Do prozy nostalgicznej Czapliński P. „Wzniosłe tęsknoty”
Jak już zostało powiedziane książka Czaplińskiego dzieli się na 3 części:
Tęsknoty chroniczne. Proza lat 90 w poszukiwaniu przeszłości
Możemy odnaleźć tu takiego pozycje jak: Kornhausera „Dom, sen i gry dziecięce”, Myśliwskiego „Widnokrąg”, Jurewicza „Pan Bóg nie słyszy głuchych”, Stasiuka „Biały kruk” i Kowalewskiego „Powrót do Breitenheid”. Z wszystkich części przytoczę tylko niektóre pozycje.
„Widnokrąg” Myśliwski
Ksiązka ta wskazuje, że proza nie rozwija się tylko w stronę wielogatunkowych pastiszów, ale także w stronę powrotu do naiwności, ku odzyskaniu pierwszego języka. Jest to powieściowe ujęcie trywialności życia małomiasteczkowej rodziny.
Pierwszy rozdział nosi tytuł Prolog, a jednak brak w nim wyjaśnień dotyczących akcji, pozycji narratora, przyczyn narodzin powieści.
Jest to powieść o rodzinie, o odzyskiwaniu jedności między chłopcem przedstawionym na fotografii (książka rozpoczyna się od tego jak chłopiec mówi, kto jest na fotce) i opowiadaczem, jedności tego „ja”, które widnieje w podkolanówkach na fotce, i tego „ja”, które mówi „to ja” (opowiadaczem jest ten chłopiec), czyli o dochodzeniu do siebie w rodzinie, o wyodrębnianiu siebie z rodziny i ponownym wchodzeniu do niej. Rodziny zwykłej, zubożałej, małomiasteczkowej w swych gustach, nieco śmiesznej, podporządkowującej się obyczajom bez względu na ich ciężar (niedziela, więc odświętnie ubrani, matka przy garach). Jest to więc wnętrze najbardziej tradycyjnej rodziny.
Mamy tu do czynienia ze stereotypowością, anachronizmem kompozycyjnym (tradycjonalizm lit.). Uwznioślenie tego typu rodziny. Opowieść ta jest jak epicki album, jak rodzinne gadanie. Jest ona w dwojakim sensie ramą fotki: w sensie kompozycyjnym, ba narracja zaczyna i kończy się komentarzem do zdjęcia, i w sensie komunikacyjnym, bo narrator zachowuje się tak, jakby jego słuchacz współpatrzył na fotkę i całość sytuacji z nią związanej.
Jest to zwyczajne opowiadanie o zwyczajnej przeszłości. Widnokrąg jest o powrocie do horyzontów zwyczajności, o otwieraniu się na doniosłość tego, co zwykłe, codzienne i banalne, o dorastaniu do akceptacji tego, co zwyczajne, co przewidywalne.
Widnokrąg jest powieścią o tworzeniu się osobowości. Gł. bohater i narrator - Piotr. Po wojnie spędzonej na wsi u krewnych rodzinie Piotra udaje się wrócić do miasta. Po długiej chorobie ojciec umiera. Piotr zaczyna naukę w gimnazjum, ponzaje Annę, biorą ślub. Rodzi im się syn Paweł; Piotr kończy studia Anna umiera. Piotr wyprowadza się z rodzinnego miasta, ale od czasu do czasu przyjeżdża w rodzinne strony z synem. Ostatni fragment powieści to narracyjny komentarz do zdjęcia Piotra z synem, rozumie się, że niedługo to Paweł pokarze komuś to zdjęcie będzie mógł snuć własną opowieść.
Piotr pojmuje wieloznaczene rozumienie słowa widnokrąg (nie jest linią a odcinkiem koła). Widnokręgu nigdy nie można przejść, on zawsze odsuwa się od nas, gdy zbliżamy się do niego. Dlatego jest on tylko iluzją, a więc centrum owego kręgu nosi się w sobie, tzn. mit o opuszczeniu kręgu rodzinnego nie ma racji bytu, bo nigdy się nie wyjeżdża. Gdy Piotr pojął, że widnokrąg dzieciństwa nosi w sobie, postanowił wrócić do centrum i odnaleźć je w sobie. Dąży do tego, by na nowo zjednoczyć się z przestrzenią i przeszłością.
