ZYGMUNT KRASIŃSKI - „IRYDION”
STRESZCZENIE
-Nowy świt na Wschodzie (chrześcijaństwo), zaś Imperium Rzymskie wraz z starożytnym światem idą ku końcowi. "Motłoch i cezar - oto jest Rzym cały".
- Narrator przyzywa bohatera zemsty, który ma zmartwychwstać. Leży on w jaskini na łożu i czeka na przebudzenie. "Wąż z łuską promienistą śpi od wieków przy stopach jego". Leży zawieszony między snem a śmiercią. "Nim powstaniesz, opowiem twe dzieje".
- Chersonez Cymbrów - Półwysep Jutlundzki. Cymbrowie to były wszystkie plemiona skandynawskie. Tam mieszkał ojciec Bohatera, Amfiloch Hermes, opowiadał długie opowieści w nocy, we dnie walczył i biesiadował. Pił zdrowie Sygurda i mówił się do jego córki Grimhildy, kapłanki Odyna, że zostanie jego żoną. Jest mu potrzebna by wyzwolić kraj. Ona zgadza się, postanawia rzucić świątynię, choćby miało to zesłać na nią potępienie i gniew Odyna. Tuż przed odejściem wraca pod pomnik Odyna i siada na świętym głazie. Ma widzenie: miasto na siedmiu wzgórzach pali się i staje się ruiną. Prosi Odyna o to, by mogła usłyszeć JEGO imię. Grimhilda pada na wpół martwa ale podchodzi do niej Amfiloch i mówi: "Przez imię Roma, imię wrogów moich i twoich, wołam cię do życia, powstań Grimhildo!". Wypowiedział jeszcze 3 razy słowa "Roma" i dziewczyna obudziła się, poszła za cudzoziemcem jak żona za mężem.
- Podróż statkiem. Hermes tuli do siebie Grimhildę i opowiada jej historię. Mówi jej by nie bała się burzy, nie zginą bo sami są częścią wielkiego zniszczenia. Grimhilda pyta: Imię jego? Na co otrzymuje odpowiedź: Przeznaczenie.
- Młodzi zamieszkali na wyspie Chiara, gdzie wychowywali się Irydion i Elsinoe. Gdy Amfiloch wyruszał na wojny, Grimhilda strasznie cierpiała w skryciu. Wielkie szczęście panowało, gdy powracał. Kładł dzieci spać i mówił na dobranoc: "Pamiętajcie nienawidzieć Romy. Dorósłszy, niech każden z was ściga ją przekleństwem swoim - ty żelazem i ogniem - ty natchnieniem i niewiasty zdradą".
- 13 lat minęło, gdy Grimhilda wyznała mężowi, że coś się zaczyna z nią dziać. Pewnej nocy wypiła czarę trucizny. Miała widzenie: Odyn ją do siebie wzywał i zagroził, że skrzywdzi jej dzieci jeśli za nim nie pójdzie. "Na czas tylko byłam twoją" - wyznaje Amfilochowi. Tuż przed śmiercią mówi dzieciom, że to dla nich umiera. Po śmierci ukochanej żony, Amfiloch bierze ostrze i niszczy posąg Odyna.
- teraz Amfiloch z urną Grimhildy płynie do Rzymu.
Część pierwsza
- W pałacu Irydiona, Irydion klęczy pod posągiem swojego ojca. Rozmowa Elsinoe z Irydionem: cezar Heliogabal domaga się jasnowłosej. Będzie musiała do niego pójść. Elsionoe nie chce tego, namawia nawet Irydiona do wspólnego samobójstwa. Elsinoe ma zamieszkać w Rzymie, oddać ciało "synowi sprośności". Ale jej dusza ma być czysta, cezar niczego nie może się domyślić. Ma wyssać z niego całe życie. Masynissa wszystkim kieruje, przypomina też Irydionowi jego zadanie. Nazywa go Sygurdem (ojciec Grimhildy). Przestrzego go przed Aleksjanem (późniejszym cesarzem rzymskim Aleksandrem Sewerem), który może dostać się na tron i uczynić Rzym chrześcijańskim, czym go bardzo umocni. Masynissa wysyła Irydiona do katakumb - tam los Rzymu się rozstrzyga. Masynissa przypomina też ostatnie słowa ojca Irydiona: "Masynisso, powierzam ci syna i myśl moją", co znaczy, że Masynissa nigdy nie opuści Irydiona.
