ROMANTYZM DO ROKU 1831

Romantyzm w lit. polskiej to przełom romantyczny. W 1822-30 kształtuje się nowa literatura i świadomość artystyczna. W roku 1822 wydano tomik Poezji Mickiewicza - zapowiedź polskiego romantyzmu. Walka romantyków z klasykami( manifesty i wystąpienia programowe np. ballada „ Romantyczność” i artykuły Maurycego Mochnackiego miały charakter programowy.. Znamionami romantyzmu są : ludowość, regionalizm, młodzieńczość. Mniej zrozumienia znajdzie uniwersalizm filozoficzny i komplikacje estetyczne patriotyzmu zawarte w „ Konradzie Wallenrodzie”„ Maria” Malczewskiego (1825) utwór wybitny, ale dzisiaj prawie niezauważalny. Lit. tej fazy wykształciła : powieść poetycką, balladę, poemat romantyczny.

Powieść poetycka - jej twórcą jest Scott i Bayron, którzy tworzyli epickie poematy wierszowane odmienne od gatunków epickich, określane przez Bayrona jako powieści np. „ Narzeczona z Abydos. Powieść turecka”. „ Korsarz. Powieść”, Laura . Powieść. W Polsce pojawiła się w XIX w , gdy zaczęto odczuwać potrzebę odróżnienia epiki wierszowanej od powieści prozy narracyjnej. Powieśći: „ Grażyna. Powieść litewska.” ( 1823), Maria. Powieść ukrainśka .( 1825), Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich” (1828), „ Zamek Kaniowski”( 1828), „ Kirgiz” G. Zielińskiego ( 1842), Beiram. Powieść turecka. „ Derar. Powieść wschodnia. Powieść poetycka przynależy do epiki romantycznej. Utwory pisane są 11 i 13 zgłoskowcem. Tytuły powieści odsłaniają założenia gatunku. Powieść jest oparta na źródłach regionalnych. Narracja kunsztowna, ograniczona ki retoryczność. Pejzaż powieści nie jest zobiektywizowany, ale staje się pejzażem mentalnym. W „ Bayronie''( 1830) J. Korsaka zagadkowość akcji łączy się z nieumiejętnością zbudowania fabuły. Bohaterowie to ludzie z krwi i kości, którzy podlegają działaniu sił nadprzyrodzonych.

Ballada łączy cechy liryki i epiki. Utwory : „ Ucieczka”( 1832), „ Rusałka” Słowacki, wkomponowana w tekst poetycki „ Żmija”( 1832) , „Dziwy”( 1843) Romana Zmorskiego. Cechy ballady przejęte z Mickiewicza : epickość narracji, prostota, zwięzłość, fantastyka, rozbudowana narracja , wyrazista fabuła. W „ Switezi” ( 1819) J. Czechota- pojawia się zatopione miasto, w „ Malinach”( 1829) Chodźki - zabójstwo siostry przez siostrę rywalkę, w „ Srogim opiekunie” ( 1824) Witwickiego - zabójstwo dzieci powierzone pieczy, w „ Brance Litwina” ( 1828) A. E. Odyńca - śmierć młodej Laszki w płomieniach.

Liryka - w czasach przedpowstaniowych nie posiada gatunku ( J. Przerwa - Tetmajer, B. J. Zalewski, A.E. Odyniec, M Gosłowski. Liryki Goszczyńskiego nazywane są humańskimi .np. „Modlitwa wolnego”, „ Uczta zemsty” „ Larwa niewoli”, „ Korab wolności”

Poezja powstania: „ Oda do wolności ” . Wg Gosłowskiego : „ Ręka , co nie zna lutni, lance zna”. Poetą , który nadał wartość artystyczną jest S. Goszczyński.

Krytyka literacka związana jest z rozwojem prasy i literatury np.” O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej”( 1818) Brodzińskiego„ O krytyce” , „ O egzystencji i entuzjazmie” z tomu „ Pieśni rozmaite” Brodzińskiego. Krytykiem przedpowstaniowym jest Maurycy Mochnacki w „ O duchu i źródłach poezji w Polszcze” i ” Myśli o literaturze polskiej” ( 1828) Michała Grabowskiego. Mochnacki współredagował „ Dziennik warszawski” ( 1825), „ Gazetę polską” ( 1827-29) , „ Kurier polski” ( 1829-30).

Na czym polegał spór klasyków z romantykami?

Była to polemika między zwolennikami klasycyzmu, a do tej grupy należało starsze pokolenie uczonych i literatów, m.in. J. Śniadecki, K. Koźmian, F. Dmochowski, L. Osiński, a orientacją młodych romantyków (K. Brodziński, M. Mochnacki, A. Mickiewicz). Spór rozegrał się w latach 1818-1830. Reprezentatywne głosy w tej sprawie to "O klasyczności i romantyczności" Brodzińskiego, wykładającego postulaty romantyków i J. Śniadeckiego "O pismach klasycznych i romantycznych" - rozprawa broniąca tradycyjnych reguł klasycznych i atakująca młody romantyzm.

Klasycy zarzucali romantykom:

niepoprawność poetycką - romantycy bowiem nie trzymali się reguł klasycznych, ustalonych jeszcze w starożytności, sięgali do tradycji ludowych i tworzyli nowe gatunki;

zabobonność i nieuctwo - tak bowiem rozumieli fantastykę i mistycyzm utworów romantycznych;

brak dobrego smaku - gdyż wszystko, co odbiegało od reguł klasycznych, było dziwaczne i, w rozumieniu klasyków, pozbawione dobrego smaku.

Romantycy natomiast twierdzili, że:

- prostota i uczucie powinny być istotą poezji;

- zwłaszcza ludowa kultura jest wspaniałym i prawdziwym źródłem literatury, daje klucz do poznania prawdy o narodzie;

- poezja nie musi podążać utartym szlakiem klasycznym, ma prawo stać się wyrazem uczuć i teatrem wyobraźni, ma być oryginalna;

- "czucie" ważniejsze jest od "gustu", bo tkwi w sercu człowieka, podczas gdy gust zależy od wykształcenia;

- miłość ojczyzny i poszukiwanie jej we własnej historii jest obowiązkiem twórców młodego pokolenia (zwłaszcza w sytuacji, w jakiej Polska aktualnie się znajdowała).

Powyższą teorię romantyków uformował A. Mickiewicz w balladach. O idee romantyków walczył także M. Mochnacki, którego odpowiedź ("Niektóre uwagi nad poezją romantyczną") na rozprawę J. Śniadeckiego udowadniała wartość literatury romantycznej. Mochnacki całą swoją twórczością realizował program romantyczny. Brał udział w powstaniu listopadowym, był teoretykiem epiki, publicystą, krytykiem, a nawet muzykiem. Jedna droga jest prosta, stara - klasyczna, druga jest nowa kręta, z której można zbaczać. Droga klasyczna opiera się na wzorach, natomiast romantyczna na natchnieniu. Romantyczność to elementy natury, historii, dużą rolę ogdrywa wyobraźnia, wszystko wynika z wiary, uczucia. Oryginalność nie powinna ulegać ślepym wzorom, Polacy powinni odwoływać się do folkloru, historii. Z klasycyzmem wiąże się kult języka narodowego. M. Mochnacki twierdzi, że poezja powinna być poświęcona sprawom narodowym, poeta musi być indywidualistą. A. Mickiewicz w "Balladach" przeciwstawia się klasykom. Ballada "Romantyczność" jest manifestem ideowym romantyzmu polskiego. Klasycy przegrali spór w latach 30.

Właściwy początek polemiki łączy się z wystąpieniem Brodzińskiego w roku 1818. wydane w latach 1822-23 dwa tomy poetyckie Mickiewicza podsyciły spór.

Założenia estetyczne klasyków warszawskich.

Wyrażały się w poglądach na poezję i smak literacki. Wywydoziły się z oświeceniowego racjonalizmu, który żądał od literatury prawdy opartej na zgodności z naturą, domagał się nie obrazów w dziele literackim, ale raczej wzorowej konstrukcji logicznej i harmonijnej. Konieczność naśladowania pięknego wzorku, będącego wynikiem twórczości w granicach ładu. Rozum. Ideał jasności i uporządkowania. Arcydzieł wzorcowych dostarcza literatura antyczna i wtórnoklasycystyczna francuska. Naśladownictwo nie dyskwalifikuje artyste, przeciwnie, zbliża go do arcydzieła. Nacisk na kształcenie formy, jakoś, nie ilość utworów.

Smak - wrodzone lub nabyte poczucie piękna.

Losy literatury klasycystycznej w dobie księstwa warszawskiego i później w okresie istnienia Królestwa Polskiego, uzależnione były od trwałości pozycji społecznej i politycznej arystokracji.

Klasycy przeciwstawiali się żywiołowej fali emocjonalnego ruchu w kulturze, która sztuce niosła wyzwolenie z arystokratyzmu, naśladownictwa. Występowali przeciw kultowi geniuszu, natchnieniu i uczuciowości.

