ROMANTYZM - INFORMACJE PODSTAWOWE

TERMINOLOGIA:

DANDYZM - postawa życiowa oparta na przeświadczeniu, że życie może być wyrazem samoekspresji i sztuką. Dandysi szczególną rolę przywiązywali więc do stroju, na który składał się zazwyczaj czarny płaszcz, kapelusz i fantazyjny krawat. Dandyzm jest to również sposób postrzegania świata, jako chaosu, jako wrogiego i nieprzyjaznego, a przede wszystkim nieautentycznego otoczenia. Dandysi, podobnie jak cyganeria artystyczna, przeciwstawiali się filisterskiemu stylowi życia, byli często skrajnymi indywidualistami, tworzyli i zamykali się we własnych światach. Dandyzm jest więc formą walki o własny autentyzm i indywidualizm, przejawiający się we wszystkich aspektach życia.

REALIZM - postawa, która opierając się na doświadczeniu i rozumowaniu, charakteryzuje się obiektywną oceną rzeczywistości, liczeniem się z faktami w działaniu, powziętych celach, poglądach. Także kierunek literacki ukształtowany ok. 1850 r. w większości lit. europejskich i wypełniający epokę między romantyzmem a naturalizmem, charakteryzujący się ukazywaniem w dziełach artystycznych świata z perspektywy przeciętnego odbiorcy i oceniania go zgodnie z zasadami zdrowego rozsądku.

OSJANIZM - zjawisko związane z preromantyzmem i romantyzmem (2 połowa XVIII w. - początek XIX w.), wywodzące się z tzw. pieśni Osjana, wydanych 1760-1773 przez szkockiego pisarza J. Macphersona jako rzekomy przekład autentycznych pieśni staroceltyckich, ułożonych przez legendarnego barda szkockiego (w rzeczywistości irlandzkiego) z III w. Powodzenie zawdzięczały głównie połączeniu elementów sentymentalizmu, folkloru, ludowości i poetyckiego historyzmu. W pieśniach odnajdywano czarodziejską, ponurą, pełną grozy mitologię Północy. Ukazywały one życie ludów - proste, nieskomplikowane. Budziły zainteresowanie tradycją ludową, średniowieczem, grozą - krajobraz osjaniczny to wrzosowiska, mgły, wichry, burze. Osjanizm lansował tezy o: wyższości życia ludu "w stanie natury", poetyckich jej wartościach, jedności świata żywych i umarłych. Głosił wyższość poezji "prostej" nad uczoną, a także romantycznej Północy nad klasycznym śródziemnomorskim Południem.

FRENEZJA ROMANTYCZNA - cecha utworów literackich, odznaczająca się obfitością motywów okropności, zbrodni i szaleństwa, a także rozmiłowaniem autorów w opisywaniu makabrycznych scen. W utworach frenetycznych bohaterowie ulegają nikczemnym namiętnościom, pogardliwie odrzuciwszy prawdziwe wartości, co kończy się dla nich tragicznie. Częsta jest też ingerencja piekielnych mocy w losy ludzi.

IRONIA ROMANTYCZNA -podobnie jak cały prąd romantyczny, romantyczna postawa wobec świata - wyrasta z głębokiej niezgody na dotychczasowe sposoby opisu świata i dotychczasowe zasady, na których opierały się stosunki międzyludzkie. Oczywiście, posługiwanie się ironią było wysoce niewłaściwe w obrębie formacji oświeceniowej, której naczelna przesłanka dydaktyczna wymagała od autora posługiwania się językiem zrozumiałym, jasnym i jednoznacznym, chociaż historia znała przecież starożytną formę ironii sokratycznej (doprowadzonej do perfekcji przez Sokratesa), służącej pedagogice, prowadzącej - przy zachowaniu dobrej woli, czystości intencji - do poznawania prawdy. Terminem "ironii romantycznej" jako pierwszy posłużył się Friedrich Schlegel. Ironia romantyczna określa koncepcję postawy twórcy wobec świata, wyrażająca się w przekonaniu o dominacji fantazji twórczej, pojmowaniu aktu twórczego jako gry, w której zacieranie granicy między rzeczywistością a fikcją łączyły się z poczuciem supremacji twórcy wobec dzieła.

