HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁAD, 1.06.2010r.

Armenia, Afryka – Egipt, Numia, Etiopia… wszędzie tam, gdzie zaistniała kultura chrześcijańska związana z tradycją bizantyjską, będę się pojawiały elementy tej kultury.

Fakt upadku Konstantynopola w 1453 roku nie kończy całej historii, a wręcz przeciwnie, na niektórych obszarach tę całą historię rozpoczyna.

Sztuka i kultura biz. Związana z tradycją konfesyjną i państwową. Od V do XV wieku te tradycje współistniało. Upadek państwa zakończył sztukę związaną z osobą władcy i władzą państwową. Nie mógł jednak spowodować końca dziedziny sztuki konfesyjnej – związanej z kościołem. Jeżeli po 1453 roku nie istnieje władza cywilna, to mimo wejścia Turków do tego miasta, nie zostaje zniesiony kościół bizantyjski – patriarchowie konstantynopolitańscy rozpoczynają swoje funkcjonowanie pod panowaniem sułtanów i władzy tureckiej. Wbrew pozorom Turcy byli całkiem tolerancyjnie dla innych wyznań. W większości obszarów, o których będzie mowa, kościół bizantyjski musiał współegzystować i dogadywać się z państwem otomańskim.

Góra Atos – powstało tam już do XV wieku wiele klasztorów, które miały charakter narodowy, były związane z tradycją ortodoksyjną. Klasztor św. Pantaleimona – pełnił funkcję klasztoru narodowego, Chilandar – klasztor serbski, gruziński… (Wspólnotę góry Athos tworzy 20 monasterów, wymienianych zawsze w stałej kolejności. Liczba ta i hierarchia mają charakter stały. Są to:

1. Wielka Ławra - Meghisti Laura

2. Klasztor Watopedi (grecki)

3. Klasztor Iwiron (grecki, dawniej gruziński)

4. Klasztor Chilandar (serbski)

5. Klasztor św. Dionizego (grecki)

6. Klasztor Kutlumus (grecki)

7. Klasztor Pantokratora (grecki)

8. Klasztor Kseropotamu (grecki)

9. Klasztor Zografu (bułgarski)

10. Klasztor Dochiariu (grecki)

11. Klasztor Karakalu (grecki)

12. Klasztor Filoteu (grecki)

13. Klasztor Simonopetra (grecki)

14. Klasztor św. Pawła (grecki)

15. Klasztor Stawronikita (grecki)

16. Klasztor Ksenofonta (grecki)

17. Klasztor Grigoriu (grecki)

18. Klasztor Esfigmenu (grecki)

19. Klasztor św. Pantelejmona (rosyjski)

20. Klasztor Kastamonitu (grecki)

Wszystkie monastery Athos wzniesione są według stałego planu architektonicznego, którego celem jest zapewnienie klasztorom bezpieczeństwa. Centralnym punktem kompleksu zabudowań każdego klasztoru jest główna cerkiew - katholikon. Budynki mieszkalne i użytkowe są wzniesione wokół dziedzińca otaczającego katholikon oraz otoczone murami. Całość jest rozplanowana na rzucie trapezu lub równoległoboku[49]. Wjazd na teren monasteru jest możliwy przez jedyną bramę, która jest dodatkowo umocniona i zamykana każdorazowo w momencie zachodu słońca. Część klasztorów posiada dodatkowo wysokie wieże obronne.

Każdy z monasterów jest kierowany przez przełożonego, którego w tajnym głosowaniu wybiera cała wspólnota mnichów. Urząd ten zwyczajowo pełniony jest dożywotnio. W zarządzaniu klasztorem przełożonemu pomaga rada starców (gr. gerontia). http://pl.wikipedia.org/wiki/Athos#Klasztory)

Mnisi za panowania tureckiego bardzo często odwiedzali Moskwę, licząc na to, że władcy moskiewscy, będą wspierali w jakiś sposób owe klasztory – będą pełnić funkcję dobroczyńcy klasztornego, donatora, fundatora… z całą pewnością tego rodzaju podróże, które odbywały się pomiędzy Atosem a Moskwą, a w pewnym sensie i ziemiami polskimi. Wozili ze sobą dary, a w ten sposób pewna ilość ikon świętych znajdowała się na terenie wschodniej słowiańszczyzny i tam mogła pełnić funkcję wzorców dla późniejszych dzieł sztuki.

