Agaj-Han Z. Krasińskiego - kompozycja powieści, technika narracyjna, konstrukcja postaci, historyzm.
"Agaj-Han. Powieść historyczna" Zygmunta Krasińskiego została przez niego ukończona w styczniu 1832 w Genewie, wydana pod kryptonimem A.K. 1833 (z datą 1834) we Wrocławiu, wznowiona w 1838 tamże, ze zmienionym mottem i dodaną dedykacją "Marii", tj. J. Bobrowej. Zygmunt Krasiński oparł fabułę na podstawie "Dziejów panowania Zygmunta III" Juliana Ursyna Niemcewicza i osnuł ją wokół malowniczych i zawiłych perypetii życiowych Maryny Mniszchówny, ambitnej córy magnackiego rodu, żony kolejno obu Dymitrów Samozwańców, która po śmierci drugiego związała się dla odzyskania moskiewskiego tronu z atamanem kozackim Zaruckim i (wg wersji przyjętej przez Niemcewicza) zginęła wraz z nim zamordowana w okolicach Astrachania. Krasiński podjął ten wątek biograficzno-historyczny (od zgładzenia pierwszego Samozwańca), wprowadzając jednocześnie bohatera fikcyjnego, postać stanowiącą syntezę romantycznego orientalizmu - Agaj-Hana, stale obecnego przy Marynie, zakochanego w niej do szaleństwa demonicznego wielbiciela, bez rezultatu walczącego o zdobycie ukochanej kobiety. Proza cechuje się "ekspresjonizmem romantycznym", gdyż zmierza do skrajnej emocjonalizacji i ekspresywności wizji dusz "dzikich i wspaniałych", które są targane sprzecznościami, szaleją wśród kataklizmów historycznych, kiedy obce kultury ścierają się. Niezwykłość eksperymentu stylowego zapewnia "Agaj-Hanowi" odrębne miejsce w dziejach polskiej powieści historycznej. Była przekładana na języki: włoski, niemiecki i czeski.
Agaj-Han to powieść historyczna; daje początek w literaturze polskiej nurtowi ekspresjonistycznemu. Historyczna osnowa powieści nawiązuje do wydarzeń z początku XVII wieku. W świecie przedstawionym historia jest metafizyczną, frenetyczną energią, która na oczach czytelnika konstruuje teraźniejszość historycznego dziania się, wyzwala moc destruktywną, prowadzącą bohaterów do zguby. Cechą świata wyobrażonego jest makabryczna stylizacja - wizja historii pełna obrazów krwi, śmierci, okrutnych mordów.
OPRACOWANIE Z.SUSZCZYŃSKIEGO:
Agaj-Han to romantyczna frenezja. Charakterystyczna w tych powieściach dla okresu warszawskiego poetyka powieści gotyckiej, czarnej, potyka okropności, a więc frenetyczna, krwawa wizja świata.
Geneza utworu:
Zainteresowanie twórczością Byrona, Scotta i rozmaitymi nurtami europejskiej, romantycznej historiozofii, uczyniły z Krasińskiego, już w Genewie, pisarza o niezmiernie oryginalnej wrażliwości.
Szczególny splot okoliczności literackich i biograficznych zaowocował powstaniem Agaj-Hana. Powieść syntezuje literackie doświadczenia okresu genewskiego i ma sens psychologicznie kompensacyjny.
Z listu Krasińskiego wynika że pisze o utęsknionym kraju - jak sam pisał - „Piszę wciąż mój polski poemat. Są w nim pożary i walki, rozkosze i żądze.”, „Przeszłość jest dla nas niby czyste, ogromne, roziskrzone niebo. Wracać ku niej to tyle, co wracać do chwały.”
