Romantyzm - epoka w historii sztuki europejskiej od lat 90. XVIII wieku do 40. XIX wieku, prąd ideowy, literacki
i artystyczny, który rozwinął się przede wszystkim w Europie Zachodniej. Romantyzm przyniósł ideę człowieka "wewnętrznego", kult jednostki, jej odmienności i indywidualności, przeświadczenie o konieczności walki z tyranią, ze zniewoleniem człowieka, z uprzedzeniami społecznymi i rasowymi. Wg światopoglądu romantycznego świat składał się
z tego, co widzialne, materialne i poznawalne zmysłowo oraz na to, co niewidzialne, duchowe i dające się poznać jedynie za pomocą środków pozarozumowych - wiary i intuicji. Słynna "dominacja uczucia nad rozumem" była bunt przeciwko zastanej mieszczańskiej rzeczywistości i obowiązujących w niej normom społecznym.
Typowy literacki bohater romantyczny to buntownik, kierujący się wielkimi namiętnościami, miłością lub nienawiścią, nieprzeciętny, konfliktowy, samotnie buntujący się przeciw normom społecznym, często walczący w obronie ojczyzny. Najważniejszym uczuciem dla romantyka jest miłość, która zwykle bywa nieszczęśliwa i tragiczna, zawsze jednak wszechogarniająca i wszechmocna.
Indywidualizm - teoria filozoficzna, wg której istotne znaczenie miały tylko jednostki, wiążąca się z przekonaniem
o szczególnej roli jednostki, która stoi ponad tłumem. Postawę tę cechuje poczucie niezależności i odrębności osobistej oraz postępowanie odbiegające od przyjętych wzorców i norm. Znacząco wpłynął na ukształtowanie specyficznego typu bohatera romantycznego.
Historyzm - stanowisko filozoficzne postulujące poznawanie rzeczywistości oraz ujmowanie zjawisk, także społecznych
i kulturowych, w sposób historyczny, tzn. biorąc pod uwagę ich powstanie, rozwój i warunki dziejowe. nakazywał uwzględnianie kontekstu historycznego w rozważaniach o człowieku i życiu społecznym.
Orientalizm czyli zainteresowanie odległymi krainami (od łac. orientalis - wschodni), utrwalona w kulturze Zachodu fascynacja kulturami Wschodu (np. arabską, chińską, indyjską, japońską, perską); występował już w kulturze starożytnej,
w średniowieczu mało znany Daleki Wschód uznawano za bajeczną krainę szczęśliwości i dostatku, obraz ten utrwalono także w baroku. Natomiast zupełnie inaczej zainteresowano się Wschodem w oświeceniu, gdzie w ówczesnej literaturze służył często za "zwierciadło" cywilizacji Zachodniej. Ponadto liczne motywy orientalne pojawiły się w sztuce, literaturze
i zdobnictwie. W 2. połowie XVIII wieku nastąpił szybki rozwój orientalistyki, wzrosło także zainteresowanie Wschodem
o czym świadczą liczne przekłady z literatur orientalnych. Rozwój wiedzy o cywilizacjach Wschodu przyczynił się do znacznego wpływu orientalizmu na literaturę romantyczną. Orientalność umożliwiała kreację poszukiwanych przez romantyków walorów literackich: ponadprzeciętnego bohatera, lokalnego kolorytu, bajecznego, odrębnego, zagadkowego
i nieznanego świata. Obok ludowości orientalizm stał się jednym z podstawowych wyróżników literatury romantycznej.
Ludowość w literaturze romantycznej związana jest z częstymi nawiązaniami do legend, podań, starodawnych mitów i baśni, do literatury ludowej i czerpania z niej motywów oraz wzorców stylistycznych, jak również przyswajania właściwych jej postaw wobec świata. Nurt ten sformułowany po raz pierwszy w romantyzmie, wyraził się w zwrocie do motywów ludowych, głównie fantastycznych, w dążeniu do ukazywania świata przez pryzmat ludowego bohatera, a także w korzystaniu
z gatunków literackich, funkcjonujących dotąd w folklorze (np. ballady).
Osjanizm - zespół tendencji literackich występujących na przełomie XVIII i XIX wieku zapoczątkowanych publikacją Pieśni Osjana autorstwa szkockiego pisarza Jamesa Macphersona, który wzorował je na dawnych przekazach celtyckich i ogłosił jako rzekome angielskie tłumaczenie odnalezionych dzieł legendarnego barda Osjana. Mistyfikacja Macphersona zapoczątkowała prąd literacki w wielu krajach europejskich, przejawiający się nawiązywaniem do zainteresowań, atmosfery poetyckiej, konstrukcji bohaterów oraz zabiegów stylistyczno-kompozycyjnych cyklu pieśni. Utwory Macphersona charakteryzuje uczuciowy stosunek do bohaterskiej świetności dawnej Szkocji, dominuje w nich nastrój żalu i poczucie przemijania oraz szczególna "radość smutku" - ambiwalentne uczucie, w którym gorycz wspomnień miesza się z rozrzewnieniem. Nastrojom tym towarzyszy idealizacja charakterów i czynów dawnych wojowników, jawiących się jako waleczni, wielkoduszni wobec wrogów, a wierni wobec przyjaciół oraz ponadprzeciętnych kochanków. Akcja zawsze rozgrywała się na tle przyrody północnej Szkocji oraz Irlandii, zaś bohaterom towarzyszyły nierzadko duchy zmarłych wojowników, pozostające w kontakcie ze światem żyjących. Poezja osjaniczna powołała do istnienia postać barda -piewcy chwały swojej ojczyzny. W XIX wieku stanowiła jeden z argumentów w dyskusji nad poezją naturalną i oryginalną.