Kajetan Koźmian: najbardziej nieprzejednany klasyk, ziemiańskie pochodzenie, wykształcenie na wzorach starożytnych pisarzy. Dowodził, że oryginalność jest świadectwem nieumiejętności. Tworzył poezję okolicznościową, ody, utwory przerabiał, poprawiał 9zalecenie Horacego), zasięgał rady kolegów po piórze. Wierzył w idee harmonii.

Nie tylko poeta, ale krytyk literacki i teatralny.

Ludwik osiński: echa z Koźmiana. W miarę twórczości wzrastała jednak jego wyrozumiałość dla nowinek literackich. Czynił krytyki literackie Mickiewicza.

Franciszek Morawski; nie był klasykiem w pełnym znaczeniu tego słowa. `Przez pół zwolennik romantyczności', podziwiał Byrona i Mickiewicza. Godził stanowisko klasyków i romantyków, obu tym obozom wytykał wady.

Franciszek Salezy Dmochowski: podtrzymywał założenia klasycystów, ale nie był w typie człowieka mogącego im przewodzić. Chwiejny w dziełach, zachowawczy, nie miał stosunku do zjawisk literackich, `chłopiec utalentowany, ale bez własnego sądu' (Koźmian)

Salony literackie: w Warszawie, obowiązywały w nich konkretne założenia literackie, służyły wymianie sądów, opinii, odbywały się tam swobodne, wykwintne rozmowy towarzyskie., były ekskluzywne, otwarte tylko dla arystokracji. Salon Tadeusza Mostowskiego grupował „towarzystwo Iksów” oraz salon generała Wincentego Krasińskiego, mnie ekskluzywny.

Zapowiedzi nowej sztuki: burzę rozpętał Mickiewicz. Ale gasła sztuki, które realizował, przenikały do polskiego świata literackiego wcześniej. W teatrze warszawskim wystawiano `Hamleta', `dziewicę orleańską'.

Wystąpienie Brodzińskiego: w „Pamiętniku warszawskim”, który już `nowości potrząsał kwiatem', ukazała się rewelacyjna na owe czas rozprawa Brodzińskiego `o klasyczności i romantyczności, tudzież o duchu poezji polskiej'. Przeciwstawiał się w niej autor ahistorycznej metodzie ujmowania zjawisk literackich, którą za przykładem teoretyków francuskiej (La Harpe'a) stosowali w swoich pracach nasi estetycy i krytycy (Osiński, Potocki). Odrzucając klasyfikację systematyczną, w sposób nowoczesny - pod wpływem Herdera i pani de Stael - uzależniał rozwój poezji od stosunków politycznych i religijnych. Starał się dotrzeć do istoty pojęcia poezji romantycznej. Pod natchnieniem filozofów i estetyków niemieckich konstruował pojęcie piękna na zasadzie ducha i nieskończoności. Romantyczność wydawała mu się przeciwstawieniem klasyczności. Literatura była dla niego odbiciem ducha narodowego, od jakości tego ducha zależy] jakość literatury. Polacy nie wyzbyli się związku z naturą, jest im ona bliższa niż Niemcom. Nawoływał Polaków do oryginalności, autentycznie rodzimej, z ducha narodowego płynącej twórczości, występował przeciwko typowo klasycznej zasadzie naśladownictwa, zabraniał ślepego ulegania sugestiom zagranicznej poezji romantycznej, zachęcał do umiłowania swojszczyzny, własnej narodowej przeszłości.

PRZEŁOM ROMANTYCZNY = pojawienie się romantyzmu w literaturze polskiej

-przełom romantyczny w Polsce jest bardzo rozciągnięty w czasie (1822-1830)

-gwałtowność przemian zmierzających do zerwania z dotychczasowym modelem literatury

-nienatychmiastowość skutków , jakie przełom ten spowodował

CECHY PRZEŁOMU ROMANTYCZNEGO = cechy właściwe sytuacjom przełomu literackiego

-wielki poeta-prawodawca , którego utwory wyznaczają kierunek i kształtują wyobrażenie o nowej literaturze

-data wydania I tomiku "Poezji" A. Mickiewicza (1822) = umowna data intronizacji romantyzmu

-wyraziste fakty z życia literackiego = walka romantyków z klasykami (gwałtowna opozycja założeń pisarskich i wyobrażeń estetycznych)

MANIFESTY I WYSTĄPIENIA PROGRAMOWE

-"Romantyczność" A. Mickiewicz (ballada jako manifest programowy)

-przedmowa do I tomiku "Poezji" A. Mickiewicz , artykuły Mochnackiego

Przedmowa Mickiewicza do I tomiku jego "Poezji" = manifest literacki

-tekst , który nosi znamiona kompromisu między estetyką a taktyką

-znamiona kompromisu między literackim nowatorstwem a unikaniem ataków na tradycyjne gusta krytyków i odbiorców poezji

JEDNOSTRONNOŚĆ POLSKIEGO PRZEŁOMU ROMANTYCZNEGO

-piętno Mickiewicza (dominacja literacka genialnego poety , którego akolici stali się naśladowcami)

Znamiona romantyzmu w okresie przełomu (2 wileńskie tomiki Mickiewicza)

-ludowość , regionalizm , młodzieńczość (pozytywna kategoria moralna i komponent literackiej biografii)

Uproszczony mechanizm przełomu przyczynił się do przeoczenie innej drogi romantyzmu

-inną drogę romantyzmu proponowała "Maria" (1825) Malczewskiego

-utwór wybitny , ale współczesnie niezauważony i nieaktywny w kształtowaniu sytuacji literackiej doby przedpowstaniowej

WSPÓŁCZEŚNIE mówi się zatem o więcej niż jednym przełomie romantycznym w Polsce

-drugi przełom romantyczny sytuuje się po powstaniu listopadowym

-wówczas literaturę będą kształtować idee mesjanistyczne (nieobecne we wczesnym romantyzmie)

LITERATURA OKRESU PRZEŁOMU wykształciła kilka gatunków literackich

-ballada , formy liryczne (liryka patriotyczna) , poemat romantyczny

-powieść poetycka (nieznana przedtem w Polsce , najpełniejsza realizacja ambicji nowego prądu)

WALKA ROMANTYKÓW Z KLASYKAMI = zjawisko towarzyszące przełomowi romantycznemu

-rozegrała się w 3 dekadzie XIX wieku , a kres jej położył wybuch powstania listopadowego

-"O pismach klasycznych i romantycznych" J. Śniadecki = sygnał do kampanii polemicznej

-romantycy = strona najbardziej aktywna w całym sporze (poprowadzili główny atak i odnieśli zwycięstwo)

PRZYCZYNY ZWYCIESTWA ROMANTYKÓW = argumentem romantyków w sporze była poezja Mickiewicza , która praktycznie rozstrzygała wiele dyskutowanych problemów estetycznych

"O krytykach i recenzentach warszawskich" = przedmowa do petersburskiego wydania "Poezji" (1829)

-sam Mickiewicz ingerował w dyskusję = brawurowy atak na warszawskie środowisko literackie

-zaangażowanie się po stronie romantyków publicystów (np. Mochnacki)

KLASYCY początkowo zlekceważyli przeciwników

-nieliczne wystąpienia publiczne i wyważone w tonacji krytycznej

"Uwagi nad teraźniejszym stanem , duchem i dążnością poezji polskiej" (1825) Franciszek Salezy Dmochowski

-dotyczące 2 początkowych tomików poezji Mickiewicza oraz omówienie sonetów (rok później)

GŁÓWNI REPREZENTANCI KLASYCYZMU = listy , dowcipy i parodie ośmieszające poezję romantyczną

a)epistolografia = korespondencja Kajetana Koźmiana z Franciszkiem Morawskim

b)parodie = trawestacja "Dziadów" (część II) = "ciemno wszędzie , głucho wszędzie , głupstwo było , głupstwo będzie" (Osiński)

ANTYROMANTYCZNE WYPOWIEDZI = znaczny udział satyry i kpiących bajek

-Dmochowski (Cieleta) , Morawski (Kogutek i gąsięta)

-anonimowe utwory (Romantyczność , Flora romantyczna)

Wyśmiewanie łatwo uchwytnych znamion literatury romantycznej

-duchy , upiory , groza , wybujała wyobraźnia , prowincjonalizmy , neologizmy , niewolnicze naśladowanie Mickiewicza

ULUBIONY CEL łatwego parodiowania romantyzmu

-nieudolne ballady = Stefan Witwicki , Jan Nepomucen Kamiński

-powieści poetyckie (np. Zamek kaniowski) = korespondencja Koźmiana i Morawskiego

ZNACZNY UDZIAŁ SATYRY świadczy o niedocenianiu powagi zjawiska romantyzmu

-nie stać już było klasyków na twórczą rywalizacje (niemoc twórcza)

