POEZJA LEGIONOWA

(Wojciech Jerzy Podgórski, Słownik literatury polskiego oświecenia)

TERMINOLOGIA:

• W węższym sensie - poezja okolicznościowa towarzysząca działaniu polskich formacji wojskowych, jakie istniały za granicą w czasie od 16 XI 1794 r. do utworzenia legii polsko-włoskiej, 19 II 1807 r., a także twórczość żołnierzy tychże formacji (bez względu na jej tematykę)

• W szerszym sensie - symboliczne i umowne określenie całokształtu twórczości poetyckiej związanej sytuacyjnie lub tematycznie z dziejami i walkami różnych polskich formacji wojskowych w latach 1794-1813

• Nazwa poezja legionowa została podniesiona do rangi pojęcia historycznoliterackiego (a także nazwy okresu, niektórzy historycy mówią o okresie legionowym)

• Wiąże się to z tym, iż wtedy i później ogromne znaczenie miała działalność wojsk polskich i idee narodowo-społeczne, które zostały wykształcone za ich sprawą

• Legioniści wierzyli w skuteczność walki zbrojnej o wolność kraju oraz cechowały ich demokratyczno-republikańskie tendencje (ważne czynniki oddziałujące na atmosferę i opinię społeczną)

• Tradycje te podjeli przedstawiciele romantyzmu i to oni wprowadzili w obieg nazwę „poezja legionowa”

• Mickiewicz w drugim kursie wykładów z Literatury Słowiańskiej wymienił nazwiska twórców, którymi byli „poeci wojskowi, poeci legionów”: C. Godebski, W. Raklewski, A. Gorecki;

• wybór nazwisk dowodzi, że Mickiewicz stawiał znak równości między poezją żołnierską dobry legionowej (ru: Godebski oraz J. Wybicki jako autor Pieśni Legionów) a poezją żołnierską Księstwa Warszawskiego (tu: Reklewski, Gorecki

• wszyscy trzej wymienieni poeci nie byli klasykami

• romantycy cenili nie tylko ludową prostotę żołnierskich pieśni legionistów, ale także ich kulturowe zainteresowania

• Silnie oddziaływał na ich wyobraźnię i skłaniał do refleksji widok ruin starożytnych

• Zainteresowania filozoficzno-literackie ukształtowane w kręgu elity umysłowej Legionów, obejmowały łownie twórczość niemiecką okresu „burzy i naporu” (m.in. F. Schiller, J. G. Herder) - to również bliskie romantykom

• Poezję Legionową charakteryzuje dystans wobec postaci Napoleona - tak samo romantyzm

• Poezja ta pociągała romantyków spontanicznością wyrazu uczuć, zbliżenie do folkloru żołnierskiego nie skażonego nutą pochlebstwa i wysokiej, patetycznej deklamacji pochwalnej.

LEGENDA:

• Legenda poezji legionowej była dziełem przede wszystkim S. Witkwickiego, który w Wieczorach pielgrzyma hiperbolizował to zjawisko; późniejsi historycy literatury odziedziczyli po nim przesadną wiarę w dużą liczbę poetów i obfitość poezji legionowej.

• Przeciw bezzasadności konstrukcji historycznych łączących w jedną całość poezję towarzyszącą Legionom i poezję czasów Księstwa Warszawskiego zaprotestował dopiero Z. Kubukowski w przedmowie do powieści Godebskiego Grenadier filozof.

TWÓRCZOŚĆ LEGIONOWA:

• W jej obrębie mieszczą się utwory poetyckie pisane dla Legionów (przeważnie pieśni) oraz wiersze, w których Legiony są przedmiotem wypowiedzi.

• Pieśni:

• Przy półbrygadach i legionach zakładano orkiestry, aby śpiew i muzyka mogły towarzyszyć żołnierzom w marszu i podczas walki

• Stosowaniem trybu rozkazującego charakteryzują się pieśni-pobudki, pokrewne odezwie czy rozkazowi żołnierskiemu

• Pierwszą pobudką adresowaną do legionistów była Pieśń Legionów Polskich we Włoszech, której słowa napisał J. Wybicki w dniach 16-19 VII 1797, gdy znalazł się w Reggio, głównej kwaterze gen. J. H. Dąbrowskiego; na melodię pieśni autor obrał ludowy mazurek podlaski z II poł. XVIII w.

• Inna pieśń legionowa, napisana przez Wybickiego przed 21 III 1798, Pieśń Polaka nad Rubikonem, zaginęła

• Innym poetom, który układał okolicznościowe piosenki dla żołnierzy jest kapitan J. Drzewecki (jednak trudno mu przyznać bezapelacyjne prawa autorskie do żadnego z pośród anonimowych utworów)

• Do pieśni legionowych należą także utwory powstające jako „odpowiedzi” , trawestacje lub uzupełnienia Pieśni Legionów Polskich we Włoszech Wybickiego, która zawędrowała na ziemie polskie wcześniej, niż legioniści (tu: anonimowa Odpowiedź na Mazurek, T Oblewski Krakowiak, odkryty przez O. Kolberga Śpiew ochotników)

• Legioniści śpiewali także dawne pieśni żołnierskie (tu: Jedzie żołnierz borem, lasem, O późnym już powrotu w dom czasie…, Teraz nie mam prostej słomy…), oraz proste przyśpiewki ludowe

• Najchętniej wracano do żywych, świeżo zapisanych w pamięci narodu piosenek kościuszkowskich z 1794 r. (tu: Śpiewka włościan krakowskich, Do broni, Odezwa do Polaków, Hymn, Marsz w obozie Kościuszki naczelnika pod Krakowem, Pieśń żołnierska, Pieśń ochotników krakowskich, Marsz do wojska Karpińskiego)