LUDOWOŚĆ ROMANTYCZNA - jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech światopoglądu romantyków, którzy - zmęczeni nachalną indoktrynacją nowości - postanowili zwrócić się ku korzeniom ludowym. Skupiono się na analizie starych podań, mitów, baśni i legend, z których tacy twórcy, jak Adam Mickiewicz czy Ignacy Krasicki - wybrali to, co sprawiło, że literatura romantyczna jest pełna magii i nieokreślonego pierwiastka cudowności. Dlatego też pełno jest w tych tekstach elementów ludowej moralności, cech kultury mieszkańców wsi i pogranicza. Przykładami utworów o tematyce ludowej, powstałych wskutek fascynacji twórczością, językiem, obyczajami, wszystkim tym, co nieznane i zapomniane, są dzieła Adama Mickiewicza (Ballady i romanse, Dziady część II i IV Adama Mickiewicza).

HISTORIOZOFIA - dziedzina filozofii, określana często (zwłaszcza na Zachodzie) mianem filozofii historii, uznawana niekiedy za samodzielna gałąź wiedzy - skupia się na refleksji nad dziejami, nad ich sensem, biegiem i celem, i próbuje ustalić ogólne prawidłowości nimi rządzące. Przedmiotem badań historiozofii jest też postrzeganie procesu dziejowego przez ludzi, różne sposoby jego przedstawiania i rozumienia.

ORIENTALIZM - to częsty motyw literatury romantycznej, zarówno europejskiej (Giaur Byrona), jak i polskiej (Sonety krymskie Mickiewicza). Autorzy, pozostając pod wpływem zachwytu filozofią, tradycjami i obyczajami wschodnimi (arabskimi, perskimi, chińskimi, japońskimi, hinduskimi), egzotyką tamtych rejonów (językiem, kuchnią, religią), sytuowali postaci swych dzieł w odległych krainach, wprowadzali motywy związane z kulturą Wschodu, umożliwiając tym samym kreację tajemniczego, niezwykłego bohatera.

BYRONIZM - określenie tego prądu literackiego pochodzi od nazwiska romantycznego poety, G.G. Byrona. Wytworzył się na początku XIX w. Cechuje się głęboką chęcią wyzwolenia zniewolonego narodu, sprzeciwia się istniejącej sytuacji politycznej, społecznej oraz moralnej. Jest to postawa przejawiająca poglądy rewolucyjne posiadając jednocześnie dystans dla otaczającego świata.

EGZOTYZM - wprowadzenie do dzieła literackiego elementów zaczerpniętych z odległych krajów i kultur. Mogą to być składniki świata przedstawionego: miejsca, postacie, wątki, a także formy literackie. Celem tego zabiegu jest wywołanie nastroju, efektu tajemniczości, zaspokojenie ciekawości, potrzeby inności, przeżycia przygody. Egzotyzm ujawniał się w postaci utopii, ukazującej niezwykłe, wymyślone światy. Odmianą egzotyzmu jest m.in. orientalizm.

TYRTEIZM - jest postawą romantyków, która zakładała aktywność poety w stosunku do obserwowanych zdarzeń. W myśl jej założeń twórca nie powinien być tylko obserwatorem, lecz także uczestnikiem życia społecznego. Powinien połączyć swój talent z czynem, z działaniem, na wzór spartańskiego wodza Tyrteusza. Idee tyrtejskie widać w wielu utworach epoki. W Dziadach części III Adam Mickiewicz chciał wzbudzić w społeczeństwie ciemiężonym przez cara opór i chęć walki z Rosją. Z kolei Juliusz Słowacki w Kordianie zachęca poprzez postać Osoby II do podjęcia działania, by potem w Grobie Agamemnona postawić rodakom za wzór bohaterskich Spartan.