- Świątynia w lochach pod Kapitolem, Heliogabal i Elsinoe. Cezar bardzo jest w niej zakochany, tymczasem ona ciągle jest dla niego niedostępna, nie chce dzielić z nim łoża. Heliogabal nie może tego znieść - wszystko mu służy na ziemi, a ona nie chce. Ponadto, Heliogabal obawia się, że zginie z ręki Aleksjana. Prosi by wszyscy go bronili. Zwraca się z tym do Eutychiana (nadworny błazen). Elsionoe w tym czasie rozmawiała z bogami. Miała wizję mężczyzny, który ma zbawić cezara. Imię jego: "Sygurd, syn kapłanki". Heliogabal poznał w nim brata Elsinoe, Irydiona: "On będzie moim dobrym geniuszem".
- Inna część pałacu cezarów, Aleksander Sewerus i Mammea (Matka Aleksjana, która uczyła go Chrystusowej miłości ludzi). Przychodzi Ulpianus z wieściami, planują oni jakiś spisek. Chodził po Antiochii i słuchał opinii o obecnym cezarze - Heliogabalu. Wszyscy byli skłonni ku zmianie władcy. Aleksander dodaje, że trybun Arystomachus jest gotów za niego i Mammeę oddać życie. Chrześcijanie sprzyjają Aleksandrowi, wierzą, że gdy zostanie cezarem, uczyni ich religię państwową. Ulpianus proponuje, by użyć ich jako narzędzie, bo tak naprawdę Rzym trzeba odbudować inaczej, wg tradycji. Rozmawiają też o Amfilochu - jego postawa była pełna dostojeństwa, przypominał on im drugiego cezara. Następnie rozmawiają o jego dzieciach: Irydionie i Elsinoe. Elsionoe jest tak piękna, że gdy się pojawi, nikt nie może oderwać od niej wzroku. Aleksander był przy Heliogabalu w dniu, w którym Elsinoe była mu ofiarowana. Irydion odwiedził raz siostrę, rozmawiał z cezarem. Ulpianus zastanawia się, czy Irydion nie czuje żądzy zemsty za krzywdy siostry. Jest to całkiem prawdopodobne, więc trzeba "ufność jego pozyskać". Heliogabal jest synem siostry Mammei.
- przychodzi Irydion. Wita się z Ulpianusem, który pyta o Masynissa (Amfiloch zapoznał się z nim na Syrtach Getulów). Pyta się o niego, bo nieraz go przerażał swoimi mowami. Aleksander chce zbratać się z Irydionem: "Daj rękę, synu Amfilocha. Nieszczęście, jak miłość, wiąże ludzi z sobą - bądźmy przyjaciółmi, a może kiedyś razem będziemy się cieszyć!". Między słowami ugadują się w spisku przeciwko Heliogabalowi.
- Inna część pałacu cezarów, grona dworzan, tanecznic, muzykantów; Eutychian, prefekt pretorium - Rupilius, Eubulis, jego parasyty (dworzanie-zausznicy). Rozmawiają o poezji, potem przychodzi Filozof i prosi by pozwolono mu przemawiać w termach. Pytany, mówi że wierzy w jednego Boga. Na to Eutychian mu odpowiada: "Tą nauką nie przywrócisz państwa". Rupilius mówi, że z Maurytanii sprowadził tygrysa cętkowanego, niedługo roszarpie gladiatora. Podchodzi Irydion do Eutychiana i mówi, że stawia się na umówioną godzinę, Eutychian ma go poprowadzić.
- Szczyt wieży otoczony kolumnadą, Heliogabal i Elsinoe. Przychodzi Irydion, zaś Elsinoe odchodzi. Heliogabal wyznaje Irydionowi, że obawia się Aleksjana, który spiskuje z Domicjanusem Ulpianusem. Pyta Irydiona o radę, ten mu radzi by nie rozpaczać kiedy jeszcze nic nie wiadomo, a dopiero gdy nadejdzie niebezpieczeństwo, zdać się na niego. Przypomina też, że syn Septymiusa ukochał matkę Heliogabala, Irydion chce się nim opiekować, a ten mimo to się boi - to hańba. Heliogabal wykazuje schizofremię - wszyscy przeciw niemu. Irydion proponuje, by Heliogabal uderzył na wroga oraz na całe miasto. Irydion chce tego dokonać, mówi do Heliogabala: "Zbawić cię tylko mogę rozpędzeniem senatu, wycięciem pretorianów i przeniesieniem stolicy!". Przyłączą się do nich wszyscy uciśnieni przez Rzym. Po wszystkim wyprowadzi się ich na Wschód, gdzie wymrą na pustyni, by nie rzucili się na swych przywódców. Heliogabal marzy o świątyni w Emezie - tam żyłby wśród swoich wieszczbiarzy. Zaczynają przygotowywać się do planu, Irydion nakazuje wywieźć wszelkie bogactwa do Emezy i zwoływać do miasta ludy z zagrabionych ziem - Irydion z nimi porozmawia, bowiem "matka nauczyła mnie dzikiej mowy północnych!". Włoskie legiony należy wysłać na Partów, tam sobie będą walczyć. Eutychianowi nie należy się z niczego zwierzać, za to Heliogabal ma się spotkać z Aleksjanem i Mammeą by się im przypodobać. Nie ważne czy mu uwierzą, ważne że zyska na czasie.
