Wojciech Tomasik
Teoria aktów mowy a literatura (Od „etiolacji” do „ideologii szczerości”)
etiolacja: mówienie bez zobowiązań; nadwątpienie performatywne - mówi się coś i nie zamierza się tego dotrzymać
I
teoria aktów mowy nie powstała z myślą o literaturze
J. L. Austin: przezwyciężyć stanowisko, że zastosowanie języka ogranicza się do konstatowania faktów → nie każda wypowiedź jest konstatacją, język może być wykorzystywany do wykonywania działań (wypowiedź performatywna)
konstatacja: niezależna od faktu, daje scharakteryzować: prawda / fałsz
performatyw: zmienia rzeczywistość, stwarza fakt i zarazem o nim komunikuje, powstaje dzięki wygłoszeniu wypowiedzi
aby wypowiedź performatywna powołała do życia jakiś fakt, muszą być spełnione warunki przesądzające
o fortunności tej wypowiedzi (prawdziwość konstatacji)
Austin odszedł od podziału wypowiedzi na performatywy i konstatacje, ponieważ nie w każdej sytuacji można jednoznacznie rozstrzygnąć z czym ma się do czynienia
Austin wyróżnił trzy typy działań realizowanych przez mówiącego:
lokucja: wypowiadanie dźwięków zgodnie ze słownikiem, gramatyką, etc
illokucja: znaczenie wypowiedzi uzależnione od siły illokucyjnej (groźba, prośba, ostrzeżenie)
perlokucja: konsekwencje aktu mowy
teoria aktów mowy dotyczy funkcjonalnego zróżnicowania języka
wypowiedź o tym samym znaczeniu może realizować różne funkcje
istnieją formy użycia języka „pasożytnicze”, „nie na serio”, „nie w pełni normalne” → koncepcja sił ullokucyjnych Austina dotyczyła „normalnego” użycia języka
sfera wypowiedzi dewiacyjnych (nienormalnych) - przedmiot zainteresowań „doktryny etiolacji”
Austin podejmuje kwestię etiolacji, gdy chodzi o słowa wypowiadane przez aktora na scenie etc.- zawieszenie zwyczajnych warunków fortunności - mówienie jako działanie „nie na serio” (także w literaturze)
etiolacja: mówienie bez zobowiązań, mówienie pozbawione praktycznych implikacji
Austinowska doktryna etiolacji dotyczy wypowiedzi w szczególny sposób zmediatyzowanych, gł. takich,
w których mówiący nie utożsamia się z podmiotem wypowiedzi\
użycia mowy w grze aktorskiej, literaturze, cytowaniu i recytacji nie realizują odniesienia do świata → są to wypowiedzi wtórne
uchylenie referencji: upośrednienie wypowiedzeń: powtarzanie, cytowanie, recytacja
Austin przeciwstawił sobie „mówienie normalne” i „mówienie nie w pełni normalne”
kontynuatorem myśli Austona był J. R. Serale
„normalne warunki na wejściu i wyjściu” : składający obietnicę musi być słyszany, a ponad to musi mówić
w sposób dosłowny i w trybie serio
obok wypowiedzeń „poważnych” istnieją „pasożytnicze” formy porozumiewania się
w „normalnych” wypowiedzeniach podmiot angażuje swoje autentyczne „ja”, poczucając tryb „na serio” - udaje, że jest kimś innym
Serale postuluje wyodrębnić:
akty wypowiadania” wypowiadanie słów i zdań
akty sądzenia: odnoszenie się i orzekanie
akty illokucyjne: wykorzystywanie aktów sądzenia w stwierdzaniu, obiecywaniu, rozkazywaniu
akty perlokucyjne: realizowane przez dokonanie trzech poprzednich
w „normalnych” warunkach wypowiedzenie polega na jednoczesnym dokonaniu wszystkich czterech aktów
z zagadnieniem referencji najściślej wiąże się akt sądzenia - mówiący odnosi słowa do jakiejś rzeczy
w świecie i orzeka o niej pewną właściwość
akt jest spełniony (fortunny), gdy słuchacz rozpoznaje rzecz o której się mówi i to, co się o niej mówi
jedynym z warunków odnoszenia jest istnienie różnicy między nazwą a przedmiotem nazywanym
„wszystko do czego się odnosimy musi istnieć” - jeden z aksjomatów referencyjności - postać z książki (wyrażenie, np. Sherlock Holmes) posiada referencję w kontekście „udawanego sposobu mówienia” -
w „normalnym” mówieniu, nie można odnosić się do Sherlocka Holmes'a
akty sądzenia nigdy nie mogą występować same, ale można dokonać akt wypowiedzenia, nie dokonując przy tym aktu sądzenia
wypowiedzi „niepoważne” - akty referencyjne nie są podejmowane przez podmiot
teksty literackie - akty referencyjne są podejmowane wewnątrz świata fikcji
