Życie literackie po 1989 r.
KULTURALNE PRZEMIANY PO 89
- przemiany polityczne w Polsce związane z upadkiem komunizmu, a co za tym idzie scaleniem rządu w kraju i na emigracji (1990) - koniec dwuwładzy
- zniesienie 11.04.1990 cenzury - wolność słowa, przemieszczania się, manifestowania poglądów, wolność publikacji
- otwarcie na zachód (uczenie się innej mentalności) - każdy miał prawo napisać to samo, wcześniej mogli to robić tylko przebywający na emigracji
- pojawienie się nowych mediów i konkurencji na rynku (nowe magazyny, prywatne czasopisma)
- rozwój kultury popularnej i masowej (początkowo chodziło o pozyskanie szerokiego kręgu odbiorców, a przez to uproszczenie środków ekspresji artystycznej)
- cywilizacja obrazkowa - kolorowe ilustrowane magazyny, wielkie widowiska słowno-muzyczne, literatura staje się dodatkiem do „ilustracji”
- literatura odcinająca się od mesjanizmu oraz polityki - potrzeba zaproponowania nowych konwencji w literaturze (literatura staje się sprawą prywatną, nie zawodową, rodzi się z potrzeb i pasji osobistych, utrwala egzystencjalne dylematy twórców, manifestowanie swojego odrębnego poglądu często poprzez szokowanie, gra z czytelnikiem)
DZIAŁANIA ALTERNATYWNE PRZED 89
- czasopisma mówione (Nagłos) prezentowane na spotkaniach twórców i emigracyjne (Życie Literackie)
- graffiti, happeningi i ziny jako przejawy pomarańczowej kultury spray generation
- happeningi (Konio)
- potoczny język młodzieżowy, brutalizmy, prowokacje, skłonność do trywializowania
3 obiegi
- I - książki zatwierdzone przez partię (do 89)
- II - podziemny
- III - rozpowszechniony przez art zine - prywatne, alternatywne pisma literackie rozchodzące się w nielegalnej dystrybucji pocztowej (wyodrębniły się z fan zinów - niezależnych pism muzycznych), np. Czerwony kapturek, Drut, Tango, Skafander
TOTART
- najważniejsza alternatywna grupa artystyczna lat 80 założona w Gdańsku (86) przez studentów wydziału humanistycznego (Paweł Konjo Konnak, Paweł Paulus Mazur, Artur Kudłaty Kozdrowski, Tymon Tymański)
- początkowo występowała pod nazwą Miasto-Masa-Masarnia
- ruch neofuturystyczny i neodadaistyczny o charakterze happeningów - połączenie elementów wizualnych z czytaniem utworów i ruchem oraz przekrzykiwaniem się nawzajem
- język nawiązujący do staropolszczyzny (barok futurystyczny)
- prowokacja estetyczna - striptiz, oddawanie moczu i kału
- płynność, metamorfoza, przenikanie, wyswobodzenie spod kontroli racjonalnego umysłu
- terapeutyczny wymiar sztuki wynikający z samego spotkania
- literacka frakcja TotArtu - Zlali mi się do środka, która została wchłonięta przez Brulion
- odrzucenie postulatu nowości na rzecz adekwatności
CZASOPISMA LITERACKIE FUNKCJONUJĄCE W LATACH 90
- czasopisma w wielu przypadkach stały się pierwszym ogniwem łańcucha kulturowego, dając początek fundacjom, wydawnictwom i konkursom
- jedynie kilka drugoobiegowych pism wyszło po 89 r. na powierzchnię życia codziennego - Brulion, Czas Kultury, Ha!art
- szansą na przetrwanie pisma kulturalnego jest mecenat dużej, ogólnopolskiej gazety (ze względu na wąską liczbę odbiorców, finansową niesamodzielność)
89-6 - Kresy, Lampi i Iskra Boża
90-20 - Ex Libris, Nowa Fantastyka, Teksty Drugie, Borussia, Nagłos
91-15 - Fraza
92-16 - Magazyn Literacki
94-11 - Wiadomości Kulturalne, Fronda
96-9 - Machina
RUCH WYDAWNICZY PO 89
- Brulion - serie poetyckie: fioletowa (pierwsze tomiki poetyckie Świetlickiego, Sendeckiego, Podsiadły, biała, kolorowa i wertykalna
- Czas Kultury - proza Goerke, Filipiak, Stasiuka, poezja Świetlickiego
- Fronda - poezja Cyranowicz, książki publicystyczne
- Lampa i Iskra Boża - Parnas Bis, poezja Podsiadły, proza Dunina, eseistyka Klejnockiego
- pochłanianie literatury rozrywkowej - taniej i łatwej w odbiorze (science-fiction, fantasy, powieści detektywistyczne, sensacyjne)
- wznowienia dzieł wydanych w latach wcześniejszych, reedycje książek zagranicznych, wydanie dzieł wcześniej nie tłumaczonych
- przyciąganie czytelnika nakłaniając go do postawy kolekcjonera
CZAS KULTURY
- dwumiesięcznik, powstał w Poznaniu w 1985 w drugim obiegu
- każdy numer poświęcony osobnemu tematowi - blokowiska, patriotyzm, bezdomność…
- internetowe e-czaskultury.pl
BRULION (86-96 Kraków)
- redaktorem Tekieli
Gretkowska, Tokarczuk, Pilch, Stasiuk, Tulli, Goerke, Świetlicki, Podsiadło, Baran, Broda, Filipiak, Sendecki
- sztandarowe pismo ludzi młodych w tamtym okresie
- pierwsze 8 numerów nie było wyjątkowych (w 89 wyszedł numer 9 - monograficzny, pojawiły się teksty, jakich do tej pory nie publikowano, szokował)
- wchłonięcie grupy Zlali mi się do środka z TotArtowców (wiersz „Flupy z pizdy”)
- prowadzenie audycji telewizyjnych (Dzyndzylyndzy)
