AGAJ – HAN: powieść Zygmunta Krasińskiego, napisana w Genewie. Została ukończona w 1832 roku i wydana w 1833 (z podaną datą 1834) we Wrocławiu, pod pseudonimem "A.K.".

*uporczywie uprawiana liryczna proza poetycka – przepaść między dziecinnymi romansami warszawskimi a genewską powieścią historyczną

Fabuła: oparta na malowniczych dziejach Maryny Mniszchówny, żony Dymitra Samozwańca, pretendenta do tronu moskiewskiego. Rodzina Mniszchów w porozumieniu z Zygmuntem III opierała na tym małżeństwie ambitne plany rodowe, a szlachta polska obiecywała sobie wpływy na państwo moskiewskie. Po zamordowaniu Dymitra, Maryna biorąc udział w dalszych walkach o tron moskiewski, związała się z Dymitrem II Samozwańcem, a po jego śmierci w 1610 – z Zaruckim, atamanem kozackim. Z nim razem broniąc praw swego syna do korony i uważając siebie za prawą carową odbyła wyprawę do Astrachań. Wszyscy troje zostali zamordowani.

*Krasiński rezygnuje z kronikarskiego odtwarzania kolejnych etapów ich dziejów. W liście do Reeve’a podkreślał, że nie jest to poemat z historii Polski, lecz raczej poemat osnuty na wypadku wyciągniętym z historii kraju. Swobodne, poetyckie przetworzenie tych wypadków.

*opis wydarzeń historycznych zaczerpnął z Dziejów panowania Zygmunta III Niemcewicza. Krasiński koncentrował swą uwagę na interesujących go zagadnieniach psychologicznych i stylistycznych

*Krasiński nie interesował się zupełnie postacią samozwańca. Zajęły go dzieje Maryny Mniszchówny – „Polki na tronie carów”, jej ostatniego obrońcy atamana Zaruckiego, oraz zrodzonego z fantazji romantycznego poety jej orientalnego, demonicznego wielbiciela – Agaj – Hana, próżnie walczącego o zdobycie namiętnie kochanej Maryny.

*Na plan pierwszy wysunął się wątek awanturniczy i romansowy, ale brak zainteresowania poety dla kronikarskiego zobrazowania toku wydarzeń nie oznacza rezygnacji z przeprowadzenia indywidualnej i głębiej przemyślanej koncepcji historiozoficznej. Epoka, w której rozgrywa się powieść to czas „kiedy olbrzymie cesarstwo rosyjskie waliło się, od Bałtyku do Morza Kaspijskiego, pod żelaznymi rękawicami wojowników polskich. Temat ten nie był pozbawiony politycznej wymowy w okresie tuż po upadku powstania listopadowego, krzepiący charakter musiało mieć ożywienie czasów, gdy „padła Moskwa przed mymi przodkami”.

*PINI: miała ta powieść przedstawiać w szeregu obrazów bohaterskie a zwycięskie walki dawnej Polski z późniejszymi jej ciemiężcami. Jeżeli jednak istotnie taki był plan i cel powieści, dlaczegóż Krasiński z dziejów dumnej Maryny usunął tę właśnie świetną epokę zwycięstw polskich, a rozpoczyna swe opowiadanie od chwili upokarzającej klęski, od uwięzienia Maryny i jej ucieczki. W planie zatem powieści były opisy triumfów polskich, w wykończonym dziele są tylko obrazy upokorzeń i upadku; celem jej miało być krzepienie serc wspomnieniem dawnych zwycięstw, które kiedyś wrócić jeszcze mogą, a ona przygniata czytelnika opisem klęsk i ostatecznej katastrofy.

*młody myśliciel chce widzieć w ówczesnej Rosji kraj skazany na zagładę. Siłą niszczycielską, zagrażającą egzystencji państwa moskiewskiego są Polacy Znane już analogie, jakich dopatrywał się Krasiński między wyprawą Żółkowskiego a zdobyciem Meksyku powtórzone zostały i w Agaj – Hanie.