II
R. Ohmann - pierwszy literaturoznawca wykorzystujący inspiracje płynące z teorii Austina-Serale'a
Ohmann dostrzegł, że istnieje możliwość scharakteryzowania wypowiedzi lit. w jej aspekcie illokucyjnym
utwór literacki ma szczególne rysy - w wypowiedzi lit. nie mają zastosowania normalne kryteria fortunności
autor (dzieła literackiego) nie bierze odpowiedzialności za swoje zdania - nie czuje się zobowiązany ponosić żadnych konsekwencji płynących z aktu stwierdzania - zawieszenie zasady our word is our bond
autor pozoruje (udaje) przytaczanie serii aktów mowy, podejmowanych przez jakąś postać
literackie mówienie jest realizowane na dwóch, całkowicie odizolowanych planach - fikcji i rzeczywistości (biografii), akty mowy postaci są odseparowane od autentycznego „ja” pisarza/poety
w planie rzeczywistości autor spełnia akt mimesis (w sensie: pozorowanego naśladowania) i ten akt stawia czytającego w pozycji obserwatora naśladowanych działań słownych
„dzieło literackie jest wypowiedzią, której zdania są pozbawione mocy illokucyjnych, jakie w zwykłych warunkach by im towarzyszyły, jej moc illokucyjna jest mimetyczna”
zawieszenie siły illokucyjnej = osłabienie referencyjności
Ohmann ujmuje kwestię referencyjności dzieła literackiego inaczej niż Serale
Serale |
Ohmann |
→o fikcyjności mówienia rozstrzyga fikcyjność przedmiotu, wskazanego w akcie referencji |
→odbiorca skupia się na językowej formie komunikatu, ponieważ wie, że styka się z komunikatem literackim nastawienie na aspekt lokacyjny jest rezultatem rozpoznania przez czytelnika tego, że ma do czynienia z naśladowaniem mówienia →ponieważ utwór naśladuje wypowiedź, akty referencji też są udawane |
w konstruowaniu illokucyjnej definicji literatury Ohmann idzie tokiem myślenia Austin → wypowiedzi literackiej „udawanie” oddziela autora i od aktów mowy i od podmiotu mówiącego
Marie-Laure Ryan: wygłaszanie fikcjonalnej wypowiedzi zawsze oznacza udawanie kogoś innego
w utworze epickim udawane asercje zawarte są wewnątrz ogólnego aktu mownego opowiadania fabuły → aby został on spełniony, muszą być spełnione warunki jego fortunności
literatura fikcjonalna ma dwa oddzielne poziomy:
poziom rzeczywistego świata, na którym autor mówi do czytelnika
poziom świata wymyślonego, na którym komunikują się fikcyjne postaci
efekt perlokucyjny, zamierzony przez autora, nie jest tożsamy z tym, który dochodzi do skutku w obrębie fikcyjnego świata
tekst poetycki (fikcjonalny) opiera się na dychotomii tego, co rzeczywiste i tego, co udawane
S. R. Levin odrzuca ideę aktu mimesis, ale akceptuje zasadę dwudzielności literackiego komunikowania
świat wykreowany i świat rzeczywisty łączy osoba poety: powołuje on drugi świat, lokując w nim swoje „ja”
pisanie poematu można przedstawić jako szczególny akt mowy - akt wyobrażania
efektem perlokucyjnym nadzdania jest zawieszenie niewiary (formuła Coleridge'a)
hipoteza performatywna J. R. Rossa: strukturą głęboką wszystkich konstatacji jest forma I Vp you S
Vp - czasownik performatywny typu stwierdzić, oznajmić, powiedzieć
I - zaimek pierwszoosobowy, podmiot Vp
you - zaimek drugoosobowy, dopełnienie dalsze Vp
S - powierzchniowa postać konstatacji
wg Levina poemat nie udaje wypowiedzi referencyjnej, a słowa w nim użyte są pozbawione normalnych odniesień
zawieszenie niewiary oznacza, że dyskurs poetycki traci metaforyczny charakter i nabiera dla czytelnika waloru powiadomienia dosłownego
poemat jest samowystarczalnym tworem słownym, którego sens ustanawia wyłącznie wewnętrzne relacje semantyczne
M. M. Eaton: pisarz nie bierze odpowiedzialności za słowa, które konstytuują utwórliteracki; wyrażone w tych słowach myśli i postawy nie są składnikami jego biografii
działania autora i mówcy dramatycznego są ze sobą powiązane, ale intencje pisarza nie mają nic wspólnego z intencjami, jakim dają wyraz illokucje
III
uchylenie siły illokucyjnej następuje tylko w tekstach stricte literackich