- Ogród cezarów na palatyńskim wzgórzu, pod posągiem Diany Elsinoe i Irydion. Elsinoe wyrzuca sobie nieczystość, a Irydion ją pociesza: "Kto się poświęcił dla dobra ludzi, powinien o ich sądzie zapomnieć". Elsinoe zdradza się (choć Irydion tego nie widzi) z uczuciem do Aleksandra. Brat przestrzega ją by wytrwała do końca.
- Sala Amfilocha w nocy, Irydion i Masynissa, za nimi Pilades (przełożony niewolników). Przychodzi Gladiator by zabić Irydiona (Gladiator o imieniu Sporus przysłany przez Eutychiana, a dokładnie przez Rupiliusa), ale mówi mu tylko, że zosłał nasłany, odrzuca sztylet - był głodny a w pałacu Irydiona został nakarmiony. Teraz odchodzi, jutro i tak zginie w walce z tygrysem. Irydion temu przeczy, nakazuje Piladesowi ubrać dostojnie Sporusa i dać mu pieniędzy. Pyta o jego prawdziwe imię - Lucius Tiberius Scipio. Obiecuje pomóc mu w zemście, przyprowadzi nawet kolegów:). Irydion i Masynissa mają jeszcze jeden cel - nawrócić chrześcijan na starą wiarę. Masynissa mówi: "Na to, byś wcielił królestwo nie tej ziemi w namiętności ziemi, trza ci niewiasty" - kobiety na podobieństwo Maryi, która byłaby odzwierciedleniem myśli Irydiona. Irydion wybrał już taką kobietę, Masynissa radzi mu by na początku chwalił jej wiarę, a potem by przyprowadził jej myśli od Niego do siebie, bo on jest daleki, teraz Irydion ma stać się dla niej bogiem. Irydion trochę się obawia, czuje się słaby przy jej pięknie i doskonałości, ale musi być jego. Irydion dochodzi do refleksji nad sobą, pyta Masynissa czy kiedykolwiek miał być człowiekiem, ten zaś odpowiada mu, że jest człowiekiem w tej chwili nikczemności. Ale jest ktoś kto uczynił go nieszczęśliwym, są dwa Rzymy, drugi to Bóg, z którym przyjdzie Irydionowi stoczyć walkę po upadku Rzymu. Irydion zostaje sam i rozwodzi nad tym, że będzie musiał skrzywdzić swoja kobietę.
Część II
- Katakumby, Biskup Wiktor i Aleksander Sewerus w żołnierskim płaszczu. Aleksander prosi biskupa by przygotował poddanych do jego panowania. Przychodzi Irydion, Aleksander szybko wychodzi. Biskup czekał na niego, ciało brata Irydiona zostało odebrane z rąk wroga. Irydion mówi o Heliogabalu - nie ma siły panować i o Aleksandrze - nie ma siły by wnieść nowe rządy, należy coś z tym zrobić. Wiktor gani go - nie powinien pokładać nadziei w walce.
- Wchodzi orszak, męczennik z oddzieloną głową oraz orszak niewiast. Wiktor dokonuje obrządku pogrzebowego. Orszak rusza, Irydion zostaje z tyłu, z orszaku oddziela się Kornelia Metella. Martwi się ona o to, co się gotuje - Irydion pociesza ją przypominając słowa Wiktora. Kornelia poznaje Irydiona - kiedyś na cmentarzu Eufemii uczyła go pacierzy. Irydion mówi jej co zamierza, posługując się wiarą - oto nadejdzie dzień powrotu Chrystusa. Kornelia przerażona bluźnierstwami Irydiona modli się do Boga i mówi: "Ja wiem, żem się urodziła, żeby ciebie zbawić". Irydion siada na sarkofagu i opowiada Kornelli moment śmierci Amfilocha i to, co przykazał swoim dzieciom. Muszą wypełnić jego wolę, ponieważ przysięgli nie słuchać litości, "ale żyć by niszczyć, dopóki duch mój się z ojca duchem nie połączy". Masynissa krew wylał z czary na głowę Irydiona i na rękę ojca - wtedy Amfiloch umarł. Mówi jej o tym, że Chrystus przyszedł by niewolnicy stali się wolni, nie po to by oddać Rzymianom ziemię. Odchodzi bo słyszy Wiktora. Kornelia zostaje przez chwilę sama, prosi Boga o przebaczenie: "Od krzyża nigdym oczu nie spuściła ku śmiertelnym twarzom - a teraz, o Panie, dwoje ócz utkwiło mi w pamięci (...) i jako prorok, i jako święty (...) on staje przede mną i mówi, a ja go słucham, Panie!". Wiktor pyta co się dzieje, bo Kornelia dziwnie wygląda, na to ona: "Szukam Boga, Pana mego, i znaleźć Go nie mogę". Wiktor mówi, że będzie się za nią modlić i odchodzi.