*porównanie wojen polsko – rosyjskich do najazdu barbarzyńców na Rzym – mogło nie brzmieć zbyt pochlebnie dla Polaków, chociaż ukrywała się tu aluzja do sprawiedliwej kary, która z rąk barbarzyńców spadła na znienawidzone imperium.

*rozstrzygający wpływ na wybór tematu miały: urzeczenie brutalną wielkością historii, chęć podjęcia wspaniałego tematu ogromnej katastrofy politycznej oraz poetyckiego okrucieństwa wyprawy zdobywczej

*Krasiński nie usiłuje tu tworzyć legendy o posłannictwie cywilizacyjnym Polski na Wschodzie. Jego dzicy rycerze nie są przecież pozbawieni misji historycznej. Polscy konkwistadorzy byli dlań uosobieniem wolności barbarzyńskiej, wolności przemocy, gwałtu, rozpasania i wojennej hulanki. To oni właśnie mieli zburzyć gmach despotyzmu carskiego.

*obraz podboju ginącego świata wystylizował Krasiński na potężne widowisko historyczne, które miało uderzać grozą, ale i wielkością katastrofy. Stąd wzięła się obfitość epizodów i scen przedstawiających okrucieństwa, zbrodnie, szalone zabawy i rozpasanie; obrazowały one właśnie ową „gigantyczną fernezję”, która miała cechować polskich barbarzyńców – silnych, wspaniałych, buchających nieokiełznaną energią. Romantyczna rehabilitacja barbarzyństwa, tak obca tradycji klasycyzmu, który rycerstwo ujmował zawsze, jako pełne dworskiej ogłady, przeniknięte wzniosłymi i szlachetnymi uczuciami. Krasiński zaś upajał się dziką pierwotnością i prymitywnością swych bohaterów, reprezentujących świat nowych wartości ideowych i estetycznych.

*kataklizm historyczny ma powodować wybuch najdzikszych instynktów, rozpętanie sił pierwotnych, ale niosących ze sobą pewne nowe wartości dziejowe. Realizacja tej koncepcji w obrębie całości wątku historycznego okazała się jednak niemożliwa. Rosja siedemnastowieczna nie upadła przecież, przeciwnie – wyrosła na giganta groźnego dla dziewiętnastowiecznej przyszłości Polski. Toteż Krasiński musiał zrezygnować z konsekwentnego przeprowadzenia tej zasady historiozoficznej w swym romansie.

*w Irydionie sytuacja będzie podobna, rysując obraz ginącego świata starożytnego Rzymu, zagrożonego przez bunty niewolników i nienawiść grecko-germańskiego mściciela, Krasiński również wyjaskrawi w dramatycznej fikcji sytuację historyczną, przeceni stopień rozkładu cesarstwa i zagrożenia go przez siły odśrodkowe. Splątanie historii Rzymu i Moskwy oraz symboliczny charakter tych wątków dla Krasińskiego wystąpiły w sposób jeszcze bardzo niejasny w Agaj – Hanie.

*wyraźne uwrażliwienie na sprawy odrębności różnych cywilizacji ówczesnego świata; chwytanie i ujawnianie kontrastów różnych postaw kulturalnych i nawyków obyczajowych. W Irydionie Rzym przed zagładą jako fascynujące kłębowisko najróżnorodniejszych ludów starożytnego świata, ich kultur, wierzeń, mitów religijnych, strojów, obyczajów.

*inspiracja modą romantycznego orientalizmu, dostrzegł wielką szansę oryginalności opisywanego świata w podkreśleniu jego cech wschodnich. Trafnie docenił ogromną rolę elementu orientalnego w kulturze staropolskiej. Szalejące na bezbrzeżnych równinach Rosji półki polskie, ze swym katolicyzmem i obyczajami szlacheckiej demokracji, reprezentują w stosunku do wojsk rosyjskich i tatarskich cechy kultury zachodnioeuropejskiej. Ale elementy te nie są w powieści tak silnie podkreślone, jak fakt przemieszania cywilizacji w wielkim kotle narodów europejskiego wschodu i ogólny orientalny charakter przedstawionego zbiorowiska ludów.