-intelektualna i twórcza bezsilność obozu klasyków , którzy nie byli w stanie wyjść poza drobiazgową krytykę prawdziwych lub mniemanych uchybień poezji romantyków

ŁAGODZENIE STANOWISKA (klasycy)

-z biegiem lat ubywało w środowisku klasyków zajadłych przeciwników romantyzmu

-Kajetan Koźmian = nieprzejednany i bezwzględnie krytyczny wobec Mickiewicza (do końca życia)

"Klasycy i romantycy polscy" (1829) Morawski (2 listy poetyckie)

-Morawski okazywał wzrastające zainteresowanie romantyzmem

-zamazywanie różnic dzielących 2 kierunki , propozycja zarzucenia sporu w duchu liberalizmu estetycznego

-"każdy rodzaj jest dobry , oprócz tego , co nudzi"

ROMANTYKOM nie zależało na porozumieniu z klasykami

-konsekwentnie zmierzali do ujawnienia różnic i polaryzacji odrębnych stanowisk

-spór zogniskowany wokół zasad estetycznych i filozoficznych (później także politycznych i światopoglądowych)

OPOZYCJE ESTETYCZNO-FILOZOFICZNE

1)Kanon klasyków = poetyki (Arystoteles , Boileau)

-literackie wzory mistrzów , racjonalność , jasność , doskonałość formalna , poprawność językowa wzorowana na polszczyźnie warstw oświeconych , smak jako miernik sądów o pieknie)

-tradycja literacka = sztuka antyku i klasycyzm francuski

2)Kanon romantyków

-natchnienie swoboda twórcza , wyobraźnia , oryginalność , spontaniczność , szczerość , dysharmonia , kult prymitywu identyfikowany z folklorem , gra przeciwieństw , wybujałe pojęcie geniuszu

-tradycja literacka = patronat literatury angielskiej i niemieckiej (filozofia spirytualistyczna)

POLEMIKA LITERACKA rozpętana literackim wystąpieniem J. Śniadeckiego oraz replikami na nie

"O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej" (1818) K. Brodziński

"Niektóre uwagi nad poezją romantyczną z powodu rozprawy Jana Śniadeckiego" (1825) M. Mochnacki

"Romantyczność" (1822) A. Mickiewicz

-argumentacja światopoglądowa z ukrytym , ale czytelnym podtekstem politycznym , pojawiła się po obu stronach w wypowiedziach dotyczących "Konrada Wallenroda"

"O krytyce i sielstwie" (1830) M. Mochnacki (artykuł zamieszczony w "Kurierze Polskim")

-eksplozja argumentacji światopoglądowej na parę miesięcy przed wybuchem powstania listopadowego

-atak na Brodzińskiego i jego pojęcie charakteru narodowego Polaków oraz właściwej im sztuki sielskiego umiaru

-artykuł uderzał w przekonania Brodzińskiego oraz ujawniał nową wizje sztuki , narodu i kraju

-wizja kraju , w której szaleją wichry , huragany i burze oraz wskazywał na więź między sztuką a historią współczesną

ROMANTYCY po wybuchu powstania chętnie podkreślali polityczne motywacje swego buntu literackiego

-szkoła romantyczna = szkoła politycznej rewolucji (pisma pełne zapału , uniesienia i nienawiści)

-pisarze szkoły romantycznej byli zawsze krytyczni , pragnący wszystko burzyć i wywracać

-np. Józefat Bolesław Ostrowski "Kurier Polski"

Uczestnicy sporu i potomni redukowali walkę romantyków z klasykami do konfliktu postaw politycznych (konserwatyzm , rewolucja)

-w rzeczywistości i niezależnie od swego politycznego finału spór był o wiele bogatszy (estetyczno-literacki i filozoficzny)

-zwycięstwo romantykom zapewniła przede wszystkim poezja Mickiewicza

BALLADA = rozwój i znaczenie tego gatunku literackiego wiąże się z wczesną fazą romantyzmu

-ballada łączy cechy epiki i liryki (podobnie jak duma trafnie nazwana poprzedniczką ballady)

1)Późniejszy okres romantyzmu = ballada będzie także obecna

-Mickiewicz "Ucieczka" (1832)

-Słowacki (Rusałka) = utwór wkomponowany w tekst powieści poetyckiej "Żmija" (1832)

-R. Zmorski "Dziwy" (1843) = jedna z wersji pieśni o pani , która zabiła pana (utrata charakteru programowego)

2)Wczesny okres romantyzmu

-ballada (gatunek) = rola manifestu nowego prądu

-rola manifestu wskutek dominacji ballady w I tomiku "Poezji" Mickiewicza (cykl "Ballady i romanse")

-rola manifestu wskutek roli jaką odegrał ten gatunek w polemicznej kampanii o romantyzm

Ballada ("Romantyczność") = światopoglądowo-filozoficzne wyznanie wiary oraz krytyka ciasnego racjonalizmu

-klasyczne parodie romantyzmu za obiekt drwiny często obierały balladę (tajemniczość , duchy , zjawy)

BALLADA (wczesna faza romantyzmu) pozostawała pod wpływem Mickiewicza

-2 podstawowe cechy przejęte z wzoru Mickiewicza

a)epickość narracji , prostota , zwykłość (odwołująca się do regionalizmu i ludowości)

b)fantastyka (świat dziwów , duchów i zjawisk racjonalnie niepojetych)

BALLADY WCZESNEGO OKRESU ROMANTYZMU

-rozbudowa narracja o wyrazistej fabule i układzie zdarzeń osnutych wokół jakiegoś nadzwyczajnego przypadku

-"Świteź" J. Czeczot = zatopienie miasta

-"Maliny" A. Chodźko = zabójstwo siostry przez siostrę rywalkę (podstawa fabularna "Balladyny")

-"Branka Litwina" A. E. Odyniec = śmierć młodej Laszki w płomieniach

-"Srogi opiekun" S. Wytwicki = zabójstwo dzieci powierzonych pieczy negatywnego bohatera utworu

BALLADY WCZESNEGO OKRESU ROMANTYZMU

-nawet gdy dramaturgia utworu nie eksponuje zdarzeniowości , to ballady nie rezygnują z rozlewnej narracji epickiej

-ballady lubują się w opowieści dokładnej i szczegółowej

-sprzyjała temu stylizacja narratora na człowieka prostego (pomysł Mickiewicza) , który chętnie opowiada to , co widział i słyszał

-prosty narrator nie zachowuje zazwyczaj umiaru Mickiewiczowskiego i na ogół zbliża się do roli kaznodziei (moralistyka)

SKAZA BALLAD WCZESNEGO ROMANTYZMU = moralistyka i tendencja wychowawcza

-wówczas cudowność traci swoją siłę metafizyczną , która wskazuje na tajemniczość bytu

-ballada staje się wówczas modnym ozdobnikiem akcji wspierającym cele moralne

-np. J. Łapsiński , A. E. Odyniec (Pokutnik , Pacierze)

Ballady Wytwickiego = świadomy naśladowca i trawestator Mickiewicza

-nasladowanie tytułu "Ballady i romanse" (1824-1825)

-podporządkowanie balladowej dziwności zbożnej moralistyce

DALSZE DZIEJE BALLADY ROMANTYCZNEJ = ballada przestaje pełnić role gatunku programowego

-dalsze dzieje ballady romantycznej = wysubtelnienie literackiej stylizacji (Zmorski "Dziwy")

-zwięzłość w miejsce literackiego opowiadania , fragmentaryczna scenka ("Nocleg" Mickiewicza , powstańcze dumy i ballady Pola)

-liryzacja przedkładająca emocjonalną sugestywność nad obfite relacje narratora

Zdarzenia zwykłe i osobliwe = temat gawędy (nie zaś ballady) w dojrzałym romantyzmie

POWIEŚĆ POETYCKA = gatunek typowo romantyczny i nowatorski w okresie przełomu

-przyczyny = niezbyt udane literacko potomstwo Mickiewiczowskiej ballady

-skłonność do powtarzania schematów wcześniejszej sentymentalnej dumy

POWSTANIE POWIEŚCI POETYCKIEJ wiąże się z nazwiskami Waltera Scotta i George Byrona

-Scott i Byron tworzyli epickie poematy wierszowane odmienne od znanych dotychczas gatunków epickich

-poematy wierszowane = powieści (określenie Byrona)

-np. Narzeczona z Abydos , Powieśc turecka , Korsarz , Powieść , Lara , Powieść

Nazwa "powieść poetycka" nie była używana przez twórców i teoretyków

-w Polsce upowszechniła się w II połowie XIX wieku

-potrzeba odróżniania romantycznej epiki wierszowanej od powieściowej prozy narracyjnej

ROZWÓJ POWIEŚCI POETYCKIEJ w Polsce ma określone ramy czasowe

-powieść poetycka = gatunek związany z wczesną fazą romantyzmu , która poprzedza powstanie listopadowe

-wybitne powieści poetyckie = Grażyna (1823) , Maria (1825) , Konrad Wallenrod (1828) , Zamek Kaniowski (1828)