- powraca Irydion, Kornelia ucieka od niego, boi się. Na to Irydion mówi, że jak jest za słaba, to tutaj rozchodzą się ich drogi. Może kiedyś się jeszcze spotkają, ale na pewno nie na ziemi. Ale Kornelia ostatecznie nie ucieka, zamierza trwać przy Irydionie po to by zbawić jego duszę, mimo że Irydion namawia ją do ucieczki ("Świadczę się wami, kości umarłych i tobą, matko ziemio - chciałem ją, ją jedną ocalić"). Nagle dochodzi głos Symeona z Koryntu: Do broni. Irydion mówi Korneli, że jest przywódcą tysięcy i za kilka dni zostanie wszczęta walka. Rozkazuje ukochanej zwoływać ludzi do broni. Tak też czyni...
- Irydion i Symeon z Koryntu w Katakumbach. Symeon chciałby podbić świat dusz, niby w imię Boga. Symeon: "O, jakżem był niegdyś małoduszny i ślepy! Wierzyłem, że niesprawiedliwość znosić trzeba, by docierpieć się nieba". Chwyta za czaszkę ukochanej, która miała zostać jego żoną, ale centurion porwał ją do cyrku Flawiana, pożarły ją tygrysy, tylko czaszkę ma po niej. Teraz więc będzie się mścił.
- Zgromadzenie chrześcijan przy pochodniach. Modlą się i nagle wchodzi Symeon z Irydionem. Irydion wygłasza przemowę taką, że zgromadzeni widzą w nim wysłannika od Boga. Razem z Symeonem przekonują lud, że działają z woli Boga i że trzeba walczyć. Wbiega Metella. Irydion przywołuje Kornelię, ukazuje w niej dziewicę, która pierwsza pojęła jego słowa. Kornelia nawołuje do broni, tłumacząc jak wielkie rzeczy objawione jej zostały za pośrednictwem Irydiona: "W gromy zbrojnego widzę. Idzie i zdobywa" - starcy przyjmują to za widzenie. Przyłączają się i odtąd wszyscy mówią jednym głosem. Kornelia leci dalej by nawoływać do broni. Irydion mówi do ludzi: "Kto przyjdzie do pałacu Amfilocha, kto wymówi, stanąwszy na progu 'Sygurd, syn Grymhildy', ten dostanie miecz i pocisk, i szyszak miedziany". Chór Barbarzyńców przez wzgląd na pochodzenie Irydiona, sławę jego matki, przysięga mu posłuszeństwo. Wybucha wojna, słychać jakieś dziwne głosy. Wszyscy przyłączają się do Irydiona, tylko starcy chcą uciekać, widzą w tym wszystkim gniew Boży. Tłum się rozpierzcha w ciemności. Odnjadują się tylko barbarzyńcy. Irydion nakazuje wyprowadzić ich stąd Symeonowi, sam zamierza wkroczyć w płomienie by ratować Kornelię.
- Ognie spod ziemi buchają, wśród nich Kornelia. Irydion bierze ją w ramiona i wraca do towarzyszy. Nadchodzą słupy ognia, wśród nich Masynissa. Ujarzmia chóry podziemnych głosów, wszyscy cieszą się zwycięstwem, ale Masynissa mówi, że od zwycięstwa dzieli ich wiele pokoleń. Mówi dziwne rzeczy, na koniec: "Owiońcie mnie ciemności - teraz w milczeniu skonajcie, bracia moi!".
Część Trzecia.