Poza widnokręgiem poznawanie jest niepełne, czegoś pozbawione, niekompletne. Bo doświadczyć u Myśliwskiego tzn. przeżywać pełnię istnienia. Pęłnie istnienia tzn. gdy życie dane jest nam w swoich przeciwieństwach, np. gdy miłości niesie w sobie tkliwość i cierpnienie.
Jest to epopeja spełnionej nostalgii, powieść o tym, że powrót jest możliwy, a nawet, że nie sposób nie wrócić. Przecież niemożliwe jest uwolnienie się od własnego widnokręgu - nosi się go w sobie, więc się jest skazanym na powrót. Co zrobić by powrócić?-wyjechać.
Pan Bóg nie słyszy głuchych A. Jurewicz
To opowieść rozdwojona - tzn. zawierająca w sobie dwa wątki, ale i dotycząca pewnego rozszczepienia.
Akcja rozgrywa się w Łodzi, czas został określony przez wydarzenia, ale wiadomo, że to rok 1962. Decyzja zakrycia daty jest sygnałem dziecięcego traktowania historii, tzn. zapamiętywaniu czasu wg wydarzeń, a nie kalendarza. Usunięcie daty to również znak intencji pisarza, który postanowił stoczyć własną walkę z historią. Historia wkroczyła do jego życia tylko raz, rozcinając dzieciństo (i całą biografię) na dwie nierówne części.
Opowieść tę można uznać za kontynuację Lidy. (W Lidzie 5-letni chłopiec musi przenieść się z Białorusi do Polski). W Pan Bóg chłopiec ten wychowywany jest przez dziadka. Opowieść ta przedstawia chronologiczne następstwa po niechcianej przeprowadzce. Zadaniem przedstawienia jest nie tyle odzyskanie czasu, co zrozumienie utraty.
Dziania się i wydarzeń w tradycyjnym znaczeniu tu nie ma: w ich miejsce wchodzi niespieszny rytm przemijania wypełniony niezmiennością gestów, czynów, wypowiedzi. Od cyklicznośc tej odstają 2 wydarzenia: śmierć pana Sierożki i rozstanie z dziadkiem - wydarzenia te kończą i podkreślają przynależność tamtych doświadczeń do świata bezpowrotnie utraconego.
Jurewicza bardziej niż geografia interesuje biografia, a jeżeli interesuje go przestrzeń, to prywatna, wąska, zamknięta w granicach domu, nawet pokoju. (dlatego Lida, nie należy do nurtu „utraconych ojczyzn”).
3 cechy powieściopisarstwa Jurewicza: realizm, samopoznanie, terapia. Jego realizm jest poetycki (co zauważyli również Adamiec i Aga Osiecka). Spełnia się on w starannej opisowości, poetyckość tego realizmu polega na podporządkowaniu go poetyce kojarzeniowej, która odzyskać ma trwałość i prostotę związku między dzieckiem i światem. Wg Jurewicza zadaniem prozy jest opisanie sensualnego doświadczenia świata, oddanie więzi, które łączyły dziecko z konkretnym otoczeniem.
Ewokacja dzieciństwa, bałuckie uliczki, obyczaje dziadka, cykliczność czasu to niewątpliwe elementy narracji nostalgicznej. W powieści tej mamy wiele dygresji, które służą samopoznaniu. Dzieki dygrsji Jurewicz snuje refleksje nad samym sobą -sobą z przeszłości i sobą z dziś.
Porządkowanie doświadczeń z dzieciństwa natrafia na opór: Poeta snuje swoją opowieść, ale autorefleksja odkrywa nieład - brak wiedzy, czym było utracone doświadczenie dzieciństwa i kim się jest dziś. Jurewicz nie może zrekonstruować dzieciństwa, nic nie pamięta, nic nie widział, nic nie czuł.
