HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁAD IV(?), 10.11.2009

E. Kitzinger

R. Krautheimer

Ecclesia – nazwa odnosząca się do pewnej społeczności, grupy wyznawców, którzy sami siebie traktowali, jako wybranych. Kult sprawowano w zwykłych domach, które miały świecki charakter. To mogło powodować zdziwienie lub nawet zgorszenie pogan, co mogło sprawić, że odczuwano jakąś niechęć w stosunku do chrześcijan. Nie zakładano, że czynności religijne sprawowane przez chrześcijan były na tyle ważne, żeby należało tworzyć miejsca, ośrodki sakralne. Pierwotnie stół, ołtarz, który służył do różnych czynność eucharystycznych i para eucharystycznych, nie był przedmiotem uświęconym, ale że był to zwykły stół, który służył do czynności świeckich i sakralnych. Wczesnochrześcijańskie gminy prezentowały typ religijności bardzo uduchowionej, zakładano, że to, co istotne, ma charakter tylko duchowy, to, co ziemskie nie miało znaczenia. Mieli więc nie przywiązywać wagi do miejsc kultu itd. Drugim wytłumaczeniem, braku obiektów sakralnych sprzed 200 roku, to argument ekonomiczny, gminy wczesnochrześcijańskie były dość ubogie, nie stać ich było na okazałe miejsca kultu.

Po 200 r, terminem „ecclesia” zaczęto nazywać nie tylko grupę wyznawców, ale i miejsce ich spotkań. Około 200 r. zaczęła się tworzy hierarchia władzy, duchowieństwa wczesnochrześcijańskiego. Na początku III wieku mogły już istnieć pierwsze budowle o charakterze sakralnym.

Domus ecclesiae

Pierwszym miejscem, które z całą pewnością pełniło funkcje kultowe było Dura Europos. Jest tam cytadela, dość duże założenie. Dura Europos ,ze względu na dosyć odległe położenie w stosunku do Rzymu, było jedną z twierdz granicznych imperium rzymskiego. Jest przypadkiem fakt, że akurat tam, zachowały się dzieła architektury i malarstwa z połowy III wieku, zachowały się one, gdyż w 256 roku miasto zostało zaatakowane, dzięki tej dacie granicznej, dacie zniszczenia miasta przez sasanidów, wiemy jaki był ten górny rok budowli wznoszonych w Dura Europos.

232-256 r. – w tych latach mógł powstać domus ecclesiae.

Najprawdopodobniej budowla ta powstała w wyniku przebudowy mieszkalnego domu. Całość wnętrza została przeniesiona do Muzeum Narodowego w Damaszku. Dom miał centralny dziedziniec o szerokości 8 metrów. Od strony wschodniej a ten dziedziniec otwierał się niewielki port. Sala po południowej stronie dziedzińca była przeznaczona do celów liturgicznych, miała około 60 m². Podium po stronie wschodniej również mogło pełnić funkcje liturgiczne. W domus ecclesiae znajdowało się także baptysterium. Tego rodzaju podział przestrzeni wynikał ze stosunku, jaki chrześcijanie mieli do osób nieochrzczonych. W tym okresie zachowuje się zasada, iż człowiek nieochrzczony nie ma prawa wstępu do ośrodka gminy, w którym odbywa się eucharystia. Stąd długa tradycja umieszczania baptysterium poza obrębem kościoła.

Baptysterium

• Miało stosunkowo niewielkie rozmiary

• Jedna ze ścian zajęta przez basen , głębokiego na 1m, wznosił się nad poziom podłogi przybierając kształt przypominający sarkofag.

• Baldachim i wystrój kolumienek się zachował, podobnie jak polichromia, która pokrywała sufit tego pomieszczenia.

• Katechumeni, w związku z tym, że nie mieli dostępu do tajemnic, które rozgrywały się na Sali zebrań, musieli być oddzieleni od wiernych, stąd osobne pomieszczenia do katechezy i chrztu.