- nastawienie antytradycyjne i antymartyrologiczne
- literacka prowokacja
- teksty związane z kulturą alternatywną
- odejście od herbertowskiej liryki czynu
- barbarzyńcy, neoklasycyści, o'haryzm
POKOLENIE BRULIONU, ROCZNIKI 60
- poeci i prozaicy urodzeni w latach 60, związani z czasopismem Brulion
- bunt przeciw romantycznie pojmowanemu posłannictwu literatury, odejście od metafizyki i wzniosłości
- odejście od konfliktów społeczno-politycznych, niepokojów moralnych, odrzucenie poezji wielkich i szlachetnych idei
- anarchizm, banalność, prowokacja, codzienność (bo w tych tematach, nie w wielkich słowach, kryje się zła tajemnica życia - codzienność)
- świadome brutalizowanie języka, skandalizacja
- jednostkowa egzystencja ujmowana w kontekście najbliższego otoczenia społecznego i cywilizacyjnego, produktów kultury masowej, jej śmietników, reklam handlowych, nadmiaru informacji staje się brulionowa, traci zdolność hierarchizacji, wartościowania
- jedynie pewny jest sam fakt istnienia, bycia wśród rzeczy, tworów współczesnej cywilizacji
Jacek Podsiadło
- Nieszczęście doskonałe, Odmowa współudziału, Tak
- odwołania do twórczości Stachury w pierwszych tomikach (zapisywanie własnej egzystencji, wędrówki po Polsce, przenoszenie się z miejsca na miejsce)
- sprzeciw wobec wojny, ograniczeniu jednostki przez państwo
- świat chaosem, którego nie da się zrozumieć i uporządkować
- poszukiwanie i odkrywanie siebie w tym chaosie, utrwalenie swojego istnienia, zarówno negacja jak i aprobata rzeczywistości (zbliżenie do Białoszewskiego)
- zapis wierszy jako intymny dziennik codzienności, daty i godziny powstania, zapisy utrwalają zdarzenia, odbudowują świat na prywatny użytek, odwaga bycia pojedynczym wobec świata
- czysta egzystencja uwolniona od mistyfikujących konwencji literackich, od gestów rozpaczy, zadufania neoklasyków i naiwnego sentymentalizmu
Marcin Świetlicki
- poeta, wokalista
- Zimne kraje, Schizma, Nieczynny, Nieoczywiste
- odrzucenie formuł poetyckich poprzedników wyrażone w wierszu „Dla Jana Polkowskiego” - zakwestionowanie poezji upolitycznionej - mity fikcją, która zniewala, zwrot ku rzeczywistości zamiast zmitologizowanej poezji zaangażowanej
- miasto przestrzenią poddawaną stałemu zanegowaniu - obcą i wrogą (Zimne kraje), miasto labiryntem, kłączem, w którym nie ma centrum, istnieją jedynie pojedyncze fragmenty
- skupienie na wewnętrznych przeżyciach podmiotu lirycznego, niemożność odnalezienia siebie w tym świecie
SZKOŁA NOWOJORSKA
- termin nadany przez malarza Roberta Motherwella określający grupę abstrakcyjnych ekspresjonistów nowojorskich, którzy zrezygnowali w malarstwie z zaprogramowanego działania na rzecz spontanicznych gestów, których efekt końcowy był nieprzewidywalny (co odróżniało ich od szkoły francuskiej)
- pod koniec lat 60 termin zaczął być stosowany do poetów, w tym do Franka O'Hary
- autobiograficzny charakter wierszy , fascynacja rzeczywistością i potocznością, inspiracja surrealizmem
O'haryzm
- termin nawiązujący do amerykańskiego poety Franka O'Hary, użyty po raz pierwszy przez Koehlera w odniesieniu do wiersza Świetlickiego „Dla Jana Polkowskiego”
- stosowany do określenia nurtu w poezji pokolenia Brulionu
- Świetlicki, Podsiadło (potem zaliczany do neoklasycystów), Sendecki, Jaworski
- liryka osobista, prywatna, nieangażująca się w sprawy społeczne (choć wiele się można dowiedzieć z ich poezji o przemianach w kulturze i życiu, jednak robią to bardzo dyskretnie)
- brak oparcia w jakichkolwiek wartościach
- obserwacja rzeczywistości, opis czynności dnia codziennego
- duża szerokość wersów wiersza, nagromadzenie obowiązkowych okoliczników miejsca i czasu, rekwizyty konsumpcyjne i popkulturowe, wtręty dialogowe w języku potocznym
- nazywano ich również barbarzyńcami
- Świetlicki - zapis samotności egzystencjalnej, uczuć i emocji, bunt wobec świata, który oferuje człowiekowi rozmaite odcienie cierpienia duchowego i dyskomfortu
- Podsiadło - wolność jednostki w doświadczaniu przygód życia, afirmacja przyrody, krytyka cywilizacji technologicznej, poszukiwania metafizyczno-religijne
BARBARZYŃCY I KLASYCYŚCI W POEZJI PO 89
Barbarzyńcy
- poeci związani z krakowskim Brulionem
- wydali antologię „b.g. wstajmfśke”
- Świetlicki, Sendecki, Grabowski, Wilczyk, Tekieli, Filas, Gretkowska, Baran, Koehler, Broda, Maleńczuk, Jaworski
- podpisanie utworów rysunkami, nie autorami
Klasycyści
- refleksja nad współczesnością poprzez nawiązanie do tradycji
- inspiracja barokiem (powikłanie i chaotyczność naszych czasów)
- Tkaczyszyn-Dycki - nawiązanie do barokowej liryki metafizycznej (motyw vanitas, fascynacja ludzkim życiem w perspektywie umierania)
