczątkowej, mało wiemy o malarstwie ściennym, które pochodzi z Konstantynopola. Fakt niezachowania wnętrza kościołów Konstantynopola, jest znamienny. Ale większym problemem jest, jak była dekorowana Hagia Sophia?

Galeria Hagia Sophia – krzyże na złotym tle, które według części badaczy są pozostałością pierwotnej mozaiki, która zdobiła świątynię.

Rawenna: była państwem ariańskim, ostrogoci, nie mając świadomości konsekwencji tego, stają się arianami. Po pojawieniu się władzy bizantyjskiej w Rawennie, widoczna jest tendencja uczynienia tego ośrodka ośrodkiem ortodoksyjnym. Pewne zabiegi, podejmowane w Rawennie – przekucie głównej nawy – miały na celu „ponowną chrystianizację” tego miejsca. Pierwsza świątynia, która nas interesuje to

San Vitale

Świątynia zbudowana na planie centralnym.

Bankier Julianus – fundator mozaik, głównie w prezbiterium.

Apsyda kościoła san vi tale – nie jest do końca jasne, w jaki sposób były zdobione pozostałe sklepienia, prawdopodobnie zdobienie przy pomocy różnokolorowego marmuru zostało wykonane. W apsydzie widać przedstawienie Chrystusa zasiadającego na kuli świata, Chrystusa tronującego.

Dwa przedstawienia z prezbiterium – cesarz Justynian wraz ze swoim orszakiem oraz cesarzowa Teodora z orszakiem.

Justynian z bp Maksymianem, cesarz w centrum, strój wyróżnia go spośród pozostałych postaci, najważniejsza prócz Justyniana postać to Benzariusz, postać po lewej stronie cesarza. Cesarz w otoczeniu dworu i dostojników. Jak również w otoczeniu duchownych. Justynian niesie w ręku dużą misę, która jest, jak się wydaje, darem, który Justynian zamierza złożyć w świątyni.

Teodora otoczona dworem, dwórkami, oraz w towarzystwie dwóch mężczyzn. Są to mężczyźni bez bród, co sprawa, że badacze chętnie interpretują te postacie, jako wyobrażenia eunuchów, którzy byli ważnymi postaciami na dworze, zwłaszcza na dworze cesarzowej (bowiem w Bizancjum dzielono dwór na dwa – na dwór cesarza i cesarzowej). W Bizancjum inaczej spoglądano na sprawę kastracji młodych mężczyzn. Często rodziny doprowadzały do tego czyny po to, by mogli zająć szczególną funkcję, na przykład właśnie eunuchów na dworze. Poza tym, oznaczało to dla Bizantyjczyków tyle samo, co bycie pięknym. Przeprowadzano kastrację zanim zaczął on dojrzewać – przemiany w wyglądzie: brak zarostu, brak normalnego życia seksualnego, ale z drugiej strony byli oni znacznie wyżsi, często określani są w źródłach literackich właśnie mianem „piękni”. Aniołowie byli na ziemskim dworze reprezentowali przez eunuchów (dwór cesarski bowiem miał być odpowiednikiem dworu niebiańskiego), aniołowie także mieli być bezpłciowi. W takiej sytuacji ich obecność w prezbiterium kościoła San Vitale wskazuje na to, że nie byli traktowani, jako nieczyści, lecz raczej wręcz przeciwnie. Teodora przekazuje naczynie, które przyniosła, eunuchom. Kobiety były z kolei traktowane jako nieczyste, nie wolno im przechodzić przez ikonostas, a to z tego powodu, że menstruują. To dlatego eunuchowie przyjmują dary od Teodory i dlatego oni przekazują dary, są czyści, w przeciwieństwie do cesarzowej.

Uważa się na ogół, ze mozaiki, które przedstawiają parę cesarską, upamiętniają ich cvechy charakterystyczne.

San Apollinare in Classe

Reliwie św. Apolinarego były tam pierwotnie przechowywane.

Budowa: 533-536r.

Mozaiki – VI – XII wiek.