Titulus Byzantis

Titulus – kościół, który był domem prywatnym przekazywanym chrześcijańskiej gminie Rzymu. Z jakiegoś powodu zachowywały w swojej nazwie imię ofiarodawcy. Kwestia istnienia tych budowli jest istotna dla późniejszej tradycji rzymskiej. Z całą pewnością wiele istniejących w czasie późniejszym kościołów rzymskich zostało wzniesionych w miejscu, w których pierwotnie stały owe tituli.

Pozostałości pochodzą z wieku IV, a zostały odkryte na wzgórzu caelius w Rzymie. Bardzo jest to tajemnicza budowla, która charakteryzowała się niezmiernie nieregularna forma i kształtem, prawdopodobnie było to miejsce podobnie ukształtowane do Dura europos. Jest to miejsce raczej pozbawione architektury, programu architektonicznego. Te budowle powstawały w związku z potrzebami gminy.

Kościół podwójny w Akwilei

• Składał się z dwóch prostokątnych sal, które umieszczone były równolegle do siebie.

• Drewniany strop na drewnianych słupach

• Interesujące mozaiki podłogowe

• Sale miały niezbyt jasne przeznaczenie, ponieważ podobnie jak i w Dura europos, nie udało się odkryć umieszczonego na stałe ołtarza. Zakłada się, że był ruchomy, jedna z sal była liturgiczną, druga była pozbawiona eucharystycznego charakteru, przeznaczona do spotkań i katechez.

San Clemente

W obecnym swoim kształcie pochodzi z XII wieku. Pod prezbiterium zachowały się pomieszczenia uznawane za tituli św. Clemensa. Pomieszczenia, które pełniły funkcje kultowe.

Współczesny wygląd, ale na miejscu tituli:

• Santa Pudenziana

• Kościół św. Anstazji

• Kościół św. Sabiny

Św. Jan Złotousty i św. Bazyli Wielki- ojcowie kościoła- twórcy liturgii. Pod koniec IV wieku liturgia była już właściwie ukształtowana. Z wyraźnym podziałem dla katechumenów i wiernych. Teraz tej różnicy właściwie nie ma w kościele łacińskim, jednak na wschodzie jest ta różnica w dalszym ciągu dość silna. Prócz tego, że taka dojrzała forma liturgii zaistniała, to na zachodzie zaszedł równie istotny proces- stopniowe rezygnowanie z języka greckiego w liturgii na rzecz łaciny.

W tym czasie trwało ustanowienie nazwy „ecclesiae” do budowli sakralnych. Zaczęto postrzegać kościół jako świątynię, miejsce na stałe związane z kultem chrześcijańskim. Euzebiusz z Cezarei – wspomina o budowie katedry w Tyrze, przede wszystkim pisze o tym, że po eucharystii nastąpiło poprzedzające budowlę błogosławieństwo miejsca, w którym miała się znajdować. Euzebiusz opisuje także błogosławieństwo gotowej budowli. Kazanie konsekracyjne budowli przyrównuje katedrę do Jerozolimy niebiańskiej. Wizualny symbol świętości na ziemi. Po Euzebiuszu właściwie normą stało się określenie kościoła domem bożym. Uważa się również, ze w IV wieku doszło do ustanowienia w budynkach kościelnych ołtarzy, na których sprawowana eucharystyczną ofiarę. Dużo jest w tych stwierdzeniach domysłów badaczy. Należy pamiętać, że we wszystkich dyskusjach dotyczących budowli do IV wieku, kultu świętych, ważna rolę odgrywa ideologia.

VII sobór powszechny z 776 roku bardzo ostro skrytykował zwyczaj konsekrowania świątyń bez relikwii umieszczanych w ołtarzu, również wyraził przekonanie, że biskup, który pozwala na konsekrowanie kościoła bez relikwii powinien był zdjęty z urzędu. Co do okresów wcześniejszych, należy zachować oszczędność i wstrzemięźliwość w wydawaniu sądów, nie ma bowiem na tyle danych, żeby móc je tworzyć.

Bazylika wczesnochrześcijańska

Basileus – król, dom boży, w którym króluje Chrystus. Pogląd dość archaiczny.