- Koehler - subtelna poezja religijno-medytacyjna
- Kielar - odwołania do dziedzictwa poezji Rilke'go i klasycystów francuskich
Spór między Karolem Maliszewskim a Krzysztofem Kohlerem
- Maliszewski za barbarzyńcami (zarzucenie klasycystom autonomii), Koehler za klasycystami (niby jedyni dojrzali poeci)
- barbarzyńcy: bunt wobec świata, brak umiaru, nieufność, prymat treści, historia jako fikcja, realizm, sensualizm, prymat świeżości i nowości, niezbyt jawne autorytety, brak wzoru, eksponowanie teraźniejszości, turpizm, kalectwo rytmu, oparcie na bezpośrednich danych, językowe obrazoburstwo
- klasycyści: umiar, ufność, prymat form, wiara w historię, antyrealizm i obiektywizm, prymat starości (tradycji), autorytety i wzory, rytmizm, język jako medium
- Legżyńska stwierdza, że są to dwie odpowiedzi na jedno wyzwanie epoki
- barbarzyńcy: nieład egzystencji, negacja ustalonych wartości, ironiczność i ludyczność wypowiedzi, odrzucenie podziału na sztukę i nie-sztukę
- klasycyści: pragnienie sensu, poszukiwanie autorytetu, zachowanie powagi, poszanowanie sztuki i kulturowej przeszłości
NEOLINGWIZM W POEZJI
- Manifest lingwistyczny (2002)
- czasopismo Meble
- Cecko, Cyranowicz, Kasprzak, Lipszyc, Joanna Mueller
- odejście od wiersza wolnego
- znaczenie warstwy brzmieniowej i wizualnej tekstu
- wielkomiejskość (środowisko warszawskiej „lepszej” młodzieży
POECI TEKSTYLNI, ROCZNIKI 70
- „Tekstylia. O rocznikach siedemdziesiątych” i „Tekstylia bis” kontynuacją (Marecki, Stokfiszewski, Witkowski) wydawnictwa Ha!art
- celem stworzenie całościowego przewodnika po młodej kulturze polskiej (np. opisanie zjawisk z zakresu filmu, teatru, poezji, prozy, fantastyki, rzeźby, fotografii, street artu, muzyki współczesnej, alternatywnej, komisku…)
- Marcin Cecko, Maria Cyranowicz, Roman Honet, Jarosław Lipszyc, Marta Podgórnik, Krzysztof Siwczyk, Wojciech Wencel
Marcin Cecko (81)
- Rozbiorek, Pląsy, Mów
- blog Pozytyw - próba dziennika fotograficznego, poeta, aktor, lider formacji muzycznych
- celem zwielokrotnienie sposobów realizacji tekstów (wykorzystanie do tego nowych mediów) - różne formy przekazu, multimedialność, sztuka oralna
- odkrywanie w słowach kolejnych znaczeń, wewnętrznych kombinacji
- krótkie liryki, epigramaty, slamy napisane do spektaklu Cokolwiek się zdarzy, kocham cię
- Manifest lingwistyczny
Maria Cyranowicz (74)
- Neutralizacjie, I magii nacja, Piąty element to fiksja, Psychodelicjie
- poetka, krytyczka literacka
- stylizacje na język dziecięcy (przejęzyczenia, nieskładne formy, zdrobnienia) - wyjaskrawienie dźwiękowej substancji języka dzięki temu
- ukazanie osób nadwrażliwych, nieprzystosowanych, neurotycznych, skazanych na klęskę w racjonalnym świecie (I magii nacja)
- fascynacja maszyną produkującą teksty (Piąty element to fiksja)
- paranoiczne stany umysłowe, słowne układanki (Psychodelicje)
- książka-liberatura
Jarosław Lipszyc (75)
- Bólion w kostce, Poczytalnia
- eksperymenty, metatekst, podważenie wszelkich reguł
- niekontrolowany, histeryczny pęd języka
- wyzwolenie języka od symbolicznego porządku (mowa paranoików, schizofreników)
- codzienne zderzenia z rzeczywistością (klimat depresji, apatii)
- zarzut, że język stał się zideologizowanym medium
Roman Honet (74)
- poeta, krytyk literacki
- Alicja, Pójdziesz synu do piekła, Serce (wiersz pewnego lata)
- przeciwstawienie obrazów z dzieciństwa z tym, co jest teraz
- zafascynowanie i jednocześnie przerażenie życiem - ciemna strona księżyca
- pustka, nicość, przechodzenie bytu w niebyt, grzebanie w odpadach, brak zakotwiczenia
- poezja hermetyczna, mało komunikatywna, brak kontekstu, wielopoziomowa symbolika
- przestrzeń mglista, trudna do odczytania, strach przed nicością (Alicja)
- nadrealizm, oniryzm
- erotyzm, czuła delikatność, problem wyrażania i przedstawiania w poezji (Serce)
Marta Podgórnik (79)
- Ana Ekierhardt
- Próby negocjacji, Dwa do jeden
- krzykliwość, bezpośredniość w opisywaniu emocji i erotycznych wrażeń
- miłosne przygody
- krótkie, pocięte wersy imitujące swobodę i improwizację wypowiedzi
- ironiczne historyjki, metafory, wyliczanki
- połączenie iluzji szczerości ze spotęgowaną sztucznością formalną wiersza
Krzysztof Siwczyk (77)
- Dzikie dzieci, Emil i my, Wiersze dla palących
- mitologizacja młodzieńczych wzruszeń związanych z wchodzeniem w dorosłość
- erotyczne wtajemniczenia, zmysłowość ciała
- fascynacja człowiekiem, jako istotą, która nie może obejść się bez Boga, nieuchwytny sens życia
- związek języka z mistyką (Emil i my)
- groteskowe ukazanie człowieka próbującego nawiązać kontakt z innymi ludźmi
Wojciech Wencel (72)
- poeta, eseista, krytyk literacki, redaktor literackiego działu Frondy, felietonista w Wprost