HISTORYZM - dobrze odnalazł się w romantyzmie, w którym tak dużą wagę przykładano do historii własnego narodu. Dlatego też autorzy przenosili akcję w czasy największych sukcesów ojczyzny, najczęściej w średniowiecze. W ich utworach widać poszukiwanie odskoczni od racjonalizmu, postulowanego z taką siłą w oświeceniu, od harmonii i ładu, jakie propagowali twórcy poprzedniej epoki. Rolę wspomnianej odskoczni pełniły "mroki średniowiecza", z których romantycy czerpali wiedzę oraz inspirację, co najpełniej widać w wierszach Cypriana Kamila Norwida.

GOTYCYZM - jest węższą odmianą historyzmu, skupiającą zainteresowanie nie na całej przeszłości, lecz tylko na średniowieczu. Podobnie jak w tej mrocznej, tajemniczej epoce, tak i w romantyzmie powstawały utwory pełne niedopowiedzeń, zagadek, zbrodni rozgrywających się w ogromnych zamkach, do których nie przedostawał się promyk słońca. Przykładem literatury romantycznej, w której obecny jest motyw gotyku, jest powieść Wichrowe wzgórza Emily Brontë oraz ballada Król Olch Goethego.

IRRACJONALIZM - jest poglądem właściwym filozofii romantycznej. Jest to przekonanie o tym, że byt (rozumiany jako świat) można poznać pozarozumowo, wystarczy mieszanka wiary, uczucia i intuicji, z odrobiną nutki szaleństwa i wizjonerstwa. Pogląd ten przeciwstawia się racjonalnemu sposobowi poznania świata, postulując zastąpienie go środkami pozarozumowymi. Przykładem utworu, w którym obecny jest irracjonalizm, jest Romantyczność Adama Mickiewicza.

FANTASTYKA - była kolejnym tematem i motywem literatury romantycznej. Widać ją na trzech płaszczyznach utworu: czasu (akcja rozgrywa się często w nocy, kiedy jest ciemno i czytelnik boi się tego, co przeczyta w kolejnym zdaniu), miejsca (zazwyczaj fabuła toczy się w miejscach odludnych, pustynnych) i postaci (bohaterowie często są bez biografii, którą autor ujawnia stopniowo, np. Konrad Wallenrod Mickiewicza czy Giaur Byrona). Wszystkie nadprzyrodzone, niezwykłe zjawiska i istoty inspirowały twórców, oczarowanych światem kreowanym przez Williama Szekspira (w romantyzmie istniał szekspiryzm, czyli fascynacja dziełami Anglika) do pisania kolejnych opowieści o duchach czy czarownicach, Tajemniczość jest częstym elementem w literaturze tej epoki, a wyobraźnia ulega gloryfikacji, stając się często niejako prawdziwą rzeczywistością. Przykładami dzieł posiadających pierwiastki fantastyczne są Ballady i romanse Adama Mickiewicza, Balladyna czy Kordian Juliusza Słowackiego, a także Król Olch Goethego.

PATRIOTYZM - to postawa, jaką prezentowali zarówno autorzy, jak i bohaterowie romantyzmu - epoki, w której Polska nie istniała na mapie świata, była w niewoli, cierpiała z powodu rozdarcia między trzech zaborców. Jej obywatele, nękani koniecznością przyswojenia obcej kultury, poddania się nieznanej administracji, nauczenia się i posługiwania językiem zaborcy, chętnie sięgali po literaturę propagującą patriotyzm.