- Namiot w obozie zamiejskich pretorianów. Arystomachus i Lucius Tubero, w głębi na łożach rozmawiają Aleksander Sewerus i Ulpianus. Wchodzi Irydion, niby w imieniu cezara pyta, jakie są ich zażalenia. Oni odpowiadają, że już nie mają żadnych, teraz szykują się do powstania, bo kiedyś cezar nie spełnił ich próśb. Tubero mówi, że darują mu życie jeśli wyda im Eutychiana na ukrzyżowanie, odda majątek i ucieknie skąd przybył, ma czas do rana. Irydion ich wyśmiewa, mówi że biada im, jak nie uklękną przed Heliogabalem. Arystomachus wygania go, jednak Irydion idzie jeszcze do Aleksandra i mówi, że brat jego zamienił karę śmierci na wygnanie. Ulpianus nie radzi mu z nim rozmawiać, za to Aleksander chce tego. Pyta Irydiona skąd jego przewrotność, przecież przysięgał zniszczyć cezara. Jeszcze namawia Irydiona, by został przy nim, wtedy wyrwie Elsinoe z rąk cezara. Irydion odchodzi.
- Sala w pałacu cezarów, Elsinoe w purpurze cesarskiej, wchodzi Irydion i pyta o przeklętego (cezara). Elsinoe mówi, że gdzieś leży, wcześniej zwijał się ze strachu, ma wielką nadzieję w Irydionie, że uspokoi powstańców. Budzą cezara. Irydion mówi mu, że wszyscy chcą go zabić. Podpuszcza go, że mówił o pieniądzach i wolności, ale Aleksander chce głowy i krwi cezara, nie bogactwa (choć było trochę inaczej)... Irydion ma stanąć na czele pretoriatu, zaś Heliogabal resztę majątku, której nie wywiózł do Syrii ma oddać pretorianom dworu. Wbiega Eutychian i mówi, że Senatorowie radzą nad śmiercią cezara. Cezar Eutychianowi powierza stanowisko prefekta pretorium, na co on się nie zgadza, bo wszyscy pragną go zabić. Wbiega posłaniec i mówi, że już ustalono: cezar ma zginąć jak Neron, zaś Aleksander ma zająć jego miejsce. Irydion uspokaja cezara i mówi by zwołał wszystkich pretorianów, zaś gladiatorowie pod wodzą Scypiona ruszą na senat, który uradził śmierć cezara. Mówi, że pokona jego wrogów, ale do tego potrzebuje jego władzy nad wojskiem i ludem - prosi o pierścień cesarski, jeśli będzie go miał, wszyscy będą wiedzieli, że z woli cezara działa. Heliogabal ostro się opiera, jednak Irydion powoli go przekonuje, w końcu zdziera z niego pierścień. Heliogabal zostaje sam z Eutychianem.
- Irydion nakazuje siostrze pilnować cezara, a jak wróci, odejdą razem. Elsinoe pyta, co będzie z cezarem. Irydion mówi, że nie troszczy się o jego osobę, najważniejszy był pierścień. Elsinoe pragnie jego śmierci oraz ułaskawienia Aleksandra. Brat odmawia, ona mówi, że umrze jeśli coś się stanie Aleksandrowi. Irydion mówi, że teraz dopiero powinna zacząć żyć, bo spełnia się prośba ich ojca. Elsinoe żegna go, prosząc by o niej pamiętał.
- Pałac Irydiona. Masynissa, z tyłu domownicy, barbarzyńcy i żołnierze Irydiona. Masynissa mówi Werresowi skąd zacząć podpalać Rzym. Przybył Scypion i powiedział, że senat został rozwalony. Irydion przychodzi i mówi Scypionowi co ma dalej robić: ma pilnować pretorian i wmawiać im, że jak coś się dzieje, to to wszystko sprawa Aleksandra. Ma oszczędzać życie Heliogabala, bo wszyscy się będą słuchać Irydiona dopóki on będzie żył.
- Irydion wyczekuje chrześcijan - w nich opiera się cała jego potęga, zginie jeśli nie stawią się. Tymczasem posłaniec mówi, że biskup Wiktor ich zatrzymał i Symeon w rozpaczy go do siebie przywołuje.
- Wiktor i chrześcijanie. Wiktor wyklina Kornelię, Symeon próbuje go przekonać że jest niewinny, że nie robi nic złego i ma rację. Przychodzi Irydion (zapowiada go Kornelia). Prosi Wiktora by zrozumiał, ale on jest nieustępliwy i zaczyna odprawiać egzorcyzmy nad Kornelią. Ona wyrzeka się złego ducha, mówi Hieronimowi (Irydionowi), że mu przebacza i umiera. Irydion klnie Symeona, że wydał Kornelię. Wiktor wyklina Hieronima (Irydiona).
- Ulica pomników, żołnierze wnoszą rannego Werresa, który mówi Irydionowi, że lud woła: "Sewerus niech żyje". Umiera. Przychodzi niewolnik i mówi Irydionowi, że grupa Aleksandra zamordowała cezara. Sewerus chciał oszczędzić Elsinoe, ale ta słysząc o tym przebiła się sztyletem krzycząc: "Irydione, wroga twojego nie będę kochała". Irydion rozpacza nad śmiercią siostry, wówczas przychodzi Scypio i razem z Irydionem dobywają miecza - planują zabicie Aleksandra.