- Oda do chorej duszy, Imago mundi
- nurt religijno-neoklasycyzujący (próby pogodzenia poetyckiego klasycyzmu z chrześcijańską poezją religijną
E. TKACZYSZYN DYCKI (62)
- Piosenka o zależnościach i uzależnieniach - nagroda Nike (2008), Nenia i inne wiersze, Dzieje rodzin polskich
- świadomie pozostający na obrzeżach życia literackiego, niezwiązany z obcesowymi postawami innych poetów (poza wulgarnością, masowością, dyskursem Świetlickiego z tradycją)
- choroba psychiczna i fizyczna najbliższych, głównie matki
- ukazanie śmierci bez poetyckich ornamentów
- cielesność i niejednoznaczna tożsamość seksualna podmiotu, pomiędzy seksualną pasją a lękiem (poszukiwanie siebie poprzez pryzmat innych)
- unoszący się nad miłością, nieusuwalny cień śmierci
- nawiązania do prowincjonalnego, lokalnego, rodzinnego życia, pogranicze kultur ukraińskiej i polskiej
- odwołania do sarmackiego baroku (śmierć, trumna, kościotrup) - osobiste i psychologiczne źródła tej symboliki
ANDRZEJ SOSNOWSKI (59)
- Dożynki, Po tęczy, Poems
- możliwość wielu interpretacji wierszy dzięki wielowarstwowej metaforyce
- wykorzystanie, przetwarzanie usłyszanych słów z ulicy, internetu, telewizji
- cytaty, kryptocytaty, gry słowne, neologizmy
- plątanina głosów, cytatów i aluzji (Poems)
KRYTYKA LITERACKA
- działalność krytyków starszego pokolenia: Jan Błoński, H. Bereza, T. Burek, J. Łukaszewicz
- działalność krytyków średniego pokolenia: J. Jastrzębski. M. Stala, M. Zalewski, K. Maliszewski
- działalność krytyków młodych: Czapliński, Śliwiński
- wyzwolenie spod presji strukturalistycznej - pisanie recenzji bez związku z określoną metodą czy strategią krytyczną
- odrzucenie porządkowania i hierarchizowania
- sprywatyzowanie wypowiedzi krytycznej
- odejście od roli badacza, poszukiwanie nienaukowych sposobów dotarcia do dzieła i czytelnika
- niezależność od instytucji, metody, jednej drogi interpretacji
- krytyka jako twórczość literacka - wewnątrzśrodowiskowa wymiana poglądów (Lampa i Iskra)
- odpowiedzialność jedynie za własne czytanie tekstu, spotkanie z książką jest przygodą
- poszukiwanie odniesień kulturowych uciekając poza tekst, podejście socjologiczne i towarzysko-pokoleniowe
- obojętność czytelników wobec krytyki dzieł
- spór o przełom, o znaczenie 89 roku
- spór między intertekstualistami (dzieło w oparciu o inne dzieła) a socjologami (dzieło a problemy życia społecznego)
- spór o płeć literatury
- współcześnie krytyk jako pośrednik ułatwiający kupno czegoś (pozytywnie), lub jako moralizujący (negatywnie)
- krytyk sieciowy, przewodnik, serwer, do którego może się podłączyć każdy spragniony informacji
NAGRODA NIKE
- przyznawana od 1997 r. prestiżowa nagroda literacka
- konkurs organizowany przez związaną z Gazetą Wyborczą Fundację Nagrody Literackiej Nike
- do udziału dopuszczone są książki polskojęzyczne żyjących autorów o dowolnym gatunku literackim
- celem promocja literatury polskiej
- 97 - Widnokrąg Myśliwskiego, 2001 - Pod mocnym aniołem Pilcha, 2003 - Zachód słońca w Malinówku Rymkiewicza, 2004 - Gnój Kuczoka, 2009 - Piosenka o zależnościach i uzależnieniach Tkaczyszyna-Dyckiego, 2011 - Pióropusz Pilota
PASZPORTY POLITYKI
- przyznawane od 93 roku przez tygodnik Polityka w 6 kategoriach: literatura, film, teatr, muzyka poważna, sztuki wizualne, estrada, za osiągnięcia w krzewieniu kultury
- pomagają w promocji medialnej, ujawniają trendy czytelnicze, służą wzbudzeniu kontrowersji i zwróceniu uwagi na osobę pisarza
LIBERATURA
- literatura totalna (liber - wolny)
- moment zachłyśnięcia się w latach 90 nową literatura obcą - pojawienie się harlequinów i kryminałów, następnie telewizji z atrakcyjną ofertą i internetu
- 1999 - Fajfer podważa definicję dzieła literackiego - rozszerzenie jej o okładkę, czcionkę, kolor - dzieło powinno być wszechstronną całością, nie tylko suchym tekstem / wystawa książki niekonwencjonalnej
- artystyczny potencjał i bogactwo znaczeń zawartych w budowie książki
- 2003 - początek serii liberatury z korporacji Ha!art
- liberatura jest więc gatunkiem literackim, w którym tekst i materialna forma książki tworzą integralną całość (znacząca jest bowiem nie tylko warstwa słowna, ale i budowa tekstu
Teksty
- L. Sterne, Życie i myśli Tristama Shandy - zdania małą literą, puste kartki
- W. Blake, Małżeństwo nieba i piekła - rysunki Blake'a
- S. Mallarme, Rzut kośćmi nigdy nie zniesie przypadku - tekst rozłożony na 2 strony
- R. Queneau, Sto tysięcy miliardów wierszy - pocięte wiersze
- B. Federman, Głos w szafie - w połowie po francusku, w połowie po angielsku
Polskie hiperteksty
- R. Szczerbowski, AE (Elektropis znaleziony w Krzeszowicach)
