POEZJA LEGIONOWA
(Wojciech Jerzy Podgórski, Słownik literatury polskiego oświecenia)
TERMINOLOGIA:
W węższym sensie - poezja okolicznościowa towarzysząca działaniu polskich formacji wojskowych, jakie istniały za granicą w czasie od 16 XI 1794 r. do utworzenia legii polsko-włoskiej, 19 II 1807 r., a także twórczość żołnierzy tychże formacji (bez względu na jej tematykę)
W szerszym sensie - symboliczne i umowne określenie całokształtu twórczości poetyckiej związanej sytuacyjnie lub tematycznie z dziejami i walkami różnych polskich formacji wojskowych w latach 1794-1813
Nazwa poezja legionowa została podniesiona do rangi pojęcia historycznoliterackiego (a także nazwy okresu, niektórzy historycy mówią o okresie legionowym)
Wiąże się to z tym, iż wtedy i później ogromne znaczenie miała działalność wojsk polskich i idee narodowo-społeczne, które zostały wykształcone za ich sprawą
Legioniści wierzyli w skuteczność walki zbrojnej o wolność kraju oraz cechowały ich demokratyczno-republikańskie tendencje (ważne czynniki oddziałujące na atmosferę i opinię społeczną)
Tradycje te podjeli przedstawiciele romantyzmu i to oni wprowadzili w obieg nazwę „poezja legionowa”
Mickiewicz w drugim kursie wykładów z Literatury Słowiańskiej wymienił nazwiska twórców, którymi byli „poeci wojskowi, poeci legionów”: C. Godebski, W. Raklewski, A. Gorecki;
wybór nazwisk dowodzi, że Mickiewicz stawiał znak równości między poezją żołnierską dobry legionowej (ru: Godebski oraz J. Wybicki jako autor Pieśni Legionów) a poezją żołnierską Księstwa Warszawskiego (tu: Reklewski, Gorecki
wszyscy trzej wymienieni poeci nie byli klasykami
romantycy cenili nie tylko ludową prostotę żołnierskich pieśni legionistów, ale także ich kulturowe zainteresowania
Silnie oddziaływał na ich wyobraźnię i skłaniał do refleksji widok ruin starożytnych
Zainteresowania filozoficzno-literackie ukształtowane w kręgu elity umysłowej Legionów, obejmowały łownie twórczość niemiecką okresu „burzy i naporu” (m.in. F. Schiller, J. G. Herder) - to również bliskie romantykom
Poezję Legionową charakteryzuje dystans wobec postaci Napoleona - tak samo romantyzm
Poezja ta pociągała romantyków spontanicznością wyrazu uczuć, zbliżenie do folkloru żołnierskiego nie skażonego nutą pochlebstwa i wysokiej, patetycznej deklamacji pochwalnej.
LEGENDA:
Legenda poezji legionowej była dziełem przede wszystkim S. Witkwickiego, który w Wieczorach pielgrzyma hiperbolizował to zjawisko; późniejsi historycy literatury odziedziczyli po nim przesadną wiarę w dużą liczbę poetów i obfitość poezji legionowej.
Przeciw bezzasadności konstrukcji historycznych łączących w jedną całość poezję towarzyszącą Legionom i poezję czasów Księstwa Warszawskiego zaprotestował dopiero Z. Kubukowski w przedmowie do powieści Godebskiego Grenadier filozof.
TWÓRCZOŚĆ LEGIONOWA:
W jej obrębie mieszczą się utwory poetyckie pisane dla Legionów (przeważnie pieśni) oraz wiersze, w których Legiony są przedmiotem wypowiedzi.
Pieśni:
Przy półbrygadach i legionach zakładano orkiestry, aby śpiew i muzyka mogły towarzyszyć żołnierzom w marszu i podczas walki
Stosowaniem trybu rozkazującego charakteryzują się pieśni-pobudki, pokrewne odezwie czy rozkazowi żołnierskiemu
Pierwszą pobudką adresowaną do legionistów była Pieśń Legionów Polskich we Włoszech, której słowa napisał J. Wybicki w dniach 16-19 VII 1797, gdy znalazł się w Reggio, głównej kwaterze gen. J. H. Dąbrowskiego; na melodię pieśni autor obrał ludowy mazurek podlaski z II poł. XVIII w.
Inna pieśń legionowa, napisana przez Wybickiego przed 21 III 1798, Pieśń Polaka nad Rubikonem, zaginęła
Innym poetom, który układał okolicznościowe piosenki dla żołnierzy jest kapitan J. Drzewecki (jednak trudno mu przyznać bezapelacyjne prawa autorskie do żadnego z pośród anonimowych utworów)
Do pieśni legionowych należą także utwory powstające jako „odpowiedzi” , trawestacje lub uzupełnienia Pieśni Legionów Polskich we Włoszech Wybickiego, która zawędrowała na ziemie polskie wcześniej, niż legioniści (tu: anonimowa Odpowiedź na Mazurek, T Oblewski Krakowiak, odkryty przez O. Kolberga Śpiew ochotników)
Legioniści śpiewali także dawne pieśni żołnierskie (tu: Jedzie żołnierz borem, lasem, O późnym już powrotu w dom czasie…, Teraz nie mam prostej słomy…), oraz proste przyśpiewki ludowe
Najchętniej wracano do żywych, świeżo zapisanych w pamięci narodu piosenek kościuszkowskich z 1794 r. (tu: Śpiewka włościan krakowskich, Do broni, Odezwa do Polaków, Hymn, Marsz w obozie Kościuszki naczelnika pod Krakowem, Pieśń żołnierska, Pieśń ochotników krakowskich, Marsz do wojska Karpińskiego)
Obecność Kościuszki w wielu tych pieśniach pozwala przypuszczać, że towarzyszyły one legionistom najwcześniej, zanim oczekujący przybycia Naczelnika do Włoch wodzowie Legion dowiedzieli się (w sierpniu 1797 r.) o jego podróży do Ameryki
Badacze Legionów wymieniają również tytuły pieśni obcych, francuskich i włoskich, śpiewanych przez Polaków bądź z rozporządzenia władz wojskowych, bądź też spontanicznie, jakby na dowód walki o „wolność waszą i naszą” (tu: Marsylianka, Chant du depart i Chant du retor, pieśni rewolucyjne - Carmagnole, Ca ira, Gilotyna); popularna pieśń włoska: Scaramella va a la guerra
Wiersze:
Nieliczne utwory, których przedmiotem były dzieje i sprawy Legionów, powstały w pierwszych latach XIX w.