Część Czwarta.
- Pałac cezarów. Aleksander, Mammea, Ulpianus, dworzanie. Irydion walczy ciągle z nimi, ale Aleksander obiecał umierającej Elsinoe, że wybaczy wszystko Irydionowi. Posyła Ulpianusa do Irydiona z warunkami, jeśli je przyjmie to OK, jeśli nie to poczuwa się do zwolnienia z obietnicy i Ulpianus będzie wtedy mógł wymierzać swoją sprawiedliwość.
- Uroczystości pogrzebowe Elsinoe. Do Irydiona przychodzi Ulpianus i przedstawia warunki: "Imperator żąda, byś stolicę opuścił na zawsze i wrócił do Chiary". Ma jeszcze wydać wszystkich wspólników. Wtedy dopiero Aleksander mu zapomni. Irydion odmawia. Ulpianus pyta go więc, kto jest tak naprawdę jego wrogiem - Irydion wraz ze swoimi ludźmi odpowiada ROMA.
- Noc miesięczna. Świątynia Wenery naprzeciw Amfiteatru Flawiana, Lucjusz Tubero i pretorianie. Przychodzi Arystomachus - próbował walczyć z Grekiem (Irydionem) ale nie dało rady. Wychodzą, zostaje sam Masynissa. Chce wyrwać Irydiona z rąk aniołów:)
- Forum, Aleksander Sewerus, obok Ulpianus, wchodzi Arystomachus (za nim prowadzą rannego Scypiona). Aleksander próbuje ze Sypiona wyciągnąć informacje o spisku, ale się mu to nie udaje. Ulpianus podpowiada mu tortury.
- Irydion następując na Tuberona i zabija go. Wchodzi Albion i mówi, że kiedyś był po jego stronie, ale teraz ma marne szanse na wygraną więc postanawia go zabić, dla nagrody od cezara. Irydion za to zabija Albiona.
- Przy stosie Elsinoe. Pilades pragnie dostać się do lochów. Żołnierze Irydiona zaczynają się załamywać, nie widzą sensu wojny, wolą żyć i mieć co jeść niż walczyć, nawet o chwałę ojczyzny. Irydion im złorzeczy. Pilades zostaje zabity, wszyscy chcą się rzucić i na Irydiona. Ten wstępuje na stos siostry i żegna się ze światem. Przychodzi Masynissa i go wywołuje, mówi że przybywa go zbawić. Irydion nie chce, wtedy Masynissa porywa go w swoje ramiona i mówi, że jest nieśmiertelny, jest Bogiem". Przybiegają Arystomachus, Aleksander, Ulpianus i rzymskie kohorty. Pytają o Irydiona, ludzie mówią, że wszedł na stos i zniknął, proszą o przebaczenie, a Aleksander mówi: "Przebrała się litość moja", szykuje się egzekucja.
- Szczyt góry, Masynissa i Irydion oparty na jego ramieniu. Irydion wyrzuca Masynissie wszystko - że mu naobiecywał, a nie dotrzymał. Przez niego stracił siostrę, poświęcił Kornelię. Pyta go: "Czy Chrystus jest panem nieba i ziemi?". Masynissa przyznaje, że to jego odwieczny wróg. Irydion chce umrzeć w pokoju, tymczasem Masynissa go kusi: da mu niepamięć, siłę, władzę itd. W końcu idą na układ: Masynissa uśpi Irydiona i przebudzi go dopiero, gdy Rzym naprawdę upadnie, nie podczas wojny. Przysięga została zawarta, Irydion mówi: "Idźmy! Mnie Rzym, tobie duszę moją!"
Dokończenie
Przebudzenie Irydiona - budzi się on po upadku Rzymu, dana jest mu wiedza "lat zbiegłych od chwili zaśnięcia [...]. Gdyby dzieje dnia jednego, ujrzałeś wszystkie męki Rzymu i tryumfy Krzyża!". Irydion ogląda Rzym, widzi jego gruzy. Następnie zaczyna się sąd nad jego duszą. Walczy Anioł i kusiciel. Kusiciel: "Wrogu nieśmiertelny, on moim - on żył w zemscie, on nienawidził Romy". Anioł: "O Panie! on jest moim, bo on kochał Grecję!". Irydion został zbawiony dzięki Kornelii: "Świadectwem Kornelii, modlitwą Kornelii ty zbawion jesteś, boś ty kochał Grecję!". Bóg posłał Irydiona na północ (Do Polski), gdzie ma być jeszcze jedna próba jego. Zapowiada, że po długim męczeństwie nadejdzie wolność.