- S. Shuty, Blok (zbiór tekstów poddanych recyklingowi, pochodzących z innych zbiorów, metafora wielopoziomowości, wielogłosowości w jakimś kręgu, blok wyrażający jakąś formę życia wobec innych, literacki labirynt, w kapitalistycznej rzeczywistości wielkiego miasta nie ma miejsca dla słabych, język pełen wulgarności, slangu, papka słowna)
- R. Nowakowski, Koniec świata według Emeryka ( opowiadanie historii poprzez różne ożywione byty: drzewo, kamień, ryba, stół)
STARZY TWÓRCY W LITERATURZE
- wymienieni w książce Czaplińskiego „Ruchome marginesy”
- należą do 5 pokoleń: urodzeni około 1920 r. (Szymborska, Hartiwg), przed wojną (Grynberg, Krall, Dąbrowska), około 1950 r. (Chwin, Anderman, Pilch, Nowakowski), inni: Mrożek, Pilch, Herbert, Różewicz, Myśliwski
- Miłosz - wspomnienia, utrwalanie świata, analiza i ocena tego świata (pojedyncze zdarzenia będące pretekstem do szerszej refleksji), tajemnica istnienie, której nigdy nie pojmiemy (jesteśmy jedynie cząstką tego, co poznajemy)
- Szymborska - zachwyt nad światem, bezradność w tym zdziwieniu, paradoks, ironia
FORMA PO 89
- 80-86 - dominacja gatunków dokumentarnych: notatnik, reportaż, wywiad, dziennik, pamiętnik, sylwa (narracyjny „groch z kapustą), państwowy aparat represyjny, cenzura utrudniały rozwój powieści
- po 86 - pierwsze sygnały odradzającego się krytycyzmu społecznego, proza tradycjonalistyczna, nie nowatorska (przerabianie starych gatunków), ucieczka przed historią w mit i nostalgię, powrót do fabuły poprzez: powieści kryminalne, romans, powieść detektywistyczną
- lata 90 - pojawienie się parodiowania powieści - ukazanie w parodii przestarzałości form, klasyczna fabuła, wyraziste schematy gatunkowe i doniosła problematyka
- lata 90 - nieepicki model prozy - wykorzystanie środków stylistycznych, odbieganie od głównego wątku, dygresje, skojarzenia, komentarze (Goerke, Tulli), świat staje się czytelny dopiero wtedy, gdy dostrzeżemy jego tekstową naturę - literatura narzędziem poznania bytu
- sylwa - dzieło nie stanowi żadnej całości tematycznej, gatunkowej, estetycznej, narracja rozwija się od przypadku do przypadku, napędzana jest skojarzeniami, wspomnieniami, wypowiedź autora ujęta w ramy wyrazistego porządku (Tarot paryski)
NURT MĘSKI
- Stasiuk, Pilch
- nie jest aż tak wyraźny jak kobiecy, można mówić co najwyżej o pewnych wątkach
- próba zrekonstruowania mitu prawdziwego mężczyzny - twardziela
- kryzys współczesnego macho - agresja, heroizm, wspólnota męska - nie są przydatne w dzisiejszym świecie
- relacja ojciec-syn i brak matki - jest to układ niepełny i negatywny
- układ ojciec-syn - forma autodefinicji
Stasiuk
- kontynuator męskiej prozy Hłaski, Nowakowskiego
- bunt, będący bezinteresownym działaniem i manifestacją wolności
- niebezpieczne życie na krawędzi, rozmaite egzystencjalne podróże do kresu po samowiedzę i samopotwierdzenie
- budowany przez Stasiuka świat, to świat mężczyzn, gdzie kobieta może stanowić co najwyżej dopełnienie bohatera męskiego, zawsze jest gdzieś z boku, gdzieś na marginesie, kobiety występują w 2 rolach: seksualnej i macierzyńskiej
- Biały kruk - wyprawa trzydziestoletnich mężczyzn na męską wędrówkę w Bieszczady, zakwestionowanie twardości
Stasiuk, Biały kruk
- przyjacielska wyprawa w góry przeobraża się w dramatyczną ucieczkę i walkę o wolność
- kręcenie się w kółko, podróż do nikąd
PROZA RODZINNA I ŚRODOWISKOWA, SPOŁECZNA I ZAANGAŻOWANA
Kuczok, Gnój
- zakwestionowanie mitu idyllicznego dzieciństwa
- studium rodzinnej patologii (maltretowane i podlegające nieustannej tresurze dziecko, rozchwiany emocjonalnie, niezdolny do komunikacji ojciec)
- powieść inicjacyjna - dorastanie bezimiennego bohatera - Małego K w czasach PRLu, w beznadziejnej rzeczywistości śląskiego blokowiska
- dziecko maltretowane przez ojca przekłada te emocje na dorosłe życie - staje się agresywny (odkrycie swojej tożsamości jako drugiego ojca)
- grotołaz - chęć powrotu do łona matki
- poczucie beznadziei
- zalanie domu dzieciństwa tytułowym gnojem, który zalegał w starej instalacji (sen)
- przemoc przejawiająca się w różnych formach jako główny składnik relacji między ludźmi
- 3 części: pierwsza w formie rodzinnej sagi, opowiedziana z dystansu, druga jako psychologiczna proza inicjacyjna, a narrator znajduje się w samym centrum, i trzecia oniryczno-groteskowa (zmienność tych form ilustruje proces poszukiwania przez bohatera leku na przeszłość
Nahacz, Bombel
- proza środowiskowa, nostalgiczna
- opowieści wiejskiego chłopa - Bombla, który przesiaduje na przystanku autobusowym i ma nie po kolei w głowie, pozornie wiejski głupek
- outsider, pragnący towarzystwa innych, ale tak naprawdę czujący się najlepiej sam na sam
- tęsknota za czymś utraconym, zapomnianym, niewypowiedzianym