Epigońskie kontynuacje powieści poetyckiej będą powstawać równolegle z wymienionymi utworami i później

-np. "Kirgiz" (1842) G. Zieliński

TWÓRCZY ŻYWOT POWIEŚCI POETYCKIEJ trwał jedno dziesięciolecie

-wprowadzenie do literatury epiki romantycznej , bohatera bajronicznego i filozofii istnienia opartej na metafizycznej tajemnicy bytu

POWIEŚĆ POETYCKA przynależy do epiki romantycznej i stanowi jej wybitne osiągnięcie

-utwory wierszowane = pisane 13 zgłoskowcem (wzór "Barbara Radziwiłłówna") lub 11 zgłoskowcem (wzór "Grażyna")

-narracja utrzymana w 3 osobie = narracja inkrustowana przytoczeniami i wstawkami lirycznymi (pieśni , ballady)

-np. pieśń masek (Maria) , ballada "Alpuhara" (Konrad Wallenrod)

TYTUŁY POWIEŚCI POETYCKICH odsłaniają istotne założenia gatunku oraz objaśniają sens uzywanego przez nie okreslenia "powieść"

1)Powieść (zgodnie z ówczesnym rozumieniem tego słowa) = opowieść , relacja oparta na źródłach regionalnych lub historycznych

-ten sens posiadają lokalizacje geograficzne (Grażyna. Powieść litewska , Maria. Powieść ukraińska)

-lokalizacje historyczne (np. Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich)

2)Podtytuły powieści poetyckich ujawniają romantyczne założenia estetyczno-ideowe (regionalizm , autentyzm)

-opowieść , która powołuje się na źródła jest zarazem przeciwieństwem bajki (zmyślenia)

POWIEŚĆ POETYCKA (dzięki powyższej charakterystyce) określa swoją odrębność w stosunku do heroicznej epiki klasycznej

-nieprawdopodobieństwa , cudowne wydarzenia , retoryczna deklamacja

POWIEŚĆ POETYCKA = opozycyjność wobec dawnej epiki i świadome nowatorstwo

-sposób prowadzenia narracji = narracja zbudowana kunsztownie , eliminująca lub ograniczająca retoryczność (np. Grażyna)

-dbanie o wierność związaną ze społ. kondycją postaci , prawdą psychologiczną , stanami psychologicznymi bohaterów i kolorytem chwili

1)"Maria" = znaczne rozróżnienie wypowiedzi poszczególnych postaci

-Miecznik (pewna kolokwialność , maksymy starego żołnierza) , Maria (sentymentalna czułość)

2)"Zamek kaniowski"

-dłuższe wypowiedzi Nebaby , które przypominają klasycystyczne oracje

-wypowiedzi Nebaby utrzymane zostały w językowej stylistyce Kozaka i podporządkowane treściom jego ideowych przekonań

POWIEŚĆ POETYCKA = znacząca nowość (tzw. mowa pozornie zależna)

-mowa pozornie zależna = wypowiedź narratora zbliżona do cech wypowiedzi bohatera , jego indywidualnych właściwości i charakterystycznego dla niego punktu widzenia

-dzięki mowie pozornie zależnej autor traci swoje cechy autorytatywne

-autor = medium postaci i cząstka konstrukcji zdarzeniowych

Powieść poetycka rozbija (już w sferze narracji) jednolitą wizję człowieka i świata (epika klasycystyczna)

-powieść poetycka rozbija konstrukcje wypowiedzi opartą na autorytecie narratora (narracja w 3 osobie)

-dzięki temu powieść poetycka stała się otwarta na alianse z innymi gatunkami (przede wszystkim z liryką i dramatem)

LIRYZACJA WYPOWIEDZI jest widoczna w przytoczeniach i wypowiedziach utrzymanych w mowie pozornie zależnej

-przytoczenia = wypowiedź Pacholęcia to nieomal wyodrębniony liryk o rozpaczy egzystencjalnej (Maria)

-wypowiedzi utrzymane w mowie pozornie zależnej = rozmyślania bohaterów , opisy krajobrazu podporządkowane tonacjo uczuciowej postaci literackich oraz filozoficznej i emocjonalnej aurze całego utworu

Pejzaż w powieści poetyckiej przestaje być zobiektywizowanym opisem

-pejzaż staje się tzw. pejzażem mentalnym (projekcja stanów duchowych o wyrazistej semantyce , powiązanej z całością sensów utworu)

-pejzaż mentalny odgrywa doniosłą role zwłaszcza w "Marii" i "Zamku kaniowskim" (zgoła inaczej widziane pejzaże)

1)"Maria" = dominacja pejzażu stepowego pojętego jako synonim pustki , smutku i tęsknoty (emocjonalna przestrzeń w poemacie Ukrainy)

-"i pusto , smutno , tęskno w bujnej Ukrainie"

2)"Zamek kaniowski" = przewaga pejzażu jesiennego (pejzaż nocny , widmowy , groźny)

-muzyczna instrumentalizacja pejzażu (wycie wiatru) , dysharmoniczne dźwięki (skrzypienie szubienicy , jęki puszczyków)

-pejzaż = zapowiedź grozy wydarzeń i współkomponent nastrojowości , dobrze współistniejącej ze stanami psychicznymi bohaterów (morderczyni Orlika , hajdamaka Nebaba)

DRAMATYZACJA POWIEŚCI POETYCKIEJ = wprowadzanie dialogu lub wypowiedzi zbudowanej na podobieństwo dialogu

"Maria" = powieść poetycka , która obfituje w przykłady dialogu

-dialog wprost = rozmowa Miecznika z kozakiem wojewody ("czy masz pismo - jest Panie")

-dialog zamaskowany (przytoczenie wypowiedzi) = rozmowa Miecznika z córką

Znamiona dramatyzacji powieści poetyckiej = struktury stylistyczno-językowe

-kompozycja scen operujących przestrzenią w sposób teatralny (np. "Zamek kaniowski" S. Goszczyński)

Scena ukazująca Orlikę nad trupem zamordowanego męża

-poeta traktuje komnatę jak przestrzeń sceniczną , wypełniając ją celowym układem postaci , interakcją pomiędzy nimi , znaczącymi rekwizytami i światłem

POWIEŚĆ POETYCKA WCHŁANIAŁA WŁAŚCIWOŚCI INNYCH GATUNKÓW

-powieść poetycka z dużą swobodą traktowała rygory kompozycyjne

-celowe pozostawianie luk w narracji , niejasności i niedopowiedzeń w przebiegu wydarzeń lub w losach bohaterów

FRAGMENTARYCZNOŚĆ POWIEŚCI POETYCKICH

-sygnał rozpoznawczy gatunku , obiekt krytyki klasyków , którzy dopatrywali się nielogiczności lub niechlujstwa

1)Słuszne zarzuty w stosunku do utworów nieudolnych

-"Bejram" J. Korsak = zagadkowość akcji nie ma żadnych uzasadnień poza nieumiejętnością zbudowania fabuły

2)Niesłuszne zarzuty w stosunku do utworów wybitnych

-zagadkowość i pozorna niespójność znajduje uzasadnienie w obrębie założeń narracyjnych oraz w filozofii powieści poetyckiej opartej na metafizycznej tajemnicy bytu

WYZNACZNIKI TAJEMNICY W POWIEŚCI POETYCKIEJ

-tajemnica , z którą się obcuje , ale której się nie pojmuje (wszechwładna obecność tajemnicy)

-nieodgadniony sens ludzkich losów , niedocieczoność biegu wypadków , którym podlegają człowiek i historia

-ingerencja sił metafizycznych w ziemski plan dziejów (metahistoria)

1)"Maria" = tajemnica losu i przeznaczenia człowieka

-los jest nieodgadniony i ironiczny , los igra z człowiekiem , drwi z jego zamierzeń

-los szlachetnym za ich dobre czyny odpłaca złem

-pewne jest tylko panowanie śmierci i wszechmoc zagłady , która wszelkie byty ludzkie i materialne przenosi do nicości

-"bo na tym świecie Śmierć wszystko zmiecie , robak się lęgnie i w bujnym kwiecie" (pieśń masek)

Filozofia egzystencjalnego pesymizmu

-człowiek potraktowany jako byt ku śmierci (metafizyczna tajemnica istnienia)

-bezradny człowiek plącze się w "ciemnym lesie ludzkich uczuć" wystawiony nieustannie na pociski losu

2)"Zamek kaniowski" = tajemnica historii oraz przeznaczenia człowieka

-człowiek = igraszka niezbadanych sił (losy Nebaby , zamku i jego mieszkańców)

-"piekło żart sobie z jego zrobiło wściekłości"

-głęboko tajemniczy jest sam mechanizm historii , której krwawe wypadki może są wynikiem interwencji piekła i sił demonicznego zła

-wiele odwołań tekstu do piekła jako reżysera wydarzeń o do szatańskiej semantyki ognia