Historyczna osnowa powieści:
Historyczna osnowa powieści Krasińskiego nawiązuje do wydarzeń z początku XVll wieku. W Rosji, pogrążonej w wojnie domowej, dotkniętej „wielką smutą”, pojawia się Dymitr zwany Samozwańcem, rzekomy syn Iwana Groźnego. W 1605 roku zostaje on koronowany na cara Rosji. Wkrótce poślubia córkę wojewody, Marynę. Maryna poślubiła po śmierci Samozwańca, kolejnego Dymitra, który również ginie. W tym historycznym momencie umieszcza początek swojej fabuły Krasiński. Osamotniona i owdowiała Maryna wraz z z niezbyt licznymi, wiernymi sobie oddziałami pod dowództwem kozackiego atamana, Igora Zaruckiego (postać autentyczna), podejmuje ostatnią, desperacką próbę odzyskania korony carów. Zaś w jej otoczeniu pojawia się dumny i tajemniczy Tatar - Agaj-Han.
Agaj-Han, tytułowy bohater powieści to kreacja - w przeciwieństwie do Maryny i Zaruckiego - fikcyjna. Nazywa go „Tatarem”, sugerując arystokratyczne pochodzenie bohatera, to jednak lektura przekonuje, że mamy do czynienia z literacko stylizowanym „człowiekiem orientu”.
Kronika i wyobraźnia
Osobliwość romantycznego historyzm, polega na tym, że Krasiński wciela się w aurę czasu przeszłego, podporządkowując ją własnym, frenetycznym żywiołom. Np. Dzieje panowania Zygmunta lll Niemcewicza to kronika, historia zastygła, skamieniała, hieroglif wyryty na kamieniu, upamiętniający wydarzenie, strzępem czasu obiektywnego. Ale ta cząstka czasu zewnętrznego, wypełnia się fikcyjną opowieścią. Poetyzowanie historii jest formą istnienia świadomości, jej zaaranżowaną przygodą w bycie. Krasiński nie chce więc opisywać historii, chce ją przeżywać w całej pełni jej gwałtownego stawania się. Jest to swego rodzaju duchowa identyfikacja i literackie ujawnienie czegoś, co romantycy nazywali duchem czasu, niż o polityczną i psychologiczną rekonstrukcję mechanizmów przeszłych wydarzeń.
Historii objawiającej się poetyckiemu spojrzeniu wyobraźni raczej jako byt niż fakt, historii stającej się treścią egzystencjalnego doświadczenia. Tak odczuwana historia jest domeną poetów, a nie kronikarzy. Krasiński ustanawia łączność między porzuconą aktualnością a adaptowaną przeszłością. To całkowite wychylenie się świadomości poza chwilę aktualną. Następuje ontologiczna metamorfoza: teraźniejszością staje się przeszłość. Ta przemiana dokonuje się nie przez przypomnienie a na adaptacji jakiejś przeszłości zewnętrznej, która nie jest przeszłością świadomości.
Krasiński pisząc Agaj-Hana, wyruszał w przeszłość, która nęciła i zachęcała świadomość do ekspansji; wydawała się bowiem czymś plastycznym i podatnym na projekty „ja”. Autor prezentuje tekst oryginalny, porzuca kronikarską, linearną historię na rzecz poetyckiej, podmiotowej wizji historiozoficznej, nowatorskiej poetyki. Czynnikiem wyróżniającym jest przede wszystkim proza poetycka - bardzo silnie zrytmizowany język.
Sam Krasiński był świadom oryginalności swego utworu na tle ówczesnej produkcji powieściowej, określał go terminami „poema prozą”. Utwór jest istotnie stopem poezji i prozy. Zapoczątkował nurt stylistyczny polegający na przenoszeniu w obręb zasad konstrukcyjnych właściwych poezji. Pierwszoplanową rolę odgrywa dynamika emocji, która wyraża żywiołowość, siłę i witalność podmiotowej wyobraźni. Agaj-Hana należy więc czytać w porządku poezji. Dla romantyków niemieckich każda dobra powieść miała być poezją, wykwitem twórczej wyobraźni. Poezję bowiem, uważali za pierwiastek nadrzędny, przenikający wszystkie gatunki literackie.