- ukazanie mentalności ludzi z prowincji, ludzi tutejszych, którzy akceptują jego inność
- Beskid Niski, przywiązanie do swojej małej ojczyzny
- słowotok, niby niezdarna kwadratowa mowa
Tryzna, Panna Nikt
- powieść o dojrzewaniu (wkroczenie w dorosłość, narracja pierwszoosobowa)
- powieść inicjacyjna (brak tła historycznego, bohaterowie takiej powieści po osiągnięciu pewnej wiedzy wybierają śmierć
- powieść dla dziewcząt (brak budującego zakończenia)
- poszukiwanie własnej tożsamości, zafascynowanie nowym, nieznanym światem (transformacja z Marysi w Minkę, następnie w Majkę - poniesienie klęski w każdym wcieleniu)
- pomieszanie powieści z baśnią, pamiętniczka pensjonarki ze średniowiecznym moralitetem (ale bez treści dydaktycznych) i grecką tragedią
- królestwo umarłych godzin - metaforyczne odbicie wnętrza Marysi (zmiany w niej prowadziły do zmian w królestwie, strumień świadomości) - bajka o przebitym młodzieńcu - menstruacja, baśń o 50 urodzinach królowej - odrzucenie, uśmiercenie własnego ja, wizja 4 ścieżek życiowych - wewnętrzne rozdarcie (żadna ze ścieżek nie okazuje się właściwą
- erotyczne eksperymenty dziewczyn skutkiem ubocznym fascynacji cielesnością
- związek z mężczyzną traktowany jako zło konieczne, związek z kobietą to akt wolnego wyboru, szansa na odkrycie własnego ja
Masłowska, Wojna polsko-ruska
- powieść dresiarska
- nadrealistyczna alegoria polskiej tożsamości narodowej rzeczywistości małego miasteczka
- przeplatanie wątków kryminalnych z egzystencjalną refleksją
- kpienie ze stereotypów i rozmaitych tandetnych mód (Silny postulujący za niezanieczyszczaniem przyrody przez amerykańskie koncerny jest jednocześnie lewicowy i anarchistyczny, Angela, która nie je mięsa)
- pewna rytmika tekstu
- wszechobecny autor, główny bohater nie ma wpływu na swoje życie
Odja, Tartak
- bohaterami rodzina Myśliwskich (Myśliwski - bogaty chłop)
- przemijanie, poczucie życiowej przegranej
- brak więzi między mieszkańcami wsi poza biedą, brakiem perspektyw, ciągłym narzekaniem i zazdrością wobec bogatych (społeczność jako zorganizowana forma ginie, jednostkom pozostaje powolna egzystencja prowadząca ku śmierci, bądź ucieczka)
- smutny obraz popeggerowskiej prowincji, kiedy do władzy dochodził między innymi Lepper
PROZA MAŁYCH OJCZYZN/NOSTALGICZNA
- literatura małych ojczyzn, proza mitograficzna, proza korzenna, proza nostalgiczna
- Myśliwski, Huelle, Chwin, Stasiuk, Pilch, Odojewski, Kowalewski
- nostalgia - ocalający powrót, tęsknota za ojczyzną, czasem minionym, przeświadczenie o tym, że kiedyś było lepiej, świadomość, że powrót do domu lub czasów minionych jest niemożliwy
- nostalgia ucieczką od teraźniejszości, przeżycie nostalgiczne jest wzniosłe
- tęsknota za samą przeszłością, za zaczem niemożliwym do odzyskania
- budowanie prywatnego życia, nieheroicznego, ale wzniosłego, nawet najbardziej błaha przeszłość staje się błaha, bo już minęła i jest przez to niepowtarzalna
- określanie własnej tożsamości poprzez przeszłość
- kresy znane z wczesnego dzieciństwa lub jako doświadczenie przodków
- związek tożsamości z jakimś miejscem na zasadzie wyboru (Beskid Niski Stasiuka)
- powieść inicjacyjna i rozwojowa - przekraczanie pewnych granic, zdobywanie wiedzy, dojrzewanie (mityczne Bieszczady urastające do rangi Kresów - Biały kruk)
- wyrzucenie poza nawias, margines, obrzeża społeczeństwa, prowincji, które stają się centrum świata, mikrokosmosem (Opowieści galicyjskie, Stasiuk)
- 3 sposoby zatrzymania czasu: wyliczenie doskonałych cech tego czasu, używanie czasownikowych form wielokrotnych (coś się podobało), użycie czasu teraźniejszego do przyszłości
- pozytywnie o kresach po 45: Miłosz, Konwicki, Stempowski, Witlin
- Erwin Kruk - Spadek, Sieniewicz - Prababka
Huelle, Weiser Dawidek
- Gdańsk 1957, historia tajemniczego zniknięcia żydowskiego chłopca
- prowadzenie prywatnego śledztwa w sprawie zaginięcia przez jednego z kolegów, narratora powieści
- Dawidem - przywódca grupy, ktoś stanowiący uosobienie tajemnicy, mesjasza, cudotwórcy i maga
- powieść oparta na schemacie powieści detektywistycznej
- powieść o dojrzewaniu, powieść obyczajowa, polityczna, przygodowa, filozoficzny traktat
Huelle, Opowiadania na czas przeprowadzki, Pierwsza miłość i inne opowiadania
- zrekonstruowane historycznie miejsca związane z Gdańskiem
- zapis dorastania, poszukiwania mitycznej genealogii, korzeni duchowych
- pastisz, gra aluzji, dialog z literaturą
Chwin, Hanemann
- losy wolnego miasta Gdańska przed wojną i po niej
- zderzenie dwóch kultur: schludnego protestantyzm z nieposkromionym katolicyzmem
- miasto jest domem Hanemanna, opuszczenie tego domu to zawieszenie w pustce lub śmierć