-"wznosi się szatan falami pożaru")

ZASADA METAFIZYCZNEJ TAJEMNICY

-z zasadą powiązane są wprost niektóre postaci utworów (Maria , Zamek kaniowski)

-teksty nie dają podstaw do jednoznacznego kwalifikowania tych postaci , ale niewątpliwie posiadają te postacie cechy nadnaturalne i najpewniej są wysłannikami losu (Ksenia , Pacholę)

Obłąkana Ksenia uprzedza ponure wypadki , ściąga nieszczęście , jest fizycznie nie do pokonania

-Nebaba zabija ją wielokrotnie , ale bezskutecznie

-Ksenia ginie równocześnie ze śmiercią Nebaby

-Ksenia = upostaciowienie losu Nebaby (losu napiętnowanego przez zło)

GŁOWNI BOHATEROWIE wszystkich polskich powieści poetyckich

-ludzie z krwi i kości , chociaż podlegają zazwyczaj działaniu sił niewyjaśnialnych

1)Niezwykłość losów bohaterów sprowadza się do spiętrzonej zagadkowości , ale dającej się racjonalnie rozwikłać

(biografia Konrada Wallenroda , hetmana Żmii , Lambra , Kirgiza) ,

2)Dominanta biografii bohaterów = problem moralny , często głęboko ukryty dramat sumienia

-konflikt wewnętrzny lub skłocenie ze światem z powodów osobistych (miłość) czy ideowo-politycznych (naród)

3)Bohater powieści poetyckiej = osobistość cierpiąca i agresywna wobec świata , która często przyjmuje postawę sędziego

-wymierzanie sprawiedliwości oraz zemsta okresla czyny bohaterów i współtworzy biografie

4)Bohaterowie powieści poetyckiej posiadają podobną duszę , konflikty etyczne i losy życiowe

-przymioty określone przez krzywdę i protest - niezależnie od stroju , który noszą i narodowości (pokutnik , wojownik , Arab , Kirgiz)

5)Podobieństwo postaci bohaterów powieści poetyckich tłumaczy się tym samym europejskim rodowodem literackim (twórczość Byrona)

-bohater bajroniczny = typ bohatera występujący w polskiej powieści poetyckiej

NIEZWYKŁA KARIERA bohatera typu bajronicznego

-nie wynikała z bezwładnej zależności od słynnego wzoru

-zbieżność polskich losów indywidualnych i zbiorowych z etycznymi konfliktami bohaterów Byrona

Skrzywdzony i cierpiący mściciel (syn zemsty) = literackie maski , pod którymi można wyczuć autentyczność problemów i obsesji

-obsesja = etyczność pokoleń porozbiorowych (pokolenie powstania listopadowego)

-to tłumaczy kariera tego gatunku i żywot literacki dłuższy niż początkowa faz romantyzmu ("Kirgiz" Gustaw Zieliński 1842)

LIRYKA CZASÓW PRZEDPOWSTANIOWYCH

LIRYKA CZASÓW PRZEDPOWSTANIOWYCH

-nie posiada wyrazistych cech nowego kierunku (romantyzm)

-posiada te cechy twórczość wielkich poetów (Mickiewicz , Słowacki w mniejszym stopniu)

-cechy romantyczne nie dominują w poezji licznej rzeszy pisarzy małego kalibru (J. Przerwa-Tetmajer , M. Bołoz Antoniewicz)

-cechy romantyczne nie dominują nawet w twórczości wybitniejszych poetów (J. B. Zaleski , A. E. Odyniec , M. Gosławski , K. Gaszyński)

"Piosnki sielskie" (1830) Stefan Witwicki (cykl liryczny) = świetne stylizacje ludowe w duchu poezji serbskiej

-poeta nie wykracza poza środki poetyckie znane jeszcze Brodzińskiemu

-wiele tekstów z tego tomiku opracował muzycznie Chopin (Smutna rzeka , Hulanka)

-"gdybym ci ja była słoneczkiem na niebie" (Życzenie)

Najbardziej uchwytne cechy romantyczne w liryce okresu przedpowstaniowego

-występują w kreacji podmiotu lirycznego i niekiedy w obrazie świata oraz natury , przywoływanych jako komponenty sytuacji lirycznej

-młodość bohaterów wierszy = krąg uczuć związanych z młodością (miłość , pierwsze cierpienia i zawody)

-świadomość odrębności społeczno-kulturowej = świadomość zakorzenienia w swoim regionie (osobliwości i tradycje)

-świadomość ta może mieć charakter wyznań biograficznych (Zaleski - odwołania do matki Ukrainy)

-świadomość ta bywa sugerowana przez odwołania regionalne (Gosławski - odwołania do Podola)

-przywołanie nazewnictwa i pejzażu rodzinnej okolicy poety (uczuciowo przeżyte i zapamiętane piękności)

Pojawiają się nowe liryczne odmiany gatunkowe

-śpiewne dumki (Zaleski) pisane wierszem sylabotonicznym

-dumki = utwory wesołe i melancholijne zarazem (mające wyrażać odmienność poetyckiego nastroju Ukrainy)

JÓŻEF BOGDAN ZALESKI = jeden z najstaranniejszych stylistów

-dbałość o równowagę pomiędzy językową charakterystycznością (rutenizmy) a normą poprawnej polszczyzny

-tę równowagę Zaleski z czasem utraci przez wprowadzenie śpiewnego rytmu trocheicznego

"O literaturze polskiej w wieku XIX" (1830) Mochnacki

-Zaleski = arcymistrz czasów przedpowstaniowych (styl brylantowy , uznanie Mochnackiego)

"Rusałki. Fantazja" (1829) = miara poetyckich ambicji Zaleskiego

-kompozycja literacko-epicka większych rozmiarów (najbardziej romantyczny z ówczesnych utworów Zaleskiego)

a)tytuł przywołuje zadomowione w romantyzmie europejskim bóstwa akwatyczne

b)podtytuł sięga do popularnego w romantyzmie estetycznego terminu i gatunku zarazem (fantazja)

POEMACIK ZALESKIEGO świadomie czyni z folkloru i wyobraźni poetyckiej odmienny użytek niż w dotychczasowej tradycji (Mickiewicz, Malczewski , Goszczyński)

-stosunek do wyobrażanej rzeczywistości nie jest ani dosłownie folklorystyczny , ani obciążony przesłaniem filozoficzno-moralnym

-stosunek do wyobrażanej rzeczywistości jest radosny , ludyczny , żartobliwy

ŚWIADOMA OPOZYCJA wobec posępnej wizji Ukrainy (Malczewski , Goszczyński) oraz mrocznych sfer wyobraźni romantycznej

-tajemniczość bez grozy , wykroczenia i kary

-bohater ("prosty , tkliwy") bez dzikich porywów , choć z godnie z normą romantyczną młody

-samą zaś młodość jako kategorie wiekową Zaleski uwolnił od obowiązków świadczonych romantycznym bólom , rozpaczom i buntom

"Przesilenie"

a)poeta upomina się o młodość radosną , swobodną i nieco pustą

-"święć się , święć się , wieku młody"

b)wiek młody = ideał wiary , cnoty , miłości i swobody

-konwencja snu ("śnie na kwiatach , śnie mój złoty")

LIRYKI PRZEDPOWSTANIOWE (Goszczyński)

=Goszczyński = jedyny liryk o wyrazistych znamionach romantycznych (wybitna indywidualność poetycka doby przedlistopadowej)

LIRYKI HUMAŃSKIE = liryki w niewielkiej mierze drukowane w ówczesnej prasie

-niektóre liryki powstały w Humaniu (1824) = Modlitwa wolnego , Uczta zemsty , Larwa niewoli , Korab wolności

-niektóre liryki powstały w różnych latach i różnych miejscach koczowniczego życia poety (1819-1829)

Romantyczna jednolitość poezji przedpowstaniowej (Goszczyński)

-wyjątkowo konsekwentna kreacja ja lirycznego , owładniętego kilkoma obsesjami

-obsesje Goszczyńskiego = bezcelowa wędrówka życia , skazanie na śmierć , nienawiść , zemsta

Bohater liryczny tych wierszy = wieczny wędrownik , wygnany zewsząd i zmierzający z ulgą do jedynego pewnego celu (grób)

-konkretyzacje ja lirycznego = człowiek skazany i przegrany (wędrownik , pustelnik , topielec)

"Klątwa sumienia" = liryczny bohater wędruje po nieswoim świecie (dola upiora , cierpienia pokutnika , żałoba śmierci)

"Moja piosenka" = refleksja konfesyjna (żywiołem życia bohatera lirycznego są niesmaki życia)

-bohater zbyt wcześnie poznał "smutne grobu szaty"

LIRYKI GOSZCZYŃSKIEGO operują także romantyczną skalą wartości pozytywnych

-wartości pozytywne nie powalają mówić o totalnym pesymizmie jego światopoglądu poetyckiego

"Do młodego poety , Błędy geniuszu"