Jurewicz nie analizuje dzieciństwa, tylko je opisuje. Cierpienie wiąże się z człowiekiem dorosłym, z autorem, który wie, że mógł być kimś innym. Dramat narratora rozgrywa się dziś i polega on na niemożności określenia, czym dla jego dzisiejszej tożsamości jest dzieciństwo. Mityzacja tamtego etapu i tamtych doświadczeń przybiera u Jurewicza formę spisu tajemnic, rejestru rzeczy niewyjaśnialnych i niewyrażalnych. Im dokładniej autorowi udaje się odtworzyć dzieciństow, tym wyraźniejsza jest nieoczywistość związku pomiędzy dzieckiem i dorosłym.
Wzniosłość rodzi się tu na podłożu nieosiągalnego pojednania. Ostatnie rozdarcie u Jurewicza: jako człowiek dąży do zniesienia rozdwojenia, jako twórca - do ich utrzymania.
Miejsce wypisane. Proza tal 90 w poszukiwaniu ojczyzny
Tu znajdziemy Stasiuka „Opowieści galicyjskie”, Żakiewicza „Ujrzane, w czasie zatrzymane”, Odojewskiego „jedźmy wracajmy…” i Liskowackiego „Eine kleine”
Opowieści galicyjskie Stasiuk
Książka ta należy do tradycji prozy nieśpiesznej, luźnej i epizodycznej, spajaną raczej osobą opowiadacza niż jednością tematu, bohatera, czy perspektywy. Utwory należące do tego rodzaju prozy sytuują się pomiędzy krótką i długą formą epicką, ale i pomiędzy dokumentem i zmyśleniem. Mamy tu otwarcie na szczegół biograficzny, fabuła jest jednowątkowa i układ zdarzeń „po bożemu”. Budowa kompozycyjna luźna i częste wstawki epizodyczne. Stasiuk chętnie sięga po opowieść, bo wpisane w ten gatunek jest prawo do filozoficznej retardacji, do statyki narracyjnej, przywilej „nieśpiesznego gawędziarza”.
Książka mieści w sobie 2 opowieści. Jedną - o potopie nowoczesności, który przyniósł zagładę rajskiemu zadupiu, drugą - o duszy, która nie może zaznać spokoju.
Opowieść 1-sza spaja 5 wstępnych tekstów. Atmosfera końca, pustki wyłaniającej się z przyszłości, tak odchodzi w niebyt PRL-owski raj, mitycznej niezmienności, trwania pozbawionego persektyw, pojednania natury z historią. To wszystko jest tytułową „Galicją” obejmującą czasy „cesarsko-kurewskiego” PRL-u. To wszystko się kończy.
Stasiuk stwarza statyczny obraz zderzenia epok, totalnej klęski, jaką galicyjski bezczas ponosi w starciu z historią, która przychodzi zewsząd i pleni się wszędzie. Opisuje okres po 1989 w Bieszczadach językiem historii biblijnej - poprzez metaforykę potopu u narodzin nowego świata.
Jest to punktowa panorama, seria obrazków, ciąg scenek. W tej technice epizodycznej pojawia się 2-gi wątek -panorama z potępieńcem w tle. Wiejski robotnik, pił, bił w normie, zadźgał kiedyś nożem sąsiada i poszedł do więzienia. Gdy wyszedł, zamarzł. Wraca jako duch, prosi o mszę za duszę. Dzięki tej historii Stasiuk przekształca osobne opowieści w epizodyczną całość. Łączy zło, tajemniczość, metafizykę.
W pierwszej części mamy narratora 1-osobowego, którego łączność z autorem była niewielka. W drugiej części jest 3-osobowy narrator, a autor staje się wyrazistrzy, ujawniając swój stosunek do przedstawianego świata poprzez narratorskie komentarze dot. przestrzeni.
Fascynacja autora krajobrazem ujawnia jego pragnienie „bycia stąd”, „zamieszkania tu”. Nie ozn. to samej geografii, lecz obudzone przestrzenią nostalgiczne wyobrażenie o miejscu doskonałym, o przestrzeni zgody z istnieniem. W tej przestrzeni - znieruchomiałej, chciałby zamieszkać narrator. Jego wzrastanie w krajobraz jest dopasowywaniem duszy do zastygłego pejzażu gór, jego nostalgią - tęsknotą za światem niezmiennym. (taką ojczyznę Stasiuk wybiera i stwarza).