- niemożność odnalezienia się w nowym mieście, zakwestionowanie mitu prywatnej ojczyzny
- świat rzeczy ginących w pożarach, bezwolnie przechodzących w cudze ręce, niszczejących w obcym otoczeniu symbolem obcości tego świata oraz przeszłości, która nigdy nie powróci
- smutek, melancholia
Jurewicz, Dzień przed końcem świata
- zapis traumy przesiedlenia z Białorusi do Polski, szukanie własnej tożsamości w poniemieckim świecie pruskich wiosek
- powrót do rodzinnego domu ze względu na śmierć ojca, rozpamiętywanie przeszłości
- trzy dni w czasie których świat bohatera rozpada się, dominująca trauma spowodowana śmiercią ojca, z którą nie można sobie poradzić (śmierć ojca przekreśla ustalony porządek życia, sprawia, że pogrąża się ono w chaosie)
- poszarpana, fragmentaryczna narracja, przeplatanie wątków, mieszanie płaszczyzn czasowych
Kowalewski, Powrót do Breitenheide (też do literatury Warmii i Mazur, bo K. mieszka w Olsztynie)
- zagubiony majątek na Prusach Wschodnich
- refleksja o nieuchronności przemijania, klimat melancholijnej prowincji
- rok 1913, za chwilę wybuchnie wojna, poczucie zbliżającej się katastrofy, próba oswojenia poprzez sztukę
- klęska uczuć, ambicji, oczekiwań, gorycz niespełnienia
- bohaterem życiowy nieudacznik - inteligent, który nie potrafi odnaleźć się w świecie, w którym żyje
LITERATURA WARMII I MAZUR
- 1955 - oddział literatów polskich w Olsztynie
- literatura wspomnieniowa
- brak krytyki literackiej, która zdołałaby się przebić
- 1989 - powstanie Związku literatów polskich
- 1990 - powstanie Borussii z inicjatywy Brakonieckiego (celem odkłamanie historii tej ziemi, różnego typu działania kulturalne, wydawnictwo, wydawanie książek autorów niemieckich, którzy tu mieszkali
- pismo „Teraz my” w technikum elektronicznym
- pismo „Portret” - promowanie twórczości młodych, którzy karmili się poezją brulionową (nie wikłali się w żadną regionalną czy narodową kwestię)
- pismo „Warmia i Mazury”
Sieniewicz, Czwarte niebo
- świat pogrążony we frustracji i bezrobociu, brak perspektyw, rozczarowanie (karykatura literatury zaangażowanej)
- ucieczka w fantastyczną baśń, budowanie własnej mitologii, która wcale nie musi służyć sensowi egzystencji
- podział na tych, którzy chcieli i umieli się sprzedać i na tych, którzy klepią biedę, ale pozostali wierni sobie
POSTMODERNIZM
- od II połowy XX w.
- brak opozycji, istnieją za to kategorie różnicy
- pluralizm - języków, modeli, sposobów myślenia
- przekraczanie granic
- nieokreśloność i fragmentaryczność
- relatywizm wartości, każdy człowiek posiada swój własny obraz świata, a tym samym stanowi on prawdę dla siebie
- odwrót od przeszłości, upadek norm i autorytetów
- ironia, hybrydyzacja (parodia, trawestacja, pastisz)
- przedstawiciele: Vian. Barth, Pynchon
WYZNACZNIKI POWIEŚCI POSTMODERNISTYCZNEJ
- nie odzwierciedla rzeczywistości, chociaż czasami udaje, że to robi
- gry intertekstualne, zabawy słowne, fragmentaryczność
- może przybierać pozór opowieści historycznej, ale nią nie jest
- świat w powieści ma formę labiryntu, sieci, kłącza
- łamanie podziałów (łączenie wątków sensacyjnych z głębokimi rozważaniami filozoficznymi, sztuki elitarnej z popularną)
- podważenie statusu autora jako organizatora całości
Witkowski, Margot
- postacie o zagmatwanej tożsamości
- powieść środowiskowa (o pracy tirowców), satyra na rodzimy biznes, opowieść o narodzinach i upadku wielkiego celebryty
KRYTYKA FEMINISTYCZNA
- emancypacja -> feminizm -> gender
- krytyka feministyczna = literaturoznawstwo/metodologia feministyczna
- gender - to, co wmusza na nas kultura
- seks - płeć, z którą identyfikujemy się na pierwszy rzut oka
- wpływ płci na wykreowany świat przedstawiony
- różne rodzaje twórczości kobiet wrzucone do jednego worka - literatury feministycznej
- zwrot ku intymności i wykorzystanie biografii
- Filipiak - pierwsza oficjalnie pisząca lesbijka w Polsce - jej debiut pewnego rodzaju inicjacją homoerotyczną
- presja męskiego świata nakierowuje kobiety ku sobie
- postmodernizm zajmuje się sprawami jednostki, fragmentarycznymi i przestrzeniami wykluczonymi (homoseksualizm, dyskryminacja wątku kobiecego
- kobieta + lesbijka = podwójne wykluczenie
LITERATURA HOMOSEKSUALNA z wykładów
- w starożytności relacja mecenasa wobec młodszego chłopca (mentalna i intelektualna opieka, wprowadzenie w arkana sztuki miłosnej) - kobieta spełniała rolę kobiety nie partnerki do intelektualnej dyskusji
- w średniowieczu wprowadzenie kary za stosunki homoseksualne
- w renesansie pojawiają się związki homoseksualne, ale są niezbyt jawne i negatywnie postrzegane - miłość do piękna uosabianego przez młodych chłopców, brak związków między kobietami do XVIII w.