Św. Apolinary ukazany jako orant, w górnej strefie przedstawiony krzyż z medalionem, w którym przedstawione zostało oblicze samego Chrystusa. Po bokach tej tarczy ukazane zostały przedstawienia Eliasza i Mojżesza. To, co wydaje się najbardziej charakterystyczne i najbardziej urodziwe, to przedstawienia świata przyrody, roślin i ptaków, które symbolizują tu raj. Przemieniają wnętrze tego kościoła we wnętrze rajskie.

Kościół w Torcello, nieopodal Wenecji

Związek regionu z Bizancjum i Konstantynopolem.

Sobór In Trullo – kwestia wyobrażeń baranka. Postanowiono, że tego rodzaju symboliczne przedstawienia powinny zniknąć z wnętrz kościelnych i powinny być zawsze przedstawiane przez antropomorficzne przedstawienia Chrystusa. Jurysdykcja kanonu bizantyjskiego jednak nie dotarła do Torcello.

Najstarsze zachowane ikony pochodzą z klasztoru św. Katarzyny na górze Synaj, miejsca, które jest ściśle związane z Justynianem i Teodorą. Klasztor jest obronny, zabudowania stanowią część obwarowań, główna świątynia klasztorna znajduje się tutaj w środku założenia. Kościół ufundowany 1 548 roku po śmierci Teodory przez Justyniana. Cesarz postanowił upamiętnić małżonkę i wnieść miejsce, które służyć będzie jej upamiętnieniu.

Mozaika przemienienia pańskiego – postaci, które wg nowego testamentu brały udział w przemienieniu.

Uważa się, że styl ten musi odpowiadać mozaikom, które istniały w Konstantynopolu w VI wieku. Głównie dlatego, że artyści, którzy ją wykonali mieli pochodzić z Konstantynopola.

Góra Synaj stała się miejscem szczególnym, w którym ze względu na jego oddalenie od centrów artystycznych, zachowało się bardzo wiele ikon pochodzących z najwcześniejszego okresu, VI – VII wieku. Zachowały się także relikty ortodoksyjnej sztuki krzyżowców.

Ikony zostały tu odkryte przez Kurta Weitzmanna.

Bezpośredni poprzednicy synajskich ikon – portrety fajumskie, które wywodzą się z podobnego środowiska, co synajskie ikony, powstawały one bowiem wyłącznie w Egipcie. Portrety te stanowią bardzo szczególne połączenie tradycji rzymskiej z lokalną, egipską. Są to portrety pośmiertne, albo miały służyć po śmierci, mogły być wykonywane za życia. Przedstawienia z reguły są nieco idealizowane i odnoszą się w swojej tradycji do malarstwa późnorzymskiego. Ukazują zazwyczaj zmarłego w sposób, który można określić mianem „bezczasowego”, oblicza pozbawione są wyraźnych emocji, wzrok zawsze utkwiony jest w jednym punkcie, nieco za małe usta, oblicza owalne, długie nosy, brwi zazwyczaj ułożone w szeroki łuk, które podkreślają oczy i wzrok postaci. Badacze uważają, ze portrety trumienne z Fajum stanowiły punkt wyjścia dla ikon. Należy pamiętać o idealizacji, o tym, że wzrok postaci jest szczególnie akcentowany. Wreszcie wydaje się, ze najważniejszym z podobieństw jest funkcja portretu – upamiętnienie twarzy zmarłego w przyszłość. Podobnie się ma sprawa z malarstwem ikonowym – upamiętnienie oblicza, dopiero później uobecnienie postaci wewnątrz świątyni.

Portrety fajumskie: Wosk jako spoiwo, farby nakładane na cienkie deseczki i specjalnie wzmocnione Płotno, nakładane na gorąco przy pomocy specjalnych pędzli i rysików. Dzięki woskowi, który stanowi tu spoiwo, malowidła te mają być odporne na wilgoć i przez długi okres zachowywać świeżość barw. Z techniki enkaustycznej zaczęto powoli rezygnować, zaczyna pojawiać się technika temperowa, która wysunie się na czoło, jeśli chodzi o malowanie ikon. Pierwsze są techniką enkaustyczną malowane, kolejne już temperą.