Ośrodki przepływów kulturalnych, jeśli chodzi o Grecję, to także inne ośrodki, które gromadzą w sobie większą liczbę klasztorów – klasztor Meteorów (środkowa Grecja kontynentalna).

Wyspy – Cypr i Kreta.

Kreta po 1204 roku – pozostawała pod jurysdykcją wenecką. Ów okres funkcjonowania pod władzą wenecką znacznie był dłuższy niż czas do połowy XV, bo do 1669 roku grecy panowali nad Kretą, dopiero później władzę przejęli Turcy. Przed 1204 roku tradycja kreteńska nieznana, gdyż nic się nie zachowało. Dopiero czasy weneckiego panowania interesują badaczy. Kreteńskie tendencje i wydarzenia są w dużej mierze związane właśnie z panowaniem weneckim – ci próbowali na krecie zaprowadzić swoje porządki i nawrócić Kreteńczyków na wiarę rzymsko – katolicką, do czego służyły im różne zabiegi – podporządkowanie kościoła weneckim biskupom. Ideologiczna walka pomiędzy dwoma wyznaniami – kościół rzymski kontra prawosławny. Wenecjanie chętnie kupowali na krecie ikony. Doprowadzili do ukształtowania się nowego języka artystycznego sztuki kreteńskiej.

Zmiana obyczajów – artyści kreteńscy, Ajko pierwsi artyści, zaczęli sygnować swoje prace. Było to związane ze zmianą w postrzeganiu artysty – oddziaływanie kultury weneckiej. Zmienili artyści swój status – zaczęli traktować swoje prace, jako dzieła indywidualne. Dzieło malarskie, artystyczne, było właściwie obiektem pracy kolektywnej, wspólnej do tej pory. Artyści na krecie zaczynają sygnować prace, zaczynają powstawać (prawdopodobnie) wzorniki, które przechodziły czasem z ojca na syna, czasem kupowano je po zmarłych artystach. Ważna sprawa jeśli chodzi o przepływ wzorców artystycznych. To, co jest najważniejsze – ze względu na nowe okoliczności, w których musiała radzić sobie prawosławna sztuka, to wpływy europejskie. Jeśli chodzi o Kretę, takie tendencje da się już przed weneckim panowaniem uchwycić. Jednym z artystów, w których pracach są elementy łacińskie, był Angelos Akotantos . malarz ikon czynny w latach 1436 – 1457. Sygnował swoje prace podpisując je „ręką angelosa”.

Wśród innych ikon wymienić można również ikonę, którą można określić, jako sobór archanioła Michała.

Uważa się Angelosa za artystę postępowego, który wprowadził nowe elementy do malarstwa kreteńskiego, nowe typy ikonograficzne, które miały być efektem oddziaływania wzorców zachodnich, które pochodzą z Wenecji. Nowych bardzo postępowych elementów jest tu jednak niewiele.

Andreas Ritzos – ikona z matką boską tronującą w otoczeniu aniołów. Ów tradycjonalizm, gdy przyjrzymy się szerzej jego dziełom, okaże się nieco osłabiony.