INDYWIDUALIZM - poczucie odrębności towarzyszy wszystkim bohaterom utworów romantycznych (oraz ich autorom). Te oryginalne jednostki były przekonane o tym, że zostały stworzone do wyższych celów, że mają do wykonania zadania bardziej znaczące, niż reszta śmiertelników. Konrad Wallenrod czy Kordian dążyli do zrealizowania swych zamierzeń, mimo iż nie mieściło się to w ogólnie przyjętych kanonach i normach społecznych. Nie bacząc na osamotnienie, wyobcowanie dalej wierzyli w to, że zostali natchnieni, że są wyjątkowi i pozostaną niezależni.

GRUPY LITERACKIE:

CYGANERIA WARSZAWSKA - to grupa poetów i malarzy działająca w latach 1838-1843, do której należeli m.in.: Józef Bohdan Dziekoński (autor powieści fantastycznej Sądziwój), Roman Zmorski (tłumacz ludowych pieśni serbskich), Włodzimierz Dionizy Wolski (autor libretta opery Moniuszki Halka). W warunkach twardego terroru politycznego grupa ta jednak nie mogła trwać długo, choć zdobyła się nawet na własne pisma: „Nadwiślanin” (1841-1842) i „Jaskółka” (1843). "Cyganie" warszawscy, podobnie jak europejscy, manifestowali sposobem bycia i w twórczości pogardę dla "salonowych" konwencji obyczajowych, głosili idee demokratyczno-ludowe. Blisko związany z Cyganerią warszawską był m.in. C.K. Norwid i Teofil Lenartowicz.

ZIEWONIA - grupa literacka działająca w latach 1832-1838 w zaborze austriackim, skupiająca byłych powstańców, uczestników demokratycznej konspiracji galicyjskiej. Program ideowo-artystyczny grupy został zawarty w almanachu Ziewonia (t.1 - Lwów 1834, t.2 - Praga 1838), w którym publikowali też swoje utwory członkowie ugrupowania. Ziewończycy postulowali stworzenie literatury narodowej poprzez wierne naśladowanie twórczości ludowej narodów słowiańskich.

Przedstawiciele: August Bielowski, Seweryn Goszczyński, Lucjan Siemieński, Kazimierz Władysław Wójcicki, Dominik Magnuszewski.

PRZEŁOM ROMANTYCZNY W POLSCE (1822 - 1830)

Cechy okresu:

- poetą, którego utwory kształtują nowy kierunek jest Adam Mickiewicz

- walka romantyków z klasykami

- manifesty i wystąpienia programowe (m.in. Romantyczność Mickiewicza, teksty Mochnackiego, przedmowa Mickiewicza do I tomiku Poezji)

- widoczna jednostronność (piętno Mickiewiczowskie, jego poetycka dominacja, którego akolici szybko stali się naśladowcami; monotonia argumentów w walce z klasykami)

- ludowość, regionalizm, młodzieńczość jako pozytywna kategoria moralna, komponent literackiej biografii (za przykładem Mickiewicza)

- przeoczono inną niż Mickiewiczowska drogę romantyzmu, proponowaną przez Marię Malczewskiego.

- literatura przełomu wykształciła kilka gatunków literackich, z których to powieść poetycka była u nas dotąd w ogóle nie znana. Inne ważne gatunki: ballada, formy liryczne (wraz z liryka patriotyczną), poemat romantyczny.

WALKA ROMANTYKÓW Z KLASYKAMI - to spór dotyczący nie tylko haseł i wartości estetycznych w literaturze; konflikt ten ujawnił rozbieżność poglądów i idei moralnych, społecznych i politycznych.

Społeczeństwu polskiemu nie podobała się literatura pseudoklasyczna. Choć przeciwstawiała się ciemnocie i zacofaniu, to wyrażała program umiarkowanie liberalnych reform społecznych i ugodową politykę wobec zaborców, odrzucając wszelkie myśli o jakimkolwiek powstaniu narodowym. Wpływ na pseudoklasycznych pisarzy miała oczywiście magnateria, która obawiała się utraty majątków w razie ewentualnego powstania.