Mistycyzm - kierunek religijno-filozoficzny zakładający możliwość bezpośredniej łączności z Bogiem. Mistycy starali się słowem przekazać to, co w ich doświadczeniu mistycznym jest niewyrażalne, uważali, że do prawdy powinno się docierać bezpośrednio przez wsparcie łaską, modlitwę, kontemplację, medytację, uczucie, a nie tylko przez poznanie rozumowe. Zapisy doświadczenia mistycznego niejednokrotnie cechują się znaczną wartością literacką. Przyjmują wtedy często postać poetycką, funkcjonuje nawet termin poezja mistyczna.
Mesjanizm - wiara w pojawienie się mesjasza, który zbawi świat. Idea mesjanizmu pojawia się w Biblii w Starym Testamencie, gdzie mesjasz to przyszły król Izraela. W literaturze mesjanizmem nazywano przekonanie, że czyjeś losy są identyczne z losami Chrystusa. W ten sposób, w literaturze polskiego romantyzmu, np. w III części Dziadów Adama Mickiewicza, w scenie widzenia księdza Piotra Polska występuje jako Chrystus narodów ukrzyżowany na krzyżu trzech zaborców. Cierpienie narodu polskiego było uzasadniane właśnie przez koncepcję mesjanizmu narodowego. Było to podstawą powstania nurtu filozoficznego nazywanego mesjanizmem polskim. (zobacz film "Mesjanizm w "Dziadach cz. III")
Bajronizm - termin ukuty od nazwiska angielskiego poety George'a Gordona Byrona, oznaczał powstały w romantyzmie prąd społeczno-kulturowy, także postawę wewnętrzną, model zachowania. Odnosi się głównie do literatury i związane jest
z modelem bohatera romantycznego stworzonym przez Byrona.
Cechuje go:
• bunt przeciwko przyjętym wzorcom kulturowo społecznym - bohater to buntownik, charakterystyczny w literaturze romantycznej
• samotność, skłócenie z otoczeniem - wyalienowanie
• indywidualizm, okazywany na wszelkich możliwych płaszczyznach
• rozdarcie wewnętrzne, wieczne cierpienie
• dwuznaczność moralna
• skłonność do zemsty
W Polsce model bohatera bajronicznego powielali m.in. w swoich utworach Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki.
Werteryzm - termin związany z głównym bohaterem powieści epistolarnej Johanna Wolfganga Goethego Cierpienia młodego Wertera, od którego imienia pochodzi, oznacza model postawy bohatera literackiego, utrwalony w literaturze za sprawą wspomnianej powieści. Bohatera werterycznego cechowały: wybujała wyobraźnia, uczuciowość, brak zdecydowanego działania, dążenie do samozagłady, widzenie świata przez pryzmat marzeń i poezji, niezgoda na konwencje obyczajowe
i normy moralne, której towarzyszy pesymistyczne poczucie bezcelowości życia. Wyraża się to w tak zwanym Weltschmerz ("ból świata"), kulminujący się najczęściej w postaci samobójstwa. Niezwykła siła oddziaływania utworu Goethego wpłynęła na ukształtowanie się swoistego stylu życia, nawet mody na ubiór werterowski, czyli żółtą kamizelkę i niebieski frak. Przypisuje się mu również, że pod wpływem głównego bohatera powieści Goethego wiele osób przyjęło w życiu postawę werteryczną i tak jak on popełniło samobójstwo.
Prometeizm (postawa prometejska) - postawa etyczna polegająca na dobrowolnym podporządkowaniu działań jednostki dobru większych grup społecznych lub nawet całej ludzkości. Nawiązuje do mitycznej postaci Prometeusza. Oznacza również bunt przeciwko boskim wyrokom i siłom natury oraz cierpienie własne w imię szczęścia ogółu. Przykładami takiej postawy
w literaturze mogą być: Kordian z dramatu romantycznego Juliusza Słowackiego oraz Konrad w III części Dziadów Mickiewicza, którego prometejska postawa ukazana jest w Wielkiej Improwizacji.
Wallenrodyzm - postawą, której nazwa wywodzi się od nazwiska tytułowego bohatera powieści poetyckiej Adama Mickiewicza Konrada Wallenroda. Bohater, z pełną świadomością, że nie ma innej metody, którą można by pokonać wroga, poświęca całe swoje życie i honor walce z wrogiem ojczyzny. Działa w sposób moralnie naganny, gdyż dopuszcza się zdrady. Powoduje to konflikt wewnętrzny bohatera i jego klęskę. Zasadność i dopuszczalność takiego postępowania była częstym przedmiotem dyskusji.
Bohater Mickiewicza nie reprezentuje jednak makiawelizmu, gdyż nie traktuje "dwulicowego" działania jako moralnie neutralnego, wręcz przeciwnie: przeżywa ogromny dramat zmuszony podeptać rycerskie wartości, cierpi i poświęca się dla ojczyzny. Gdyby tylko mógł, wybrałby inną drogę.
Irracjonalizm - (łac. irrationalis - nierozumowy) - pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistości nie da się poznać
w racjonalny, rozumowy sposób, przypisywał najwyższą wartość pozarozumowym środkom poznawczym (np. intuicji); odrzucał możliwość, aby słowa, jako środek komunikacji, mogły odpowiadać wewnętrznym ideom. Był postawą typową dla romantyzmu i modernizmu. Irracjonalizm to również postawa umysłowa, stawiająca argumenty na mocy tradycji, autorytetu, wiary, instynktu, intuicji, czy emocji ponad argumentami rozumowymi.