Najbardziej kontrowersyjna ikona – zestawienie różnych tradycji, które próbują się połączyć w jedno. W ramach liter IHS, sceny Chrystologiczne. Można się dopatrzeć zaistnienia łacińskiego wzorca. Sama forma obrazu – leżący prostokąt, to nieortodoksyjny pomysł. Ale to, co bardziej wydaje się uderzające, to ikonografia przedstawień – widzimy w dwóch literach (I,H) wyobrażenie Chrystusa, obraz Ch. Na krzyżu, Marię, św. Jana, anioły z czarami. Widzimy również, co jest sprzeczne z ortodoksyjną tradycją, obraz Adama, jakby wybawionego z opresji pod krzyżem. Cały Adam, żyjący, nie jego czaszka lub grób. Jest to dziwne i trudne do uzasadnienia. Elementem, na który należy zwrócić baczniejsza uwagę, to litera S, gdzie doszło do zderzenia dwóch kultur i dwóch teologii tradycji ikonograficznych. Na tle litery S przedstawiono dwa wydarzenia – wstanie z grobu i wstąpienie do otchłani. Nie przedstawiano do tej pory scen zmartwychwstania, bo uważano, że jest to scena nie – do – wyobrażenia, zastępowało się je niewiastami u grobu, aniołem u grobu lub przedstawieniem zstąpienia do otchłani. Ikona Ritzosa to pierwszy przykład ortodoksyjnej ikony, gdzie pojawia się zachodnie rozwiązanie Chrystusa zmartwychwstałego, który wychodzi z grobu i flagą zwycięstwa. Obraz Chrystusa, który wychodzi z grobu – całkowicie nieortodoksyjne. Ale Chrystus w otchłani – już ortodoksyjne. Wydaje się, że twórca programu ikonograficznego, próbował połączyć dwie tradycje przedstawieniowe. Pokazać je jednocześnie i pokazać jako równoważne. W ikonografii greckiej i ruskiej te dwa wyobrażenia zaczną współwystępować na jednej przestrzeni ikonograficznej, jakby Andreas R. otworzył furtkę do tego rodzaju przedstawień. Napis poniżej przedstawienia – odnosił się do liturgii zmartwychwstania, jest fragmentem księgi liturgicznej. Nie wiadomo kto był odbiorca – Może franciszkański klasztor na krecie ale nie wiadomo, czy byli to łacinnicy, czy wyznawcy ortodoksyjni. Źródło również mało znane. Pytanie – czy to w ogóle jest jeszcze ikona? Czy to przedstawienie spełnia doktrynalne założenia, które utrwaliły się w bizantyjskiej kulturze? Czy jest to obraz, który dla ortodoksyjnej tradycji jest bezużyteczny, gdy patrzymy na niego jako na obiekt kultowy?

Dzieło literackie, które stanowi zapis całej kultury – Hermeneia, objaśnienie całej sztuki, autorstwa Dionizego z Furny. Dzięki dziełu, które napisał, wiemy, że był malarzem ikon, ale nie zachowały się dzieła, które mogłyby od tej strony przybliżyć jego postać. Urodził się około 1670 a zmarł około 1745/6 rokiem, co oznacza, że Hermeneia powstała w pierwszej połowie wieku XVIII. Był to swojego rodzaju podręcznik malarski, który Dionizy napisał, by stworzyć rodzaj księgi warsztatowej, dla tych, którzy uczą się malowania ikon.

Manuel Panselinos – malarz.

Ten malarz był aktywny na przełomie XIII/XIV wieku. Jak dowiadujemy się z Hermenei był to artysta otoczony szacunkiem i sławą, a z jego dzieł sam Dionizy czerpał i uczył się malując wedle wzorców. Kwestia odległości czasowej nie ma już znaczenia. Malowanie według wzorów i malowanie ze starych ikon jest praktyką warsztatową dobrze udokumentowaną właśnie dzięki Dionizosowi z Furny.

Michael Damaskinos – lata 30-te XVI wieku – 1592/3. Artysta pochodzący z Krety, prawdopodobnie z Iraklionu. Uczył się tam swojej profesji. Jeden z pierwszych malarzy Kreteńczyków, który był w Wenecji, gdzie należał do bractwa malarzy i z całą pewnością to właśnie z Wenecji przywiózł na Kretę nowy sposób malowania i podejścia do wyobrażeń.

Nie ma marginesu, obraz jest jednością, także pod względem kompozycyjnym specyficzna dynamika postaci, przełamany hieratyzm, typowy dla sztuki bizantyjskiej. Elementy nieortodoksyjne – putta.

El Greco – mistrz Dominikos Theotocopulos. Urodził się w 1541 roku i do 1568 roku przebywał na krecie, skąd wyjechał już jako malarz. Pojechał najpierw do Wenecji, później do Rzymu a potem do Hiszpanii. Ikona ze św. Łukaszem malującym MB – pierwsze dzieło El Greco. Wyobrażenie, które jest w gruncie rzeczy jedynym obrazem, który można określić jednoznacznie jako wizerunek ikonowy.