Coraz częściej więc podnosiły się głosy krytyki, nie tylko o treść, ale i o pseudoartystyczny, zapożyczony z Francji styl i elegancję. Z tej opozycji zrodził się polski romantyzm postępowy. Walka romantyków z klasykami tocząca się na salonach, następnie w publicystyce i w poezji była równocześnie walką o nowy styl i nową ideologię.

Klasycy występowali przeciwko:

- naruszaniu odwiecznych ideałów piękna, zasad, norm i reguł pozwalających realizować je w sztuce,

- łamaniu zasady decorum i dobrego smaku.

Romantycy bronili:

- prawa do interpretacji (względności) przepisów i form, do nieskrępowanej ekspresji artystycznej,

- zamiłowania egzotyką (orientalizm), mitologią północy

- narodowego charakteru sztuki, sięgania do historii: mitów i wierzeń słowiańskich, rycerskiej przeszłości,

- patriotyzmu, mającego wydobyć kraj z okowów zaborców; chęci walki o niepodległość i sprzeciwieniu się poddaństwu i pańszczyźnie.

- wiary w wygraną słabszych - twierdzili, że w starciu dwóch sił zwycięży ta, której zwolennicy mocniej wierzą w jej słuszność, choćby byli gorzej uzbrojeni.(„Kraj to mały niczym szyba tarczy, lecz na grób wrogom przecież go wystarczy”, Kornel Ujejski, „Maraton”)

- Programu samotnej i szlacheckiej rewolucji - romantycy liczyli na odzew ze strony młodego, postępowego pokolenia synów szlacheckiego urodzenia; rewolucja miałaby być samotna - bez udziału mas ludowych

- Dopiero po powstaniu 1831 roku, a konkretniej jego klęsce, (której przyczyn szukano w braku porozumienia między przywódcami a masami ludu) nastąpiła zmiana ideologii polityczno-społecznej. Czołowi romantycy zaczęli propagować ideę zbrojnego powstania szerokich mas ludności przeciw zaborcom

- wiary w irracjonalizm, ludzkie doświadczenie, fascynacji naturą, spirytualizmem, panteistyczną wizją natury

Romantycy walczyli o:

- występowanie przeciw wszelkim konwencjom,

- wyzwolenie wyobraźni,

- zwrot ku twórczości ludowej (folklor), prostotę języka

- tworzenie nowych form literackich, synkretyzm form - łączenie w jednym dziele różnych konwencji, gatunków literackich.

UTWORY PROGRAMOWE SPORU:

• 1818: Kazimierz Brodziński, O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej - autor charakteryzuje oba kierunki i wypowiada swój pogląd nt. literatury. Brodziński propagował więc zwrócenie się ku literaturze narodowej, rodzimej, słowiańskiej; w sielance zaś widział filozofię, sposób na życie, kategorię moralną, a także narodową. W ten sposób wywodził dwa podstawowe wyróżniki literatury romantycznej: ludowości narodowość.

• 1819: Jan Śniadecki, O pismach klasycznych i romantycznych - w romantyzmie widział on "szkołę zdrady i zarazy", niosącą zagrożenie dla rozwoju oświaty, hołdującą "barbarzyńskiej gwałtowności średniowiecza", zabobonnej ludowości czarów, guseł i upiorów. W filozofii był wrogiem metafizyki, spekulacji i apriorycznych dociekań.

• 1821-30: Adam Mickiewicz, Romantyczność - wzoruje postać zaślepionego i nieczułego Starca na Śniadeckim. Drugi etap sporu, związany z recepcją pierwszych tomów poezji Mickiewicza, przyniósł liczne wypowiedzi publikowane (recenzje, parodie, pamflety, satyry) i prywatne (korespondencja) klasyków, atakujących poezję romantyczną za gminność, niepoprawność języka, niezgodność z regułami i smakiem. Ze szczególnie ostrymi atakami spotkały się Sonety krymskie. Odpowiedzią była przedmowa Mickiewicza do Poezji (1829): O krytykach i recenzentach warszawskich.