*w Agaj – Hanie pobrzmiewa ton strasznej i fascynującej baśni wschodniej, do czego w niemałym stopniu przyczynił się bohater tytułowy, odwracający uwagę od Maryny i od atamana Zaruckiego. Postać to skomponowana z materiału literackiego – synteza romantycznego orientalizmu. Agaj – han – niby Tatarem być mający a będący raczej Arabem czy Turkiem z przydatkiem irańskiego oraz indyjskiego elementu, skonstruowany jest jak mozaika różnorodnych sfer wschodu. Wyposażył go autor w przesadę wschodnią i namiętną zmysłowość – główne cechy charakterystyki

*cechy tytułowego bohatera jak i tło historyczne Agaj- Hana nie mogą pretendować do miana ściśle historycznego. Mamy tu do czynienia z nagromadzeniem dziesiątków różnych szczegółów uchodzących jednocześnie za orientalne i nad wyraz poetyczne. O wartości decyduje nie zgodność z historyczną prawdą czy ścisłość, ale właśnie poetyckość wizji, artystyczna harmonia elementów mozaiki. A tego właśnie wizji wschodu u Krasińskiego odmówić nie można.

Główną postacią wschodniego romansu o pierwotnie zaplanowanym tytule Maryna carowa miała być początkowo fascynująca heroina. Rysując sylwetkę Maryny, Krasiński nie miał wątpliwości, co do interpretacji tej postaci, niewątpliwie ujętej, jako polski odpowiednik słynnej królowej Szkocji. Maryna to kobieta opętana żądzą władzy; namiętność ta góruje w jej psychice nad uczuciami matki i kochanki. Nieszczęście Agaj – Hana stanowi właśnie okoliczność, że demoniczny i namiętny kochanek za przedmiot swych uczuć wybrał nie wzdychającą do miłości dziewicę, lecz kobietę w sposób bezwzględny i uparty zmierzającą do tronu. Niewątpliwie zaś upodabniał Mniszchównę do Marii Stuart fakt, że ginąc pociągnęła również za sobą zakochanych w niej obrońców oraz przeciwników swych ambicji politycznych.

*Zarucki – ostatni obrońca Maryny

*studia nad ginącym światem, zrozumienie konieczności zagłady i jednocześnie wielkości człowieka w obliczu końca – to w historycznej powieści Krasińskiego element nowy, wyrastający z genewskich doświadczeń.

*Wysunięcie na plan pierwszy stylizacji orientalnej przed problematykę ginącego świata spowodowało prawdopodobnie nadanie powieści tytułu Agaj – Han. Mógł się przyczynić do tego jeszcze jeden fakt, autor postawił sobie również pewne zadanie artystyczne z zakresu stylizacji i właśnie wątki wschodnie nasuwały wiele interesujących Możliwości jego rozwiązania.

*proza poetycka wybrana przez Krasińskiego jako jedyna forma powieściowej narracji, uzyskiwała w ramach ogólnej stylizacji orientalnej szczególne szanse. Wprowadzenie jej uzasadniały literackie tradycje poetyckiego świata utworu. Przylegała w sposób nie budzący oporów do jego klimatu obyczajowego, do mentalności i stylu bycia bohaterów

*Agaj – han stanowi pewnego rodzaju podsumowanie dotychczasowych prób Krasińskiego w zakresie prozy poetyckiej. Eksperyment był dość niecodzienny: ująć w ramy prozy poetyckiej już nie drobną impresję liryczną, lecz większą całość o charakterze narracyjnym. Ujawniły się tu w sposób wyrazisty cechy ekspresjonizmu romantycznego (niektórzy badacze nazywają to zjawisko manieryzmem romantycznym wiążąc je z tradycjami baroku) jako stylu czerpiącego z doświadczeń frenetycznych powieści warszawskich.