„Irydion” - dramat historyczno-filozoficzny Zygmunta Krasińskiego w 4 częściach, z Wstępem i Dokończeniem. Dzieło powstawało w latach 1834-36 (I redakcja zniszczona przez poetę - 1832-33). Wydany bezimiennie w Paryżu w 1836, wznowiony w Poznaniu w 1851 i 1858. Wydany pod nazwiskiem autora w Paryżu w 1862 roku, w pierwodruku dedykowany „Marii”, tj. J. Bobrowej. Dramat rozgrywający się głównie w III wieku n.e.; stanowi bardzo kunsztowną kompozycję historyczną i historiozoficzną, obfitującą w sceny, które obrazują rozpad - pod naporem barbarzyńców - imperium rzymskiego w dobie cezariańskiej, starcie pogaństwa i chrześcijaństwa, pomieszanie kultów religijnych Wschodu i Zachodu; znalazła tu odbicie szczególna wrażliwość roamantyka-historiozofa na konflikty rozmaitych kultur, na starcia ludów z różnych kręgów cywilizacyjnych (ujawniona też w „Agaj-Hanie”) oraz na schyłkowe piękno rozkładu i klęski.
Historiozoficzną perspektywę śmierci wielkiej epoki narzuca od razu pierwsze zdanie Wstępu, zawierającego prehistorię bohatera i obraz sytuacji: „Już się ma pod koniec starożytnemu światu - wszystko, co w nim żyło, psuje się, rozprzęga, szaleje - bogi i ludzie szaleją. W Wiecznym Mieście Irydion, syn Greka Amfilocha (z Południa) i kapłanki Odyna Grimhildy (z Północy), wychowany przez ojca na mściciela krzywd Grecji i ludów podbitych, spiskuje przeciw Rzymowi, pragnąc doprowadzić do jego obalenia. Cel, do którego zmierza, i metoda, którą obiera, stawiają go wobec samych tragicznych wyborów, zmuszając do niszczenia i posługiwania się bronią podstępu: spiskuje przeciw cezarowi Heliogabalowi, którego jest zausznikiem, i poświęca, by go usidlić, cześć ukochanej siostry, Elsinoe, podejmuje działania przeciw szlachetnemu Aleksandrowi Sewerowi, przyjmuje pozornie religię chrześcijan, by pchnąć ich do postępków sprzecznych z nakazami ewangelicznymi, składa zemście w ofierze odwzajemnioną miłość do chrześcijanki Kornelii. Gdy wszystkie te poczynania nie przynoszą spełnienia upragnionej zemsty, ofiarowuje nieśmiertelność swej duszy („Mnie Rzym, tobie duszę moją”) towarzyszącemu mu nieustannie i nie pozwalającemu zapomnieć o podjętych zobowiązaniach nieśmiertelnemu starcowi - Masynissie - wcieleniu wiecznego Szatana. Po wielu perypetiach jednak Irydion za wstawiennictwem Kornelii będzie zbawiony, ale ma udać się na północ, do „ziemi mogił i krzyżów”, tj. do Polski, gdzie po przejściu męczeństwa, zmartwychwstanie „z pracy wieków” i stanie się „wolnym synem niebios”.
Idea „Irydiona” została określona przez konflikt Przeznaczenia i Opatrzności, Szatana i Boga, zemsty i miłości. U podstaw dramatu ukryta jest paralela pomiędzy Grecją a Polską i Rzymem a Rosją carów, toteż Słowacki ujmie krótko prawdę utworu, w którym katastroficznemu przeczuciu zagłady towarzyszy optymistyczne proroctwo upadku „stolic tyranów”: „Irydion, czyli o zwaleniu się Petersburga”.
Uwikłany w dwoisty stosunek do idei zemsty i bezwzględnej zagłady wroga, uczynił Krasiński Irydiona postacią tragiczną> Konflikt tragiczny zbudowany został na kolizji nieuchronnej zagłady Rzymu, wynikłej z organicznego biegu dziejów, i czynu Irydiona, który próbuje samowolnie przyspieszyć ten naturalny proces. W dramacie triumfuje znamienny dla Krasińskiego bierny tragizm klęski.