-zaufanie do ja wewnętrznego , do głosu duszy , który jest identyfikowany z natchnieniem poetyckim

-"zdaj się na ducha , który cię porywa , duszy daj wiarę"

Poczucie zagrożenia i wyobcowania = romantyczny ból istnienia (Weltschmerz)

-ból istnienia przejęty od romantyków niemieckich i francuskich (Chateaubriand "Rene")

-poczucie zagrożenie i wyobcowania posiada swoją motywacje historyczną

-poczucie paradoksalnego bytu Polaków (pozbawieni państwa , napiętnowani niewolnictwem , żyjący w cieniu symbol. grobu ojczyzny)

LIRYKI WOLNOŚCIOWO-PATRIOTYCZNE (Goszczyński) = liryki napisane w Humaniu (1824)

-historycznie i politycznie pojęta sytuacja wygnania i sieroctwa

"Uczta zemsty" = najwybitniejszy utwór literacki w grupie liryków wolnościowych

-utwór poetycko jaskrawy , pełen efektów fronetycznych , krwawych , świadczących o rozjątrzeniu wyobraźni i uczuć

-powtarza się motyw krwi spełnianej pucharami i sztyletów (symbol zbrodni i zemsty)

-apostrofa do człowieka , który w imię boże wylewał krew ludzką (teraz jest on winien wypić ją i zakąsić sztyletami)

Uczta = sui generis czarna msza

-czarna msza , na której siły piekielne (prześladowcy ludzkości , despoci , królowie) odprawiają swój orgiastyczny obrzęd złych mocy

-na straszne gody sprasza się sieroty swobody

-biesiada zemsty przynosi przesilenie zła i finał utworu zapowiada już erę ludzkości oswobodzonej

TEKSTY ROMANTYCZNE = Uczta zemsty , pieśń Konrada z "Dziadów" (część III) "zemsta na wroga"

-drastyczne teksty romantyczne , które pomawiano o bluźnierstwo lub libertynizm

-drastyczne teksty romantyczne wprowadziły do etycznych pojęć romantyzmu nie jednoznaczną moralnie kategorię zemsty

POEZJA POWSTANIA LISTOPADOWEGO

-jest zróżnicowana zarówno w zakresie poziomu utworów , jak i poetyki wypowiedzi literackiej

WZROST AKTYWNOŚCI POEZJI KLASYCYSTYCZNEJ

-tradycyjne gatunki klasycyzmu (oda , hymn , patetyczna retoryka) = opiewanie powstania listopadowego

-przeważnie utwory epigońskie , swoiście ahistoryczne , wtłaczające osobliwość doświadczeń powstania w przebrzmiałe normy etyczne i styl wypowiedzi

Powstańcze utwory Słowackiego (Oda do wolności , Hymn , Kulig)

-nawiązanie do tradycji gatunkowych klasycyzmu (jedyne wybitniejsze utwory w klasycyzującej poezji powstańczej)

Liryczny dorobek romantyków przynosi dopiero wybitne osiągnięcia poetyckie w podwójnym sensie (sens artystyczny , świadectwo czasów)

POWSTANIE LISTOPADOWE wydało obfitą twórczość ulotną = wiersze pisane "ręką co nie zna lutni , lancę zna" (Gosławski)

"Miecz i lutnia" (1831) Franciszek Kowalski

-przykład tzw. poetów chwili = twórcy mierni , którzy osiągali sukces życiowy przy pomocy jednego utworu

-wiersz-piosenka "Ułan na wedecie" (Kowalski) = "tam na błoni błyszczy kwiecie"

Poeci , którzy nadali wartość artystyczną liryce powstańczej i ukształtowali jej charakter romantyczny

-tomiki wierszy opublikowane w latach (1831-1833-1835)

-S. Goszczyński (Pobudka) , M. Gosławski (Poezja ułana polskiego) , S. Garczyński (Sonety wojenne)

-K. Gaszyński (Pieśni pielgrzyma polskiego) , W. Pol (Pieśni Janusza)

TWÓRCZOŚĆ LIRYCZNA POWSTANIA LISTOPADOWEGO rozwinęła kilka sposobów wypowiedzi poetyckiej

-najliczniej jest reprezentowana dziarska piosenka żołnierska

-motywy poetyckie = ułan , "dziewczyna jak malina" , wierny konik , dzielna szabla

PIOSENKA ŻOŁNIERSKA (motywy) ugruntowała na długie lata stereotypy polskości i estetyczny obraz wojny

-wojna traktowana jako przygoda lub barwne gody zwycięstwa

Reprezentacja nurtu piosenki żołnierskiej

-Gosławski (Mazur podolski , Majdanek) , Kowalski (Ułan na wedecie)

-Pol (Maroderka , Krakusy , Grzmią pod Stoczkiem armaty)

Stylizacja na wesołą dziarskość jest charakterystyczna dla "Pieśni Janusza"

-stylizacja = skutek przyjętej przez autora lirycznej normy zwykłości

-liczne pokrewieństwa z piosenką ludową

-uprzywilejowanie miar wierszowych gwarantujących rytmiczność sylabotonizmu (grupowanie trochejów , amfibrachów , peonów trzecich)

Próba stworzenia jednolitej postaci bohatera wiersza = dziarski ułan Janusz (zwykły żołnierz powstania)

-troska o naturalność języka , nasycenie języka zwrotami potocznymi (gwara żołnierska , rubaszne prozaizmy)

-troska o regionalna charakterystyczność , uzyskiwaną głównie przez mazurzenie ("piekna nasa Polska cała")

-np. "gracko się kurtę kozuniom kroiło"

LIRYKA PATETYCZNA MORALNIE = skrupulatne świadectwo wydarzeń (Stefan Garczyński , poeta-żołnierz)

"Wspomnienia z czasów wojny narodowej polskiej" (cykl wierszy)

-etyczne przeciwstawienie świętości sprawy polskiej i polskiego wojska pojmowanego jako "wojsko wiary" oraz najeźdźcy dysponującego bezduszną siłą niszczenia

LIRYKA POWSTAŃCZA PATETYCZNA MORALNIE

1)Romantyczny mesjanizm = poczucie misji świętości własnej sprawy opartej na przymierzu z Bogiem , ofiarowanie się dla wolności

-Garczyński (Modlitwa obozowa) , Gosławski (Mogiły Pragi) , Pol (Pierwsza rocznica 29 listopada)

2)Im bliżej tragicznego finału powstania , tym wyraziściej przybija mesjanistyczny ton krwawej ofiary za wolność i ludy Europy

-Garczyński (Do ludów) , Gosławsi (Do Europy) , Brodziński (Rok 1830)

CYKL 13 SONETÓW WOJENNYCH (Garczyński)

-utwory wysokiej próby artystycznej = próba romantycznej syntezy epopei powstańczej

-sonety = śmiałe połączenie epickiego opisu zdyscyplinowanego formą opisu oraz dyskretnej nastrojowości lirycznej , zapowiadającej klęskę

-sonety = znaczące doświadczenie poetyckie , zwłaszcza gdy oceniamy je w perspektywie rozwoju opisowości romantycznej

Kronika wydarzeń wojennych (Natarcie konnicy na konnicę , Uderzenie na bagnety , Wzięcie armat na górze)

-sonety utrzymane w surowej tonacji bohaterstwa ginących i nadchodzącej zagłady (Posterunek na stracenie , Ostatni kanonier , Przeczucie śmierci)

Garczyński smiało i nowatorsko posłużył się gatunkiem literackim (sonet)

-sonet = gatunek literacki zarezerwowany dla wypowiedzi lirycznej (klasycyzm)

-sonet = gatunek liryczny przeznaczony do celów i tematów tradycyjnie związanych z epiką i opisowością (Garczyński)

Sonety Garczyńskiego zajmują poczesne miejsce w twórczosci okresu listopadowego

-społeczność polska oczekiwała epopei powstańczej = próby przekazania doświadczeń powstania listopadowego

-złamanie konwencji piosenkowego ośpiewywania wojennych wydarzeń

-złamanie konwencji gatunkowej i z 13 fragmentów (sonety) budowały pierwszy w naszej literaturze epicki ogląd minionego powstania

"Sonety" (1833) Hieronim Kajsiewicz

-obszerny cykl sonetowy utrzymany w tradycji Mickiewiczowskiej

-późniejszy ksiądz z zakonu Zgromadzenia Zmartwychwstania Pańskiego

Sonety niewysokiego lotu poetyckiego = obecność żywiołu epickiego

-sonet skierowany do Mickiewicza = wyznanie poety ("nie tworzę , ja klecę")

-interesujący pomysł zamknięcia własnej biografii w cyklu sonetowym

-spory udział tematyki powstania listopadowego (Kajsiewicz jako uczestnik)

-w tym buncie Goszczyński był odosobniony

Liryka listopadowa = rewolucyjne rozrachunki ograniczone głównie do zdrajców sprawy i szpiegów