• po 1822: Kajetan Koźmian był jednym z największych przeciwników romantyzmu. Krytykował przede wszystkim tematykę ludową, a Mickiewicza uważał za wichrzyciela.

• ok. 1831: Maurycy Mochnacki, jeden z organizatorów powstania listopadowego, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli obozu romantyków, w swoich głębokich studiach literackich domagał się literatury narodowej, zerwania prawideł w sztuce, podkreślał znaczenie natchnienia, intuicyjności i bezpośredniości przeżycia. Stał jednak w opozycji do Brodzińskiego, krytykując jego idyllizm.

ROMANTYCZNA HISTORIOZOFIA:

PROWIDENCJALIZM - pogląd historiozoficzny sformułowany w filozofii św. Augustyna, wg którego losami świata, społeczeństw i jednostek kieruje bezustannie opatrzność boska. Ponieważ upadek człowieka doprowadził do zerwania jego więzi z Bogiem, jedna część stworzeń, w tym ludzi, pozostaje mu wierna, inna zwraca się przeciw Niemu. Jedna stanowi "państwo Boże" ("civitas Dei") - zgodnie z zasadą predestynacji, druga - "państwo ziemskie" ("civitas terrena").

Zmaganie się obu państw stanowi o dziejach świata. Prowidencjalizm został powiązany z historiozoficzną ideą misji dziejowej narodów i państw, głoszoną szczególnie w XIX w. przez tradycjonalistów oraz mesjanistów.

MISTYCYZM - jest typową postawą przedstawicieli epoki romantyzmu, zakładającą możliwość duchowego kontaktu z bóstwem, z siłami pozaziemskimi i stawiającą wyżej poznanie intuicyjne niż rozumowe. Autorzy i bohaterowie przez nich tworzeni wyznawali pogląd, że dzięki odpowiednio silnemu uczuciu, wyostrzonej intuicji i pełnej wierze religijnej możliwe jest całkowite, nierozerwalne połączenie się z Bogiem i z naturą.

MESJANIZM - ta teoria historiozoficzna przeniosła się do literatury polskiej poprzez Koło Sprawy Bożej Andrzeja Towiańskiego, pod wpływem którego przez długie lata pozostawali i tworzyli Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Seweryn Goszczyński. Według założeń mesjanizmu, odwołującego się do judaistycznej koncepcji Mesjasza, wybitna jednostka lub cały naród ma misję posłannictwa wobec ludzkości, misję zbawienia świata poprzez ofiarę, cierpienie i śmierć. Dlatego też często człowiek dla ogólnej idei poświęca własne życie, a naród cierpi, aby odkupić winy innych krajów. Twórcą odmiany XIX-wiecznego mesjanizmu określa się Adama Mickiewicza. Stworzył on w III części Dziadów rozdział Widzenie księdza Piotra, w którym przedstawił ideę mesjanistyczną. Według niej Polska to ukrzyżowany Chrystus narodów, który poprzez własne cierpienie zbawi, oczyści i wyzwoli inne ludy.

PROMETEIZM - jest to postawa indywidualnego buntu przeciwko Bogu i zgody na cierpienie za ideę i szczęście ludzi. Wyrasta ona z mitu o Prometeuszu, który skradł Zeusowi ogień i obdarzył nim ludzi, za co został skazany na wieczną mękę. Prometeizm stał się jedną z charakterystycznych cech bohatera romantycznego. Przykładem tej postawy jest Konrad z III części Dziadów. Konrad jako wybitna indywidualność, poeta-geniusz o niemal nadludzkiej wrażliwości, jest przede wszystkim żarliwym patriotą. W imieniu całego cierpiącego narodu samotnie podejmuje walkę z Bogiem. Jednak opętany przez Szatana Konrad dopuszcza się bluźnierstwa wobec Boga, grzeszy pychą i ponosi klęskę. Konrad - postawa prometejska, bo podobnie jak mityczny Prometeusz walczy z Bogiem o dobro ludzi, poświęca się i cierpi.