Ikona koptyjska – Chrystus z Menasem

(Sztuka koptyjska to termin przyjęty dla określenia osiągnięć potomków starożytnych Egipcjan, którzy przyjęli wiarę chrześcijańską już w czasach apostolskich. Nazwę – Koptowie wprowadzili najeźdźcy arabscy w odniesieniu ludności zamieszkującej podbite przez nich tereny Egiptu. )

Linearyzm. Charakterystyczny dla tego malarstwa frontalizm, proporcje. Ujednolicenie, wyróżnianie poprzez takie elementy jak broda, włosy, ewentualnie elementy części rzeczy, które dane postaci trzymają. Chrystus – charakterystyczne włosy, pukle, księga w dłoni, nimb krzyżowy. Menas jest wyobrażeniem typowego mnicha, pod względem indywidualizmu niczym się nie wyróżnia. Oczy, wpatrzone przed siebie po to, by wierny kiedy stanie przed tą ikoną, mógł nawiązać kontakt, który odbywa się przez patrzenie wzajemne na siebie. Uszy – wyraźnie wyodrębnione z głowy, pokazane tak, by symbolicznie przedstawić słuchanie, wąski nos, niewielkie usta – bardzo typowy wizerunek świętego mnicha, który napotykamy w sztuce koptyjskiej. Gdy patrzymy na to przedstawienie i zestawimy je z malarstwem z klasztorem św. Katarzyny na Synaju, należy zwrócić uwage na różnicę w prowincjonalizmie przedstawień.

Ikony synajskie

Weitzmann uważał, ze większość tych ikon powstała w Konstantynopolu. Nie ma jednak materiału porównawczego, dlatego zawsze przy atrybucjach tych ikon pojawiają się znaki zapytania. Badacze współcześnie dyskutują z datowaniem tych ikon, ale jak do tej pory nikomu nie udało się podważyć wszystkich tych datowań.

I połowa VI wieku. Chrystus pantokrator, Chrystus trzyma zamkniętą księgę, błogosławi prawą dłonią. Długie włosy, broda, semicki sposób przedstawiania. Karnacja Chrystusa, włosy broda – nie są to schematyczne pasma, przy pomocy których malowano Chrystusa w koptyjskim Egipcie. Zwraca uwagę to, że Chrystus ma zróżnicowane spojrzenie – zabieg, którego użyto po to, by ta ikona osobie, wiernemu w świątyni, wydawało się, że Chrystus na nią spogląda. Był to zabieg stosowany w tradycji sakralnego malarstwa europejskiego do XIX wieku.

Element późno antyczny – tło ikony. Chrystus ukazany na tle architektury.

Ikona Chrystusa pantokratora jest przechowywana w klasztorze św. Katarzyny.

Ikona matki boskiej z dzieciątkiem – 1 połowa IV wieku. Też klasztor synajski.

Ikona z Santa Maria maggiore VI/VII wiek.

Klasztor św. Katarzyny – matka boska tronująca w otoczeniu św. Teodora i Jerzego.

Rysem ciekawym jest również pojawienie się ręki boskiej, która z góry zwraca się ku tronującej Marii z dzieciątkiem, niesymetryczne ułożenie oczu Marii, oczy świętych, Teodora i Jerzego, zostają poprawnie ułożone. Zabieg asymetryczności jest zabiegiem celowym, nie zaś efektem artystycznej nieudolności twórcy.

Wizerunki te będą się od Vi wieku bardzo często pojawiały w bizantyjskiej tradycji. Przedstawienie kobiety karmiącej, wywodzące się z tradycji koptyjskiej, które być może było prototypem obrzowania Bogurodzicy tronującej z Chrystusem na ręku.

Hagia Sophia

Rzymska ikona, przechowywana w Rzymie, tak zwana la madonna Della Clemenza, VII/VIII wiek. Pewna ikonograficzna tradycja.