*EKSPRESJONIZM – to termin używany zazwyczaj na określenie prądu występującego w lit europejskiej na początku XX wieku. Wyka – ekspresjonizm jak sztuka ekspresji, sztuka wyrazu. Zasada artystyczna wyrazu sprowadza się tu do swoistego ujawnienia i podkreślenia ekspresji formalnej. Za ekspresjonistyczne uważa się takie dzieła, w których dochodzi do rozdrażnienia oraz ujawnienia formy na skutek spiętrzania dysharmonijnego wielu różnych sposobów artystycznych, w niższym zaś stopniu takie, gdzie ekspresja formy jest znacznie widoczna, ale bez owej zamierzonej dysharmonii.

*ekspresjonizm był sztuką wyrazu dla indywidualnych i subiektywnych syntez rzeczywistości, był sztuką wzmożonej i wyostrzonej wypowiedzi dla ocen i stanów ideowych twórcy. Ekspresjonizm odbywa się bez komentarza autorskiego, bezpośrednio kształtowanego i wypowiadanego, chociaż do tego komentarza ustawicznie zmierza, chociaż jego utajoną obecnością ożywia wszystkie człony utworu.

*chodziło o obalenie zasady klasycznego piękna i wprowadzenia na to miejsce zasady jak najdalej posuniętej, jaskrawej i nie cofającej się przed niczym ekspresji namiętności, gwałtownego obnażenia koszmaru życia

*styl ekspresjonizmu romantycznego – cechuje go przede wszystkim zwrócenie uwagi na ekspresywne wartości języka poetyckiego

*Krasiński połączył style uprawiane przez Chateaubrianda, Hugo, Janina i Nodiera. Irydion – pozostaje pod uderzającym wpływem maniery stylistycznej Chateaubrianda. Jeśli idzie o pisarzy frenetycznych (Hugo, Janin, Nodier) to w Agaj – Hanie Krasiński nie podejmował ich założeń ideowych, ich buntu wobec rzeczywistości, ich krytycyzmu wobec przeszłości Francji. Agaj – Han jednak jako skrzyżowanie prozy poetyckiej z ekspresjonizmem romantycznym jest zjawiskiem nierzadkim w praktyce epoki. Tak właśnie tworzył m.in. Magnuszewski.

BUDOWA:

*poemat prozą – zrytmizowanie języka narracji, wyodrębniającego wschodnią baśń;

zmienny rytm towarzyszący różnym etapom życia awanturniczego bohatera  składnia odbiegająca od kanonów języka potocznego, służąca wyeksponowaniu tych przedmiotów i pojęć, na które pada akcent, a także wtopieniu skomplikowanej struktury zdania w muzyczny schemat całości.

*różne grupy zdaniowe z przewagą zdań współrzędnych, oraz zastosowaniem powtórzeń słownych, a przede wszystkim składniowych

*wyliczenia, spiętrzanie szczegółów, katalogi przedmiotów i czynności – to jeden z ulubionych chwytów Krasińskiego

*zupełny brak troski o dokładne odwzorowanie, natomiast koncentruje uwagę na doborze i układzie odpowiednio znaczących szczegółów czy sytuacji.

*obraz poetycki – ma on nie tyle przedstawiac i ilustrować, lecz również i swymi walorami malarskimi podkreślać głowne nastrojowo – ekspresywne elementy narracji

*oboczność malarskiej i muzycznej kompozycji obrazu ze względu na konieczność dwusylabowego zakończenia zdania np. „kagańców błyski” a nie „błyski kagańców”

*często stosowany paralelizm składniowy, skłaniający do dwukrotnego użycia konstrukcji: przydawka + rzeczownik

*często Krasiński nie rozbudowuje elementów malarskich swojego obrazu, podporządkowując wszystkie jego części składowe i typ metaforyki jednej nadrzędnej koncepcji

* w Agaj – Hanie rodzi się znamienny dla Krasińskiego historyzm syntetyczny, poetyka wizji historycznej czy historiozoficznej, a nie historycznego, często po kronikarsku dokładnego obrazu.

*jaskrawość motywów, w których przejawia się jaskrawość frenetycznej wyobraźni młodego Krasińskiego (obfitość motywów krwi i trupów)

Agaj – Han – najdoskonalszy utwór okresu genewskiego, swoiste podsumowanie jego zdobyczy; przynosi nowe widzenie historii i konsekwentnie ukształtowaną nową koncepcję stylu.