METEMPSYCHOZA - inaczej reinkarnacja; pogląd, według którego dusza (bądź świadomość) po śmierci ciała może wcielić się w nowy byt fizyczny. Np. dusza jednego człowieka może przejść w ciało nowonarodzonego dziecka lub zwierzęcia czy nawet według niektórych poglądów rośliny. Samo słowo reinkarnacja jest zestawieniem dwóch członów: inkarnacja (wcielenie) i przedrostka re (oznaczającego powtórzenie czegoś). Dosłownie więc reinkarnacja oznacza powtórne wcielenie.

IDEA GENEZYJSKA - poglądy wyrażone przez Juliusza Słowackiego w poemacie prozą Genezis z Ducha i innych dziełach z późnego, mistycznego okresu twórczości. Wielokrotnie wykładana przez poetę idea łańcucha bytów, przeobrażających się w aktach dobrowolnego męczeństwa, ujęta optymistycznie jako ruch postępowy, polegający na ciągłym doskonaleniu się.

NOWE GATUNKI LITERACKIE:

BALLADA - wierszowana opowieść, łącząca w sobie cechy liryki, epiki i dramatu, której tematem są niezwykłe wydarzenia. Jest gatunkiem synkretycznym.

Cechy ballad romantycznych:

* ludowość (obecność ludu - mieszkańców wsi, symbolika ludowa),

* obecność postaci fantastycznych (nimf, rusałek, duchów),

* przysłowia ludowe, złote myśli, które kształtują moralnie ludzi,

* przyroda jako żywy bohater,

* język stylizowany na język ludowy (elementy mowy potocznej i gwary),

* cały tekst ma charakter zwykłej, ludowej opowieści,

* autor (utożsamiony z narratorem) solidaryzuje się z ludem (mieszkańcy wsi),

* synkretyzm rodzajowy - utwór łączy w sobie elementy epiki, liryki i dramatu.

POWIEŚĆ POETYCKA - romantyczny wariant poematu epickiego, określany tą nazwą od 2 połowy XIX wieku; współcześnie używano terminu „powieść”, który zgodnie z ówczesnym jego rozumieniem, oznaczać miał nie tylko fabularność, ale i autentyczność relacji, w przeciwieństwie do „literackiego” poematu.

Cechy gatunkowe powieści poetyckiej:

* synkretyzm gatunkowy: połączenie elementów epickich i lirycznych;

* rozbudowany utwór wierszowany;

* fabuła o luźnej, fragmentarycznej kompozycji, nasycona momentami dramatycznymi; obecność luk i zakłóceń chronologicznych, wiele miejsc tajemniczych i niedopowiedzianych;

* subiektywizacja opowiadania i opisu;

* nikły dystans między narratorem a bohaterem;

* obecność zwrotów kierowanych wprost do czytelnika;

* narrator oceniający postawę bohatera, obnażający swój emocjonalny stosunek do zdarzeń;

* postać narratora często stanowi maskę dla samego twórcy.

Najważniejsze polskie powieści poetyckie doby romantycznej: Maria (1825) Antoniego Malczewskiego, Konrad Wallenrod (1828) Adama Mickiewicza, Zamek kaniowski (1829) Seweryna Goszczyńskiego, wczesne powieści poetyckie Juliusza Słowackiego: Mnich (1832) , Jan Bielecki (1832), Arab (1832), Żmija (1832), Lambro (1833).

POEMAT DYGRESYJNY - to jeden z najważniejszych i najciekawszych gatunków stricte romantycznych. Nawiązywał on do tradycji poematów Ariosta (żartobliwa technika narracyjna), poematów heroikomicznych (elementy parodystyczne i satyryczne) oraz twórczości Sterna (swobodna kompozycja). W obrębie tej formy literackiej występują elementy wypowiedzi: epickiej, lirycznej, dyskursywnej.