Dalekie dziś. Proza lat 90 w poszukiwaniu teraźniejszości
Mamy tu: Chwina „Hanemann”, Huellego „Pierwsza miłość i inne opowiadania”, Stasiuka „Przez rzekę”, Pilcha „Tysiąc spokojnych miast”, Filipiak „Niebieska menażeria”, i Liberę „Madame”
Hanemann S. Chwin
Oparty na wspomnieniu i osadzony w estetyce nostalgii. Chwin opisuje wybrane przez siebie miejsca, w którym dokonało się dzieciństwo bohatera stanowiące małą ojczyznę.
Chwin sięgnął po schemat powieści kryminalnej w jej odmianie detektywistycznej. Mamy ty tajemniczą śmierć i zagadkowe jej następstwa. (na statku ginie Luiza, ukochana Hanemanna). Hanemann cierpi na kompleks ocalałych - dwa razy mógł wyjechać, został wybierając śmierć, bo to ci, którzy wyjeżdżali wybierali życie (było na odwrót). Hanek poznaje Hankę z czasem pojawia się uczucie, gdy grozi im aresztowanie, razem z niemym Adamem uciekają- Hanek powraca do życia.
Powieść zadaje pyt., co lepsze: istnieć, czy nie istnieć?
Nostalgia, która pojawia się jako reakcja na każdą zmianę i która sygnalizuje, że wiara w niezmienność, wiecznotrwałość miejsca jest jednym z fundamentów zadomowienia. Hanek tęskni, nie dlatego, że opuścił miasto, a dlatego, że nie może się w nim odnaleźć, ponieważ uległo zmianie, a zmiana utrudnia albo wręcz zamka drogę „powrotu do siebie”.
Akceptacja utraty, wtajemniczenie w nietrwałość -tylko ten, kto jej doświadczył, potrafi pojąć, że nigdy nie odzyskuje się tego samego.
Przez rzekę A. Stasiuk
Nieudana innowacja w przedstawianiu doświadczeń przemijania. Przekraczanie nostalgii w prozie inicjacyjnej (tj. narracja o wtajemniczeniu w dorosłość, o osiągnięciu dojrzałości, o momencie zdobycia samowiedzy, o przeżyciu Doświadczeń Pierwszych (miłość, przemijanie, sacrum).
Można ją nazwać pamiętnikiem z okresu spóźnionego dojrzewania.
Stasiuk należy do „skryptorów” czyli pisarzy, którzy w prozie inicjacyjnej opierają się przede wszystkim na zmyśleniu ubieranym w znane konwencje prozy i opowiadają historię, w której istotą jest konflikt niedojrzałości z dojrzałością; skupiają się na momencie utraty niewinności.
Sens opowiadań tego tomu to przejście przez jakąś granicę. Ściślej przez 3: dorosłości, życia i poznania. Przejście z dzieciństwa w dorosłość. Stasiuk idealizuje doświadczenia dzieciństwa i demonizuje świat dorosły. Niedojrzałość to czas, który pcha bohaterów w dorosłość. Dorosłość patrzy z tęsknotą w przeszłość i z niepokojem w przyszłość. Tęsknota za minionym i lęk przed przyszłym bierze się stąd, że Stasiuk postrzega dorosłość jako egzystencjalną pustkę.
Bohaterowie tego tomu zachowują się tak, jakby zostali skazani na dorosłoć.
U Stasiuka najważniejszą częścią istnienia, istotą życia, istnieniem samym jest właśnie to, co nieempiryczne, niematerialne, a ściślej: pozostałości po materii, poświata, powidok, ślad - czyli bezcielesna forma. Dążąc do poznania tajemnicy, bohaterowie Stasiuka chcą dotrzeć do kresu, aby doświadczyć uniesienia dzięki spotkaniu ze skończonością własnego istnienia.
1