-liryka listopadowa = poezja patriotyczna, pobudkowa , mesjanistyczna

LIRYKA POWSTANIA wydała kilka utworów wybitnych i parę przyswoiła polszczyźnie dzięki tłumaczeniom

"Warszawianka" Casimir Delavigne (2 tłumaczenia) = B. Kiciński , K. Sienkiewicz

-pieśń przyjęła się w Polsce (tłumaczenia Sienkiewicza)

KRYTYKA LITERACKA = nowe zjawisko pisarskie i intelektualne , które pojawiło się w dobie przedpowstaniowej

-przyczyny powstania krytyki literackiej = rozwój prasy , rozkwit literatury , względna masowość literatury , kształtowanie się zawodu literata i krytyka literackiego

Instytucje życia społecznego i sposoby obiegu kultury , gwarantujące istnienie krytyki , rozwinęły się w czasach romantyzmu

-grunt pod stworzenie krytyki literackiej został przygotowany po utworzeniu Królestwa Polskiego

-formowanie się nowych ośrodków opiniotwórczych

TOWARZYSTWA IKSÓW (1815-1819) = rozwój krytyki teatralnej (działalność w Warszawie z małymi przerwami)

-główny organ = "Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego"

Nieliczne stowarzyszenie (ok. 20 osób) dbające o anonimowość (sygnowanie publikacji literą "x")

-elita administracyjna i towarzyska Królestwa Polskiego (ministrowie Mostowski , Morawski , Matuszewicz)

-literaci (Koźmian , Niemcewicz , Czartoryski)

Wyrazisty zespół kryteriów estetycznych (klasycystyczne gusty)

-preferowanie klasycystycznego repertuaru francuskiego

-wymagania w zakresie perfekcjonizmu aktorskiego

Teatr = pole bitwy o poziom i charakter kultury polskiej

-ambitna polityka kulturalna lansowana przez wypowiedzi prasowe

-recenzje teatralne = sprawny oręż walki o kształt polskiej współczesności

a)Krytyczne ostrze wypowiedzi godziło w dyletantyzm , zaściankowość i upolitycznianie teatru

-krytyka emocjonalizmu patriotycznego i gminności gustów polskiej publiczności (upodobanie do melodramatów i tematyki narodowej)

b)Konsekwentny i estetycznie radykalny program spotkał się ze sprzeciwem opinii publicznej

-sprzeciw środowisk aktorskich i niektórych czasopism (Orzeł Biały , Kurier Warszawski , Wanda)

TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ PRAWDY (1817) = sprzeciwienie się programowi Towarzystwa Iksów

-stowarzyszenie anonimowe (teksty sygnowano literami alfabetu)

-wyraziste argumenty i racje programowe

Postulat "prawdziwej krytyki" skierowanej przeciwko krytycznej ortodoksji

-ważne kryterium poznawcze = odwoływanie się do sądów publiczności , do odbioru widowni

-sprawiedliwość i prawda w ocenach przeciwko elitarnej kokieteryjności

Krytyka socjologiczna i demokratyczna = poszerzenie pola obserwacji o kategorię publiczności oraz opinii publicznej

-odbiorca = liczący się czynnik w publicznym obiegu dóbr kultury

-argument publiczności posłużył do żądań unarodowienia sceny i literatury (rodzimość i obecność własnej historii w sztuce)

Towarzystwo Przyjaciół Prawdy

-krótkotrwała działalność = formułowane poglądy stały się istotnym składnikiem ówczesnego stanu świadomosci literackiej

Polemiczny punkt wyjścia = spór z Towarzystwem Iksów

-ukształtowanie się 2 odmiennych wizji krytyki i funkcji literatury

-wiele założeń krytyki romantycznej wywodzi się z antyiksowskiego nurtu refleksji o sztuce i jej odbiorcach

KAZIMIERZ BRODZIŃSKI = najwybitniejszy krytyk tamtych czasów

-członek Towarzystwa Przyjaciół Prawdy

"O klasyczności i romantyczności , tudzież o duchu poezji polskiej" (1818)

-rozprawa zamieszczona na łamach "Pamiętnika Warszawskiego"

-rozwinięcie i myślowe usystematyzowanie rozproszonych sugestii i postulatów

FUNDAMENTALNY TEKST EPOKI PRZEDROMANTYCZNEJ

-tekst , który sytuuje krytyke na nowym poziomie refleksji teoretycznej i stylu wypowiedzi

-styl wypowiedzi = styl naukowy , gruntowny o dużej sile perswazji

BRODZIŃSKI zapewnił zwycięstwo racjom oponentów krytyki iksowskiej

-jednoczesnie Brodziński (najwybitniejszy autorytet nowej krytyki) stał się głównym punktem odniesienia dla romantyków (jako sojusznik i jako bezlitośnie atakowany przeciwnik)

Podwójne znaczenie tej rozprawy i innych artykułów Brodzińskiego

a)sytuowanie krytyki w nowożytnej kulturze polskiej

b)prezentowanie poglądów autora na charakter nowożytnej kultury polskiej (przyszłość , perspektywy)

SYSTEM BRODZIŃSKIEGO = system myślowo bardzo wyrazisty o dużej konsekwencji założeń teoretycznych

System oparty na organicyzmie i ewolucjonizmie w pojmowaniu procesu historycznego

-szczególne poszanowanie dla tradycji i jej ciągłości

-hierarchia wartości społecznych = wiedza , oświata , praca (zwłaszcza na roli)

-hierarchia wartości moralno-estetycznych = umiarkowanie , łagodność , dobroć

"O klasyczności i romantyczności" = rozprawa , która zapoczątkowała dyskusję ideową , która przerodziła się w spór romantyków z klasykami = rozprawa nie przynosi zdecydowanej pochwały romantyzmu

PROPONOWANY MODEL LITERATURY NARODOWEJ = próba pogodzenia pierwiastków klasycznych i romantycznych

-wiara w iluzoryczną możliwość pogodzenia , która płynie z nieznajomości natężenia przeciwieństw , jakie naprawdę dzieliły 2 kierunki

-literatura romantyzmu = literatura bliska sentymentalizmowi

BRODZIŃSKI jest pełen sympatii wobec zjawisk literackich , które mają dostarczyc podniet "romantycznemu czuciu"

-"czucie romantyczne" = synonim uczuciowości sentymentalnej

BRODZIŃSKI wypowiada się przeciwko mistyce , ponurej fantastyce i zachwytom dla średniowiecza , do którego zachowuje dystans demokraty i niechęć wychowanka oświecenia

-krytyka tendencji charakterystycznych dla niemieckiej szkoły romantycznej

-niemiecka szkoła romantyczna = najbardziej radykalna postawa reprezentantki romantyzmu w Europie na początku XIX wieku

POSTAWA BRODZIŃSKIEGO wobec klasycyzmu i romantyzmu

-okresla ją nie troska o sprawiedliwą prezentację 2 poetyk i dzieł literackich , ale o ich charakterystykę pod kątem potrzeb wypracowanego przez krytykę modelu literatury narodowej

DRUGI CZŁON TYTUŁU ROZPRAWY (tudzież o duchu poezji polskiej) najlepiej oddaje intencje Brodzińskiego

-wyobrażenia o "duchu" czyli właściwościach , istocie polskiej poezji , czerpał Brodziński z umiejętnie nakierowanego oglądu literackiej i historycznej przeszłości narodu

Krytyk wydobywa te cechy charakteru narodowego , które wskazują na słowiańską łagodność , dobroć , poczciwość dawnych Polaków

-cechy ukształtowane wskutek pracy na roli , umiłowania pokoju i wstrętu do grabieży

-tak pojętej idylliczności życia najbardziej odpowiadała sielanka

-sielanka = narodowy gatunek literatury polskiej

"O klasyczności i romantyczności" = zarysy programu literatury opartego na idyllizmie

-program literatury opartej na idylizmie został szerzej rozwinięty w artykule "O idylli pod względem moralnym" (1823)

-rozprawa , która przynosi nowe mysli dotyczące narodowości w sztuce i pojęcia oryginalności w sztuki

-oryginalność sztuki jest związana z odrębnością niepowtarzalnego splotu uwarunkowań decydujących o charakterze danej literatury

ROZPRAWA BRODZIŃSKIEGO = pionierski przejaw krytyki socjologizującej

-wprowadzenie stylu rozważań i patronatu krytyki niemieckiej (Herder , Schiller) znacznie mniej znanej w Polsce niż krytyka francuska

-próba zastosowania zasad przeżycia estetycznego jako podstawy sądów o pieknie (Kant)

-tym samym Brodziński stał się prekursorem romantycznych przewartościowań w pojęciach o literaturze

-pomimo zdeformowanej prezentacji poglądów romantyzmu

"Pisma rozmaite" (1830) K. Brodziński

-2 rozprawy , które weszły w skład pierwszego tomu (O krytyce , O egzaltacji i entuzjazmie)