Cechy gatunkowe poematu dygresyjnego:

* rozbudowany utwór wierszowany;

* występuje prosta i niezbyt rozbudowana fabuła; najczęściej kanwę utworu stanowi podróż głównego bohatera, ukazywana jako szereg niezwiązanych ze sobą epizodów; stąd luźna, fragmentaryczna kompozycja;

* w utworze na pierwszy plan (przed fabułę) wysuwa się dominująca postać narratora, dla którego opowiadana historia jest jedynie pretekstem do licznych wypowiedzi na inne tematy; stąd liczne dygresje, refleksje, wtręty, w których podmiot mówiący wypowiada swe opinie na temat filozofii, ideologii, polityki, obyczajowości, literatury; często pojawiają się odniesienia do współczesności, niekiedy bardzo złośliwe;

* narrator posługuje się ironią, żartem, szczególnie w odniesieniu do osoby głównego bohatera;

* demonstracyjnie swobodny narrator prowadzi swoistą grę z czytelnikiem; zwraca się do niego bezpośrednio; traktuje jako dyskutanta w sporach ideowych, literackich, itp; objawia mu proces tworzenia dzieła (wypowiedzi metatekstowe).

DRAMAT ROMANTYCZNY - Gatunek ten został ukształtowany w opozycji do reguł dramaturgii klasycystycznej, w nawiązaniu do doświadczeń teatru szekspirowskiego i hiszpańskiego (Calderon) oraz różnorodnych form melodramatu. Dramat romantyczny to wcielenie koncepcji romantycznej formy otwartej, która charakteryzowała się następującymi cechami:

* luźna kompozycja - w dramacie romantycznym związki przyczynowo-skutkowe mają drugorzędne znaczenie,

* wieloosiowość, wielopoziomowość kompozycji,

* zatarcie początkowej i końcowej ramy kompozycyjnej.

Inną ważną ideą realizowaną w dramacie romantycznym jest synkretyzm rodzajowy przejawiający się w swobodnym łączeniu elementów dramatycznych z epickimi oraz lirycznymi, co skutkowało tym, że obok monumentalnych scen zbiorowych występowały wspaniałe monologi liryczne. Ponadto dla romantyków normą było splatanie wątków realistycznych z fantastycznymi, tragizmu z komizmem, patosu z groteską. Dramat romantyczny cechuje się swoistym rozmachem - autorzy nie licząc się z możliwościami technicznymi teatrów tworzyli dramaty bardzo trudne bądź wręcz niemożliwe do wystawienia na scenie (tzw. dramat niesceniczny), co spowodowało, że wiele z nich po raz pierwszy pojawiło się w teatrach dopiero w XX wieku (tutaj wiele zasług przypada Stanisławowi Wyspiańskiemu).

Do najważniejszych twórców tego gatunku należą m.in. A. Mickiewicz (Dziady), J. Słowacki (Kordian), Z. Krasiński (Nie-Boska komedia).

KOMEDIA - gatunek dramatyczny o treści pogodnej, akcji obfitującej w wydarzenia, oraz mającej pomyślne dla bohaterów zakończenie, z elementami komizmu, niekiedy także karykatury, satyry, groteski, mający na celu wywołanie śmiechu widza.

GAWĘDA SZLACHECKA - krótki utwór pisany prozą lub wierszem, wytworzony w literaturze polskiej na przestrzeni XIX w. Tematem przewodnim jest życie szlachty. Gawęda to wzór opowieści ustnej. Cechuje się swobodą wypowiedzi, częstymi zwrotami do słuchacza, powtórzeniami. Występują gesty foniczne oraz nie ma zaznaczonych konturów kompozycyjnych. W romantyzmie elementy gawędy dostrzegamy w utworach Adama Mickiewicza: Pan Tadeusz, a także J. Słowackiego np. Beniowski.

6

---