wg R. L Brona i M. Steimanna wyróżnikiem wypowiedzi fikcjonalnej jest rozszczepienie ról nadawcy i odbiorcy
wypowiedź fikcjonalna ma strukturę warstwową: autor udaje, że przytacza akty wypowiadania - sądzenia - illokucji, dokonywane przez „ja” utworu
wypowiedzi niefikcjonalne i fikcjonalne tworzą dwa podstawowe gatunki mówienia (pisania)
gatunki fikcjonalne są przypisane regułom udawania przytoczenia
udawanie łączy się z uchyleniem referencji: czytający wypowiedź fikcjonalną rozpoznaje, że powiązanie słów ze światem realnym jest w niej przerwane
tekst nie jest zbiorem aktów, lecz swoistą całością, której te akty muszą być jakoś podporządkowane
Ryan opowiada się za zrównoważeniem siły illokucyjnej i „orientacji”
siła illokucyjna: odnosi się do kolejnych działań językowych, jakie są podejmowane w wypowiedzi
orientacja: charakteryzuje całość tej wypowiedzi, może być rozumiana jako wartość „aktu drugiego rzędu” - uzewnętrznia motywację piszącego, którą kierował się w formowaniu tekstu
teksty mogą być obliczone na skłanianie do działania, informowanie bądź dostarczanie przyjemności
wypowiedzi dzielą się też na fikcjonalne i wypowiedzi serio
przez odniesienie wypowiedzi do niewłaściwych reguł pragmatycznych nie dochodzi do skutku jej zamiar komunikacyjny
stykając się z tekstem, odbiorca musi wiedzieć, jakiego rodzaju zachowań oczekuje od niego nadawca
mówienie normalne: podmiot zachowuje swoją autentyczność, wypowiedź odzwierciedla jego prawdzie odczucia i intencje
wypowiedź fikcjonalna: podmiot udający nie identyfikuje się z „ja” w tekście
Ohmann mówi, że przestrzeń pomiędzy mową a literaturą, to obszar, w którym nasze zachowania językowe tracą wyraźne kontur, autentyczność i udawanie przenikają się wzajemnie i rozmywa się tożsamość mówiącego i słuchającego
udawać: wykonywać jakąś czynność nie naprawdę, podejmować zachowania nieautentyczne; udawanie polega na działaniu wewnątrz fikcyjnego świata, kreowanego w trakcie udawania
nieautentyczność działań prowadzi do fikcjonalizacji świata
IV
Serale zakwestionował Ohmannowskie rozumienie mimesis - udawanie znaczy tu wykonywanie jakiegoś działania w sposób niekompletny
dzieło literackie jest konglomeratem wypowiedzi fikcjonalnych oraz „poważnych” illokucji autora
udając akt referencji tworzy się fikcyjną osobę - ponieważ postać nie istnieje, akt odnoszenia do niej może być tylko udawany; ponieważ akt referencji jest udawany, powołuje on fikcyjną osobę
w dziele fikcji autor udaje dokonywanie aktów illokucyjnych
aby zachodziła relacja podobieństwa, udawanie musi charakteryzować się intencjonalnością
w obrębie dzieła fikcji mogą znaleźć się też poważne (tj. kompletne) wypowiedzi
M. C. Beardsley: mówienie literackie nie zawsze można odizolować od porządku biografii pisarza
Beardsley proponuje oddzielić akt napisania utworu od aktu jego publicznego udostępnienia (wydania)
fikcjonalność jest jednym z sygnałów literackości przekazu - informacją o „intencji estetycznej” nadawcy
udawanie: pozorowanie działania illokucyjnego → niekompletne wykonanie aktu
wypowiedź fikcjonalna polega na pozorowaniu działania illokucyjnego
idea literatury jako wypowiedzi w szczególny sposób nieszczerej i nieważnej
Austin wyróżnił grupy reguł, jakie musi spełniać mówiący przy wykonywaniu dowolnego performatywu: stosowności, szczerości, poprawności
w utworze fikcyjnym autor nie ukrywa, że jego akty są niefortunne → ficjonalność nie musi łączyć się z fikcjonalizacją podmiotu → fikcyjne illokucje są dokonywane przez realnego autora
V
Hancher widzi zjawisko udawania podobnie jak Serale i Beardsley
formaliści ukształtowali rozumienie literatury, jako osobnej praktyki językowej, opozycyjnej względem normalnego mówienia
strukturalistyczne rozumienie literatury ugruntowało zasadniczą odrębność gramatyki i poetyki
fikcyjność nie wystarcza do zdefiniowania literatury - zawieszenie siły illokucyjnej i osłabienie referencyjności są charakterystyczne dla większości zachowań językowych (hiperbole, gry słowne etc.)