Używanie przez chrześcijan bazyliki jako formy kościoła, budowli, w której sprawowany był chrześcijańsku kult. Dlaczego akurat ta forma budowli? Koncepcji jest wiele, większość badaczy łączy tę skłonność do budowli bazylikowych z faktem, że były one podobne do budowli używanych w pierwszych latach kultu.

Bazylika Nowa Konstantyna i Maksencjusza. (307 – 313 r. ) – trzy apsydy.

Była to także najbardziej użyteczna forma budowli, rozpowszechniona w późnorzymskim świecie.

Pojawiają się w latach 30-tych IV wieku, zwłaszcza dzięki fundacjom Konstantyna Wielkiego. w jego czasach rozpoczyna się wielki proces budowlany kościoła triumfującego.

• Składały się z trzech, a czasem pięciu naw. Nawa środkowa była najszersza i pełniła najważniejszą funkcję we wnętrzu kościelnym.

• Ołtarz znajdował się w apsydzie, która została na stałe umieszczona we wschodniej części świątyni. Apsydzie głównej mogły towarzyszyć apsydy boczne.

• Chrześcijańska innowacja – transept, nie było jej w rzymskiej wersji. Po raz pierwszy pojawia się w bazylice św. Piotra w Rzymie. transept został dodany do układu architektonicznego w celu umożliwienia łatwiejszej komunikacji wewnątrz świątyni.

• Narteks, nie tylko wewnętrznym, ale i zewnętrzny, który jest połączony ściśle z kolumnada, która znajduje się od strony fasady głównej. Tu znajduje się również atrium. Wydzielenie takiej dużej przestrzeni było związane z tym, w dalszym ciągu, poważnym traktowaniem na wiernych i na katechumenów.

• Przed fasada główną, mógł być umieszczony osobny budynek – baptysterium.

Bazyliki w Palestynie, fundacje Konstantyna

• w latach 20-tych IV wieku ufundowano bazylikę w Betlejem

• Jerozolima- bazylika Grobu Pańskiego

Obie bazyliki były pomyślane według podobnej koncepcji – pomieszczenia bazylikowe z nawą główną z atrium poprzedzającym wnętrze tej świątyni. Po stronie wschodniej oktagonalne duże pomieszczenie, w którym koncentrował się kult związany z bożym narodzeniem. W bazylice Grobu Pańskiego użyto rotundy do sprawowania liturgii.

W późniejszej chrześcijańskiej tradycji modele, które powstały w Betlejem były niezwykle istotne. Naśladownictwa rotundy Grobu Pańskiego pojawią się przy rzymskich bazylikach, kaplice na planie rotundy.

Santa Constanza – powtórzenie rotundy Grobu Pańskiego w sensie ideowym.

Prócz bazyliki pojawi się jeszcze inny rodzaj świątyń .

Qalad Siman – sanktuarium, wzniesione w miejscu, w którym poprzednio bytował Szymon Słupnik. Jako największa świętość- pozostałość po kolumnie Szymona. Nowy typ świętości i kultu – nie był on męczennikiem. Świątynia powstała już w V wieku, niedługo po jego śmierci. Zastosowano w Qalad Siman schemat budowli, która wcześniej pojawia się w martyriach, jest to budowla na planie krzyża greckiego, w części wschodniej jest zakończony trzema apsydami, najważniejszym miejscem, jest ten punkt, w którym znajdowała się kolumna, będąca pamiątka po Szymonie,.

Z drugiej strony program tego założenia, który przypomina krzyż grecki, wykorzystuje elementy architektonicznego układu bazyliki, jednak różni się od układu bazylikowego, wszystkie skrzydła SA równe, a pewne odchylenia od zasad geometrii są spowodowane układem przestrzeni w tym miejscu.

Babylas Dafne, lata 80-te IV wieku –ta sama formuła architektoniczna, wcześniejsza.

Sychem, Jakub – na skrzyżowaniu ramion relikt studni świętego Jakuba, najważniejsze i najświętsze miejsce w świątyni.