Tanatyczne „widzenie” i „słyszenie”
Najbardziej uderzającą cechą świata wyobrażonego jest „makabryczna stylizacja”, która sprawia, że wizja historii pełna jest obrazków krwi, śmierci, okrutnych mordów. Wyobrażenia te przenika pewne upodobanie do okropności i frenetyczna gwałtowność Krasińskiego. Intensywność frenezji u niego charakteryzuje falowanie, zmienność natężenia, częste zanikanie. Przestrzeń wydaje się bezładna, a opisy przedstawione w bezruchu i uśpieniu, pozbawiona centrum i jakby stale rozpadająca się.
„Przestrzeń koncentryczna” - warstwa stylistyczna utworu (wg Marii Janion) zmienne występowanie konstrukcji zdaniowych, w których dominują nagromadzenia rzeczowników, bądź czasowników.
Intensywna obecność gwałtu, śmierci i zniszczenia przenika cały świat przedstawiony utworu. W utworze szczegół prawie zawsze jest wyrazisty, ostro zarysowany, niewspółmiernie bardziej obecny. Cechy dominujące w opisie Astrachania to baśniowość i oniryzm*.
*Oniryzm - konwencja literacka, polegająca na ukazaniu rzeczywistości na kształt snu, marzenia sennego, jak i koszmaru.
„Oburzenie się” obrazu, wypełnienie frenezją objawia się pod znakiem „żywego ognia”. Energia przerażającej zmysłowości przydaje wszystkim szczegółom, tak wizualnym, jak i dźwiękowym. Śmierć nie jest wyobrażaniem ogólnym, jakimś niepojętym, abstrakcyjnym kresem czasowej egzystencji; śmierć to fizyczny rozpad jakiejś całości, jej gwałtowna dekompozycja. Śmierć nie ma statusu zwiewnego, sennego przewidzenia, jest ona zmysłowo widoma i konkretna.
Skokowość wyobraźni: próby gwałtu, pogrążanie się w brutalności, okrucieństwa, a potem powroty do stanu względnej stabilności i jednostajnego trwania; bezustanne namiętne obnażanie śmierci, jakby sycenie się jej nagością.
Kompleks tantyczny - nigdy nie zaspokojone pożądanie nowości w obrazie śmierci.
Profanacje krwi
Krasińskiego cechuje fanatyzm zakrzepłej krwi albo krwi w ogóle jako nosicielki życia. Najwięcej w Agaj-Hanie jest obrazów zakrzepłej krwi, szczególnie na mrozie. Fenomen krzepliwości stanowi o atrakcyjności krwi dla zmysłowej wyobraźni. Krew bowiem wypełnia ciało człowieka, staje się źródłem jego energii i ruchliwości. Jedynie w jego wnętrzu krew zachowuje swoje cudowne właściwości. Na zewnątrz krzepnie, to znaczy martwieje jakby pod wpływem tego, że się ją widzi; krwi można by przypisać pewną tanatyczną wstydliwość. Podcina się komuś żyły i upuszcza krwi, by można ja było widzieć zbeszczeszczoną, czyli zakrzepłą lub krzepnącą. Krew opuszczająca ciało staje się szokującym składnikiem zewnętrznej materialności. Nienasycenie krwią to niesamowity rys wyobraźni Krasińskiego. Graniczy on z jakimś absurdalnym szaleństwem, z wampiryzmem literackim. Orgia krwi towarzyszy wyzwoleniu się ognia i odwrotnie.
Motyw ognia w Agaj-Hanie: szybkość ognia w utworze polega nie tylko na spalaniu się przedmiotów, na błyskawicznym obracaniu się bujnych kształtów w popiół, a więc nie tylko na zmianie, ale również na gwałtowności „dziania się”.
Gwałtowność Krasińskiego, ogólnie rzecz biorąc, to rozpraszanie się bytu. Los każdego z bohaterów Agaj-Hana jest posuwaniem się przerywanym gwałtownymi porywami woli, ku nicości; powolnym obracaniu się cielesności w proch. Człowieczeństwo w utworze to przede wszystkim zmysłowa witalność.