sytuacja literackiego mówienia wyznacza odbiorcy rolę widza, obserwatora, ale nie aktywnego uczestnika
tekst literacki zawiesza na jakiś czas prawo odbiorcy do współuczestnictwa w mówieniu, odstąpienie odbiorcy od prawa głosu jest rekompensowane przywilejem osądzania i oceniania wypowiedzi
„literatura” jest pojęciem wartościującym, bo udostępnienie utworu jest poprzedzone aktem jego oceny (krytycy, wydawcy, etc.)
literackie stwierdzenia służą przedstawianiu (a nie przekazywaniu) stanów rzeczy
teksty literackie nie muszą dotyczyć fikcyjnych zdarzeń, ważne jest jednak, że zdarzenia są w nich właśnie przedstawiane - tekst literacki to tekst przedstawiający
utwór literacki rozdziela się na dwie wypowiedzi:
1) wypowiedź fikcyjnej osoby (narrator opowiadanej historii)
2) autorski tekst przedstawiający
to, co w istotny sposób różni oba poziomy wypowiadania to zasada kooperacji
pojęcie zasady kooperacji należy do Grice'owskiej koncepcji implikatur konwersacyjnych odnoszącej się do wieloskładnikowego mówienia: jest teorią mówienia, pojmowanego jako przejaw racjonalnych zachowań człowieka
zasadzie kooperacji odpowiadają cztery maksymy konwersacyjne:
maksyma ilości
maksyma jakości
maksyma stosunku
maksyma sposobu
implikatury konwersacyjne są informacjami, jakimi odbiorca musi uzupełnić wypowiedź, by zachować supozycję, że nadawca stosuje zasady kooperacji
zdaniem Grice'a zasadzie kooperacji podlega wszelka konwersacja, niezależnie od jej tematu
dla większości literaturoznawców utwór literacki nie odpowiada warunkom wymaganym dla implikatur konwersacyjnych, kontekst w jakim zjawia się taka wypowiedź, ma wskazać, że nadawca nie wyzyskuje maksym
Pratt nie kwestionuje uniwersalności zasad Grice'a, ale (odnosząc je do literatury) wprowadza modyfikacje
rozumienie maksymy jako uregulowanie gatunkowe tekstów
przyjęcie założenia, że w utworze literackim zasady kooperacji i maksymy stosują się niezależnie do obu poziomów komunikacji
narażenie zasady kooperacji w normalnych warunkach jest działaniem destrukcyjnym, są jednak sytuacje, w których takie praktyki zyskują społeczne uznanie → literaturę cechuje mimetyczne naruszenie współpracy językowej
VI
wg Pratt: literatura to quasi wypowiedź, wypowiedź pasożytnicza i niepoważna
modelem komunikowania w teorii aktów mowy jest układ: one-to-one → wypowiedź wiążąca tylko dwóch uczestników w sytuacji nieoficjalnej
teoria aktów mowy kładzie nacisk na racjonalność zachowań człowieka
podstawową wartość ma informacja: podmiot językowej wymiany i narzędzie skutecznego działania
literatura jako „ekscentryczny produkt naszych normalnych sprawności językowych”
literatura jako reprezentantka mówienia publicznego
koncepcja Austona-Serale'a ma niewiele wspólnego ze społecznymi praktykami mówienia, absolutyzuje prywatne użycie języka, pomija obszar mówienia zinstytucjonalizowanego
1