- wiek XX - ujawnianie się homoseksualistów (Poe, Wilde) - zaszufladkowanie pisarzy homoseksualnych do homoseksualnej literatury
- w Polsce homoseksualizm pojawia się znacznie później, według Ritza istnieje, ale jest zawoalowany
- Warkocki zwraca uwagę, że przy homoseksualizmie operujemy niedopowiedzeniami - pisarze boją się kompromitacji, narażenia na wykluczenie, dlatego unikają tej tematyki (brak prawdy, istnieje, tylko stan podejrzenia
- Tomasik, Homobiografie, Iwasiuk, Ha!art
- Żurawicki, Musiał, Pankowski, Tkaczyszyn-Dycki, Witkowski
Filipiak, Księga Em
- sztuka oparta na życiu i twórczości Marii Komornickiej, która oznajmia, że jest wcieleniem przodka - Piotra Własta
- problem wtłaczania nas w pewne ramy kulturowe
- wizyjność, sceny realistyczne przeplatane z fantastycznymi
- intertekstualność, wplecenie w tekst listów i wierszy Komornickiej
- trzeci rodzaj - Androgyne
Pankowski, Rudolf
- historia znajomości mieszkającego w Brukseli polskiego profesora z niemieckim homoseksualistą - Rudolfem
- homoseksualizm wyrazem radości życia, nie powodu do wstydu
- polemika między dwoma różnymi sposobami doświadczania rzeczywistości - poprawny świat profesora i grzeszny świat Rudofla (świat akceptacji ciała z jego ciemną stroną, przeżywany do ostatniej kropli
- uwolnienie od obowiązujących norm obyczajowych umożliwiające pełnię życia
Tulli, Sny i kamienie
- narrator niczym Bóg patrzący na ludzi budujących miasto
- miasto labirynt stworzone przez ludzi, zagubienie
- opowieść o umieraniu marzeń - idealne miasto nie jest takie idealne
- miasto oderwane od swoich korzeni jest jak drzewo - nie istnieje
- nie da się uporządkować pojęć
Tokarczuk, Szafa
- proza psychologiczna
- spojrzenie na społeczeństwo poprzez pryzmat przedmiotów, jakimi się ono otacza
- szafa miejscem, gdzie nie potrzebne są już maski, ucieczką przed sztucznością świata, miejscem, gdzie wkłada się wszystkie swoje tęsknoty
- wyjść z szafy - ujawnić się
Tokarczuk, Anna In w grobowcach świata
- Anna In - wcielenie sumeryjskiej bogini Inanny
- przestrzenią akcji miasto i jego zdezelowane przedmieścia, Ojcowie wcieleniem futurystycznych władców zglobalizowanego świata
- przerażające, a jednocześnie fascynujące futurystyczne miasto
- melodyjność języka
Goerke, Fractale
- krótkie opowiadania, wycinki rzeczywistości, mikroscenki z puentą
- obrazek - krótkie opowiadanie nasycone obserwacjami społeczno-obyczajowymi, utrwalające charakterystyczne dla danego środowiska cechy lub wzorce
- fractal - krótki zapisek komputerowy, wycinek obrazujący rzeczywistość
- postmodernistyczność - ale nawiązanie do rzeczywistości, podczas gdy postmodernizm nie nawiązuje do niej
- dekontekstualizacja (ja wiem skąd to jest), interseksualność, deszyfracja stereotypów
- ironiczny dystans do świata i czytelnika
- deformacja biblijnych fragmentów (Kuszenie Zofii) - trawestacja (pisanie na nowo, odwoływanie się do wysokiego tekstu, ale nie ma ona na celu umniejszenia wartości)
- mieszanie symboli wysokich i niskich
Poetyka teledysku
- kreowanie własnej wizji rzeczywistości, brak spójnej linii narracyjnej, gra fantazji, luźnych skojarzeń, magicznych metamorfoz
- rozpad kodów symbolicznych, kryzys prawdy i wartości
- gdy dotychczasowe kody straciły moc, a nie powstały jeszcze nowe, wątpliwe staje się jakiejkolwiek porozumienie (reakcją na to kolaż, parodia, pastisz)
- zderzenie postaci funkcjonujących w danej kulturze z nieoczekiwanymi kontekstami
- zastąpienie symbolu kolażem prowadzi do zwolnienia człowieka z myślenia nad sensem na rzecz zachłyśnięcia
- świat zmieniających się bez końca ról - człowiek jako turysta, który nigdzie nie jest zakorzeniony
- Pani Bovary - nasze marzenia są tandetne, ukształtowane przez banalne narracje romansów i podobnej im literatury masowej, a nasze ja to jedynie produkt współczesnej kultury, marna kopia bohaterów będących również kopiami (odzyskanie jedności poprzez świadome wzięcie udziału w grze)
- idea androgyniczności, która ma zastąpić rozbity schemat społecznych i seksualnych ról płciowych
Gretkowska, Tarot paryski
- życie niczym partia tarota, opiera się na wielkiej niewiadomej
- obowiązki dnia codziennego i wplecione w nie filozoficzne refleksje
- subiektywne przeżywanie sztuki pojmowanej jako wartość wyzwolona z wszelkich norm i zakazów
- zawieszenie między kulturowym bagażem przeszłości a pragnieniem odnalezienia własnego ja
- Paryż labiryntem kultury, życie codzienną zagadką
- rozpad wspólnoty bohaterów rozpadem narracji (dekadenci, którzy muszą się rozpaść, po wiośnie następuje jesień
Cała piątka bohaterów jest nietypowa, w pewien sposób nawiedzona. Charlotta podejmuje ambitną egzegezę kart Tarota, prowadząc przy tym życie wzorowej feministki, kobiety wyzwolonej. Xavier, jej kochanek, rzeźbiarz, zarzuca swoje zajęcie, by kopiować komplety Tarota, a równocześnie uwodzi swą 10-letnią kuzynkę. Najbardziej szokuje Gabriela, 70-letnia pisarka, autorka książek o nekrofilii, osoba sypiająca z dwudziestokilkulatkiem. Michał, porzucony przez żonę polski emigrant, studiuje z uporem dzieło Kartezjusza, choć sam jest odległy od jakiegokolwiek racjonalizmu. Wreszcie Thomas, młody Szwajcar, Religioznawca i ateista, roztrząsający niuanse Tory i innych pism judaizmu. Obaj z Michałem wyjeżdżają do eksperymentalnego klasztoru koedukacyjnego, aby pogłębić swe doświadczenia, a co za tym idzie — lepiej poznać samych siebie.
16