Klasztor św. Katarzyny : matka boska orantka z grupy deesis, VI/VII wiek.

Ikona z przedstawieniem św. Piotra: W pełni ujednolicona ikonografia św. Piotra – siwe włosy, niezbyt długie, kędzierzawe, krótka broda, klucze w ręku.

Ikona synajska

Segiusz i Bachus, ikona, Synaj

Wniebowstąpienie Chrystusa, ikona, VI/VII wiek, Synaj.

Ikona św. Jana chrzciciela, VI wiek, Kijów.

Ikona: Męczennik Platon i nieznana męczennica, VI/VII wiek, Kijów. Krzyż za postaciami.

Ikona należąca do grupy najbardziej dyskusyjnych przedstawień z grupy synajskich – Weitzmann uważał, że to Chrystus na tęczy, ale postać ma siwe włosy, jest dorosła. To przedstawienie określone jest jako Emanuel, określenie, które odnosi się do Chrystusa młodego. Weitmzann uważał, że to przedstawienie miało pokazać trzy fazy życia Chrystusa – jako dziecię, młodzieniec i starzec. P[przedstawienie jako starca – preegzystencja Chrystusa. Najstarsze wyobrażenia tego rodzaju – XII wiek. Ikona synajska wyprzedzałaby je o kilka stuleci, więc datowanie jest nieco przedwczesne.

Skrzydło tryptyku, prorok Eliasz, świadectwo istnienia ikonografii prorockiej, postać człowieka, jako starca, siwe włosy. Tylko nieliczni prorocy będą młodzi. Prorok Eliasz trzyma treść swojego proroctwa.

Realizacja w malarstwie tablicowym – młodzieńcy w piecu ogniowym.

Ikona: Święci Paweł, Piotr, Mikołaj Chryzostom.

Ikona: ukrzyżowanie, archaiczna wersja, Chrystus na krzyżu, odziany w tunikę.

Ikona: z VIII wieku, Boże narodzenie.

Relikwiarz watykański – IX wiek, boże narodzenie.

Ikona z przełomu IX i X wieku, wniebowstąpienie Chrystusa, archaiczna i prowincjonalna pod względem stylistycznym.

Dwa skrzydła tryptyku – św. Teodor i św. Jerzy.

Ikony z klasztoru św. Katarzyny – nie tylko są najstarsze, ale właściwie wyłącznie z tego miejsca zachowały się ikony z czasów ikonoklazmu.

Umieszczanie ikon w cerkwiach

Templon: przegroda ołtarzowa, która pojawia się w V wieku (może VI - tym), związana z rozwojem liturgii, służy oddzieleniu części służącej duchowieństwu od części dla wiernych. Znajduje się pomiędzy prezbiterium a nawą główną. Granica pomiędzy sanktuarium a częścią, w której dozwolone są pewne zachowania, niedozwolone za Templonem.

Najstarsze templony – z marmurowych, rzeźbionych płyt, przedstawienia neutralne, kolumny, pojawiają się ikony, które stoją na pulpitach, powyżej może znajdować się belka poprzeczna, na której zaczęto ustawiać kolejne rzędy ikon, na przykład z kolejnymi świętami cerkiewnymi. Templon na początku pozbawiony był drzwi, wejście, pomiędzy prezbiterium a nawą, było połączone z procesem narastania templonu i z procesem zabudowywania prezbiterium i czynienia tej części niewidoczna i niedostępną dla wiernych. VI/VII wiek – funkcję drzwi pełniła zasłona, która mogła być umieszczona przy głównym wejściu templonu przy wejściu do kaplicy protesis. Zasłona – relikt tej tradycji, dziś podczas liturgii cerkiewnej nie tylko zamyka się drzwi, ale i zasłania zasłonę.

Ikonostas – nadbudowane rzędy przedstawiające poszczególne wyobrażenia wedle konkretnego schematu. Pojawiają się boczne drzwi ikonostasu. Jedne z nich – wrota diakońskie konieczne z punktu widzenia liturgii. Zasłonięta zasłonka, relikt.