-najpełniejszy wyraz poglądów na potrzeby literatury , ducha współczesności , sytuację we współczesnej kulturze i perspektywy jej rozwoju

-wyraz zaangażowania się autora w kampanię przeciwko romantyzmowi (gwałtowność ideowa , burzycielstwo , fantastyka) , który zaczął zagrażać ideałowi literatury sielskiej

Bezpośrednia inspiracja do napisania rozprawy (O krytyce) = przedmowa Mickiewicza , która poprzedzała petersburskie wydanie "Poezji"

"O egzaltacji i entuzjazmie" = esej o czytelnym adresie antyromantycznym

-bez trudu identyfikowano młodych romantyków z charakteryzowanymi w nim egzaltantami i zapaleńcami

KRYTERIA SOCJO-HISTORYCZNE w krytyce pierwszej połowy XIX wieku

-przedstawiciele = Brodziński , Mickiewicz , Mochnacki

a)kryteria społeczno-historyczne = metodologiczna skłonność w objaśnianiu zjawisk literackich (nowa krytyka)

b)kryteria społeczno-historyczne = metodologia kontrastująca z zasadami ocen klasyków , wytrwale trzymających się reguł , przepisów i formalnej poprawności tekstów

"O poezji romantycznej" (1822) A. Mickiewicz

-rozprawa wydrukowana jako wstęp do I tomiku "Poezji"

-znacząca wypowiedź krytyczna czasów przedpowstaniowych

-poeta posługuje się kryteriami socjo-historycznymi = wywody dotyczące genealogii romantyzmu i pochodzenia gatunku ballady

Poeta wiązał poezję romantyczną z duchem narodów , ich dziejami , usposobieniem zbiorowym

-wrażliwość na okresloną uczuciowość (melancholia , smutek , cudowność)

Folklor = najbardziej autentyczny przekaz usposobień zbiorowości

-poezja gminna = poezja najbliżej związana z doświadczeniem powszechnej egzystencji

-ballada = typ poezji wyrażającej doświadczenia określonych ludów i kultur

ROLA WYPOWIEDZI MICKIEWICZA

-nobilitacja nowego gatunku ballady oraz sposób rozumowania , jaki został użyty do dla tej nobilitacji

-rosnący autorytet Mickiewicza umocnił znaczenie kryteriów socjo-historycznych w polskim mysleniu o literaturze

"Mysli o literaturze polskiej" (1828) M. Grabowski

-znakomity debiut i długotrwała działalność , która zaważyła jedynie na krytyce i sądach literackich (1830-1840)

MAURYCY MOCHNACKI = najwybitniejszy krytyk okresu przedpowstaniowego

-obecność kryteriów socjo-historycznych , chociaż w jego pojmowaniu literatury ogromną rolę odgrywały konteksty filozoficzne i upolityczniony historyzm

Mochnacki = krytyk , który wypowiedział się w ciągu 5 lat

-"O duchu i źródłach poezji w Polszcze" (1825) = pierwszy programowy artykuł ("Dziennik Warszawski")

-"O literaturze polskiej w wieku dziewiętnastym" (1830) = rozprawa historycznoliteracka wydana w osobnej książce

Mochnacki = recenzent nowości

-krytyk starał się zwrócić uwagę na utwory romantyków i oddać im sprawiedliwość

-szczególne znaczenie miało omówienie dzieł Mickiewicza (Sonety) i Goszczyńskiego (Zamek kaniowski)

Mochnacki = zawodowy krytyk i zawodowy dziennikarz

-uprawiał stale działalność recenzencką (literatura , teatr , muzyka)

-współredaktor kilku czasopism = Dziennik Warszawski (1825) , Gazeta Polska (1827-1829) , Kurier Polski (1829-1830)

WSZECHSTRONNA DZIAŁALNOŚĆ KRYTYCZNA

-wpływ na ówczesne życie literackie , gusta estetyczne i wyobrażenia o polskiej literaturze

-szermierz romantyzmu ingeruje w ważne dyskusje i spory epoki

"O sonetach A. Mickiewicza" = artykuł ingerujący w spór , jaki wywołał ten cykl utworów

"O krytyce i sielstwie" = artykuł ingerujący w koncepcje charakteru narodowego i sztuki polskiej (Brodziński)

"Niektóre uwagi nad poezją romantyczną z powodu rozprawy Jana Śniadeckiego "O pismach klasycznych i romantycznych"

-artykuł ingerujący w spór romantyków z klasykami

"O literaturze polskiej w XIX wieku"

-krytyk wydobywa z zapomnienia i poddaje analizie "Marię" Malczewskiego

-liczne wypowiedzi na temat "Dziadów , Grażyny , Konrada Wallenroda" (najmniej ceniony przez niego utwór)

-pierwszy wnikliwy analityk niemal całego dostepnego wówczas dorobku Mickiewicza

SYSTEM KRYTERIÓW (Mochnacki) = dążenie do ufilozoficznienia krytyki literackiej i wszelkiego myślenia o kulturze

-inspiracja = filozofia przyrody (Friedrich Schelling) , romantyczna estetyka niemiecka , refleksja literacka (bracia Schlegel)

Inspiracje niemieckie posiadają niekiedy charakter trawestacji i zapożyczeń , do dziś nie w pełni przez nas uświadamianych

-niemieckie inspiracje nie przeczą oryginalności Mochnackiego

-traktowanie wszelkich przejawów bytu , natury i ducha jako jedności , całości , poddane tym samym spirytualnym zasadom istnienia

-pogląd na artystę (zwłaszcza poete) = osoba natchniona , która potrafi przenikać w głąb owej tajemniczej jedności wszechświata

Krytyka powinna wypracować system pojęć na miarę metafizycznej problematyki literatury

-filozoficzny sposób myslenia = typowy i ważny sposób myslenia dla Mochnackiego (krytyk romantyczny)

Krytyk odnosi ogólne kryteria do literatury polskiej i zdąża do odkrycia systemu rządzącego tą literaturą

-system literatury polskiej polega na uzyskiwaniu samoświadomości narodu

-uzyskiwanie świadomości narodu = pojmowanie się narodu "w swym jestestwie" (w literaturze i poprzez nią)

-"naród jedynie w tylko w porządku swoich działań i tworów intelektualnych przychodzi ku uznaniu samego siebie w swoim jestestwie"

WŁASNA HISTORIA = podstawa autoidentyfikacji i refleksji świadomościowej narodu

-fundamentalne założenie Mochnackiego = postulat historyzmu i historyczności w mysleniu o literaturze

-"co na podstawie historycznej nie jest założone , własną niemocą wcześniej czy później upaść musi , bo nie ma gruntu pod sobą"

HISTORYZM MOCHNACKIEGO

-rozumienie ducha przeszłości , utrzymanie nici wewnętrznego przypomnienia czasów dawnych i ich więzi ze współczesnością

-hsitoryzm nie polega na antykwarycznym odtwarzaniu wieków minionych

Odległą przeszłość może powołać do istnienia głównie wyobraźnia poetów (przede wszystkim romantycznych)

-rola poezji romantycznej w budowaniu organicznej jedności polskiej , jej wkład w dzieło pojmowania się we własnym jestestwie

-krytyk uważał , że tej wielkiej roli nie spełnił jeszcze nikt i dlatego wystąpił jako surowy krytyk dziejów polskiej literatury (negatywna ocena)

Wiek złoty nie wydawał mu się dostatecznie oryginalny i rodzimy

-literatura czasów stanisławowskich = literatura służebna wobec obcego ducha , prawideł i mód

-kategoryczny osąd twórców oświeceniowych ("śmiało to piszę : oni nie byli poetami")

TWÓRCY ROMANTYZMU = pisarze narodowi , którzy pojmują teraźniejszość i przeszłość (pełne przekonanie)

-zarzucili cudzoziemszczyznę , poszli za natchnieniem własnego talentu

-z gruzów przeszłości wydobyli porządek poetycki i historyczny

ROMANTYZM = pojęcie , które Mochnacki uważał za arbitralnie narzucone całej orientacji literackiej

-romantyzm = odpowiednik poetyckości , rodzimości i historyzmu

ŹRÓDŁA ŚWIETNOŚCI MOCHNACKIEGO (krytyk)

-jasno uświadamiane ideowo-estetyczne kryteria oceny zjawisk literackich

-filozoficzne ugruntowanie przeświadczenia o twórczej roli starcia sił przeciwstawnych (odmienne opinie)

-zalety stylu , ostrość polemiczna (polemika z Brodzińskim)

NAWIĄZANIA DO FILOZOFII HEGLA

-gdzie nie ma przeciwieństwa , tam nie ma ruchu = wszystko z czymś innych wiedzie przeciwieństwo

-gra przeciwieństw sprawuje największy fenomen (fenomen życia)

Pisarstwo krytyczne pojmowane jako ruch w starciu (ujawnianie przeciwieństw)

-nowożytnie pojęty krytyk walczący , zaangażowany , często polemicznie jednostronny , świadomie nie unikający wyjaskrawień

---