Wiążą się one z nazwiskami Godebskiego i J.A. Orchowskiego
Godebski: był nazywany bardem legionów; kapitan legii naddunajskiej, później pułkownik legii kaliskiej w wojsku Księstwa Warszawskiego; autor Wiersza do Legionów Polskich (1805) - utwór ten uzupełnia krótka informacja o Legionach Polskich, w której obok informacji historycznych autor podaje motywy jego powstania (wiersz stanowi poetyckie podsumowanie nadziei i rozczarowań związanych z tragicznymi dziejami formacji, która zamiast walczyć o wolność własnego kraju została zmuszona do niesienia niewoli innym ludom); Godebski jest również autorem drobnych wierszy i listów poetyckich, gdzie przewijają się również wspomnienia i refleksje dotyczące Legionów.
Orchowski: w ostatnich latach XVIII w. zajmował wybitną pozycję między jakobinami polskimi, w l. 1798-1801 był delegatem Towarzystwa Republikanów Polskich w Paryży, należał też do legionów Dąbrowskiego; wśród jego twórczości literackiej znajduje się wiersz Na popis batalionów II i III legii polskiej, na żołdzie Rzeczypospolitej Włoskiej zostających, w dniu 27 września przy mieście Pawii pod wodzą generała dywizji i inspektora Dąbrowskiego odbyty oraz dumy historyczne i dramy liryczne.
w legionach służyli także inni poeci: M. Molski (oficer sztabu głównego gen. Dąbrowskiego), J. K. L. Sierawski - autor wiersza Do malarza. Myśl z Anakreona oraz Wspomnień z 1809 r. (późniejszy generał dywizji), J. Świderki - autor Galicji oswobodzonej (1810) i Józefady (1818), F. K. Kossecki żaden z nich nie nawiązywał w twórczości poetyckiej do przeszłości legionowej
POEZJA ŻOŁNIERSKA KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO:
Kampanie napoleońskie lat 1806-1812 znalazły dobitny i bardzo różnorodny wyraz w polskiej poezji tej doby
Liczne utwory poświęcali im przedstawiciele nurtu klasycystycznego
Miały one głównie charakter pochwalno-okolicznościowy, realizowały wzorce poezji wysokiej i funkcjonowały jako pochwały, hymny dziękczynne, wzniosłe pobudki
Były to ody powitalne (np. Oda na przybycie wojska narodowego do Warszawy F. Morawskiego, także utwory K. Koźmiana, L. Osińskiego, F. Wężyka) oraz ody i wysokie listy poetyckie (np. Wincenty Turski Do legii poskich), w których poeta jako trybun przemawiający w imieniu społeczności sławił zwycięskich wodzów - herosów i armie
O charakterze i wartościach poezji żołnierskiej tych czasów zdecydowało to, iż w walkach uczestniczyło kilku młodych poetów, dla których przeżycia wojenne były twardym doświadczeniem życiowym, domagającym się literackiej ekspresji należeli do nich A. i K. Brodzińscy, Reklewski, Gorecki, T. K. Tymowski, H. Jabłoński
Powstało w tym czasie wiele wierszy anonimowych, w tonacji i poetyce bliskich tradycji pieśniowej (np. Pieśń na chlubę żołnierza polskiego)
Poezja ta była odmienna od pełnej patosu i optymizmu twórczości przedstawicieli klasycyzmu - posługiwała się zróżnicowanymi środkami literackimi dla wyrażenia swych opinii i refleksji.
Sprawy wojenne przedstawiała w perspektywie indywidualnych przeżyć ludzkich
Obok mobilizujących pobudek żołnierskich powstawały też wiersze ukazujące osobiste uczucia żołnierskie: smutek rozstania z rodzinnym domem, dziewczyną, niepewność wojennego losu (A. Brodziński, utwory z cyklu Dumy wojownika kochanka)
Poeci-żołnierze kreślili niemal reportażowe opisy codziennych obozowych zajęć, czynności i zwyczajów (np. K. Brodziński, List o wojskowości), ale także snuli refleksje dotyczące moralnego sensu wojen napoleońskich i udziału w nich Polaków z twórczością tego typu wchodziły w związki liczne elegie na śmierć wodza
PODSUMOWANIE:
Poezja legionowa oraz twórczość poetów-żołnierzy okresu napoleońskiego kontynuowały obfity i ważny w narodowej tradycji nurt poezji przedstawiającej walki wyzwoleńcze Polaków
Nobilitowała ona nowego bohatera, jakim był prosty żołnierz, oraz nowy temat, jakim stały się osobiste doznania i refleksje jednostki ludzkiej świadomie podporządkowującej swoje losy wymaganiom historii
Podniosła zbiorowość żołnierską do rangi swoistego adresata i odbiorcy wypowiedzi poetyckich
4