W drugiej, po „Nie-Boskiej komedii”, „tragedii chrześcijańskiej” wkracza Krasiński świadomie - śladem swego ulubionego myśliciela, P.S. Ballanche'a, twórcy tzw. szkoły mitologicznej - w sferę opowieści mitycznej, tworząc rodzaj sagi bohaterskiej, symbolicznej historii człowieka szamoczącego się między Przeznaczeniem a Opatrznością; jej założenia wyjaśniał obfity komentarz autorski, organiczna część utworu. Jak wykazał S. Treugutt, „wysoki styl” dramatu, operujący przede wszystkim estetyką wzniosłości, umożliwia pogodzenie tkwiących w nim sprzeczności; stąd też koturnowość, posągowość, monumentalizacja, emfaza, retoryczność i operowość, przepych nagromadzonych rekwizytów kultury i wiążący się z tym estetyzm - co wszystko nieraz budziło zastrzeżenia krytyki.
Dramat wielokrotnie był wystawiany w Polsce, swoją prapremierę miał w 1902 roku w Krakowie. Był tłumaczony na niemiecki, czeski, serbsko-chorwacki, francuski, rosyjski, bułgarski, hebrajski, włoski, angielski i estoński.
III cz. „Dziadów” Mickiewicza (1832) - romantyczny dramat metafizyczny (misteryjno-symboliczny), „Kordian” Słowackiego (1834) - współczesny dramat psychologiczno-polityczny i „Irydion” Krasińskiego (1836) - romantyczny dramat hisotryczny to 3 wielkie dzieła nawiązujące do niedawnej walki o wolność. Dotyczyły przyczyn klęski i niepokojącej przyszłości Polski.
Geneza utworu. 4 grupy różnych faktów w których kręgu pracował Krasiński nad swym dramatem: 1. Podróż do Włoch - wycieczka romantycznego pisarza do Włoch stawała się zazwyczaj wyprawą w przeszłość i prowadziła z zasady przez schyłek imperium do współczesności. Z cezariańskiego Rzymu do Europy palących problemów społecznych i politycznych. W liście z 3 czerwca 1835 Krasiński poruszył trzy sprawy doniosłe dla zrozumienia „Irydiona”: Gibbonowski punkt wyjścia dla swej historycznej medytacji, kształt artystyczny dzieła i jego millenarystyczny charakter. Chwila, w której Masynissa obudzi Irydiona ze snów wieków, nie będzie dniem Alaryka, ani dniem Attyli. To noc 1835 roku, gdy w Rzymie daremnie szukać śladów jego dawnej chwały. Z wiekowej potęgi imperium pozostały ruiny. Z moralnej potęgi chrześcijaństwa - zgrzybiała ideologia.
2. Studia nad dziejami rzymskiego imperium. 3. Współczesne życie polityczne.
4. Związek z Joanną Bobrową. - Biograficzna geneza postaci Kornelii. Kornelia i Irydion to artystyczne przetworzenie związku Krasińskiego z Joanną Bobrową. Kornelia była naturalnym łącznikiem między światem chrześcijańskim i pogańskim.
Całe pokolenie romantyczne błądziło w zaczarowanym kole historiozoficznych dumań nad upadkiem rzymskiego imperium. Wszyscy doszukiwali się paraleli między tym upadkiem a aktualnymi problemami chwili. Historyczna medytacja pośród ruin Rzymach była modnym w romantyzmie gatunkiem poetyckim, eseistycznym i publicystycznym. „Irydion” należy do tych nielicznych dzieł polskiego romantyzmu, które doczekały się przekładów na języki obce.
Temat dzieła. Irydion posiada dwa plany: plan realny (temat historyczny) i plan symboliczny (sfera współczesnych analogii i aluzji). Tematem historycznym Irydiona jest zarysowujący się upadek Rzymu w dobie cezariańskiej potęgi, bogactwa, blasku i zbytku. Na tym tle poeta umieścił spisek powiernika Heliogabala, Greka Irydiona. Bohater zamierza wyzyskać nowy układ sił społ. i polit. do zniszczenia Rzymu, pragnąc w ten sposób pomścić hańbę swej ojczyzny i krzywdy wszystkich uciemiężonych ludów. Rewolucyjny zamysł Irydiona wykonali upatrzeni przez mściciela sprzymierzeńcy (chrześcijaństwo i barbarzyńcy Północy) w dobie gdy dojrzały ku temu warunki.
- Symboliczna sfera dzieła: despotyzm i dekadentyzm cezarów, niezadowolenie, sprzysiężenia i bunty ujarzmionych i wyzyskiwanych ludów, zapowiedź upadku starego świata, zwyrodnienie chrześcijaństwa i sojusz papiestwa z feudalnymi władcami Europy.
- paralela germańska - Europa wszystko zawdzięcza napadom ludów germańskich (tak uczyli romantycy niemieccy).
- rewolucyjne ruchy i powstania narodowe w czasach Świętego Przymierza.