• Obecność Kościuszki w wielu tych pieśniach pozwala przypuszczać, że towarzyszyły one legionistom najwcześniej, zanim oczekujący przybycia Naczelnika do Włoch wodzowie Legion dowiedzieli się (w sierpniu 1797 r.) o jego podróży do Ameryki

• Badacze Legionów wymieniają również tytuły pieśni obcych, francuskich i włoskich, śpiewanych przez Polaków bądź z rozporządzenia władz wojskowych, bądź też spontanicznie, jakby na dowód walki o „wolność waszą i naszą” (tu: Marsylianka, Chant du depart i Chant du retor, pieśni rewolucyjne - Carmagnole, Ca ira, Gilotyna); popularna pieśń włoska: Scaramella va a la guerra

• Wiersze:

• Nieliczne utwory, których przedmiotem były dzieje i sprawy Legionów, powstały w pierwszych latach XIX w.

• Wiążą się one z nazwiskami Godebskiego i J.A. Orchowskiego

• Godebski: był nazywany bardem legionów; kapitan legii naddunajskiej, później pułkownik legii kaliskiej w wojsku Księstwa Warszawskiego; autor Wiersza do Legionów Polskich (1805) - utwór ten uzupełnia krótka informacja o Legionach Polskich, w której obok informacji historycznych autor podaje motywy jego powstania (wiersz stanowi poetyckie podsumowanie nadziei i rozczarowań związanych z tragicznymi dziejami formacji, która zamiast walczyć o wolność własnego kraju została zmuszona do niesienia niewoli innym ludom); Godebski jest również autorem drobnych wierszy i listów poetyckich, gdzie przewijają się również wspomnienia i refleksje dotyczące Legionów.

• Orchowski: w ostatnich latach XVIII w. zajmował wybitną pozycję między jakobinami polskimi, w l. 1798-1801 był delegatem Towarzystwa Republikanów Polskich w Paryży, należał też do legionów Dąbrowskiego; wśród jego twórczości literackiej znajduje się wiersz Na popis batalionów II i III legii polskiej, na żołdzie Rzeczypospolitej Włoskiej zostających, w dniu 27 września przy mieście Pawii pod wodzą generała dywizji i inspektora Dąbrowskiego odbyty oraz dumy historyczne i dramy liryczne.

• w legionach służyli także inni poeci: M. Molski (oficer sztabu głównego gen. Dąbrowskiego), J. K. L. Sierawski - autor wiersza Do malarza. Myśl z Anakreona oraz Wspomnień z 1809 r. (późniejszy generał dywizji), J. Świderki - autor Galicji oswobodzonej (1810) i Józefady (1818), F. K. Kossecki żaden z nich nie nawiązywał w twórczości poetyckiej do przeszłości legionowej

POEZJA ŻOŁNIERSKA KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO:

• Kampanie napoleońskie lat 1806-1812 znalazły dobitny i bardzo różnorodny wyraz w polskiej poezji tej doby

• Liczne utwory poświęcali im przedstawiciele nurtu klasycystycznego

• Miały one głównie charakter pochwalno-okolicznościowy, realizowały wzorce poezji wysokiej i funkcjonowały jako pochwały, hymny dziękczynne, wzniosłe pobudki

• Były to ody powitalne (np. Oda na przybycie wojska narodowego do Warszawy F. Morawskiego, także utwory K. Koźmiana, L. Osińskiego, F. Wężyka) oraz ody i wysokie listy poetyckie (np. Wincenty Turski Do legii poskich), w których poeta jako trybun przemawiający w imieniu społeczności sławił zwycięskich wodzów - herosów i armie

• O charakterze i wartościach poezji żołnierskiej tych czasów zdecydowało to, iż w walkach uczestniczyło kilku młodych poetów, dla których przeżycia wojenne były twardym doświadczeniem życiowym, domagającym się literackiej ekspresji należeli do nich A. i K. Brodzińscy, Reklewski, Gorecki, T. K. Tymowski, H. Jabłoński

• Powstało w tym czasie wiele wierszy anonimowych, w tonacji i poetyce bliskich tradycji pieśniowej (np. Pieśń na chlubę żołnierza polskiego)

• Poezja ta była odmienna od pełnej patosu i optymizmu twórczości przedstawicieli klasycyzmu - posługiwała się zróżnicowanymi środkami literackimi dla wyrażenia swych opinii i refleksji.

• Sprawy wojenne przedstawiała w perspektywie indywidualnych przeżyć ludzkich

• Obok mobilizujących pobudek żołnierskich powstawały też wiersze ukazujące osobiste uczucia żołnierskie: smutek rozstania z rodzinnym domem, dziewczyną, niepewność wojennego losu (A. Brodziński, utwory z cyklu Dumy wojownika kochanka)

• Poeci-żołnierze kreślili niemal reportażowe opisy codziennych obozowych zajęć, czynności i zwyczajów (np. K. Brodziński, List o wojskowości), ale także snuli refleksje dotyczące moralnego sensu wojen napoleońskich i udziału w nich Polaków z twórczością tego typu wchodziły w związki liczne elegie na śmierć wodza

PODSUMOWANIE:

• Poezja legionowa oraz twórczość poetów-żołnierzy okresu napoleońskiego kontynuowały obfity i ważny w narodowej tradycji nurt poezji przedstawiającej walki wyzwoleńcze Polaków

• Nobilitowała ona nowego bohatera, jakim był prosty żołnierz, oraz nowy temat, jakim stały się osobiste doznania i refleksje jednostki ludzkiej świadomie podporządkowującej swoje losy wymaganiom historii

• Podniosła zbiorowość żołnierską do rangi swoistego adresata i odbiorcy wypowiedzi poetyckich

4