Poezja powstania listopadowego
Referat, HLP, 7.01.2008
W 1795r. Polska zniknęła z mapy Europy. W wyniku działań polskich patriotów, którzy znaleźli się w obozie Napoleona, w 1807r. utworzone zostało Księstwo Warszawskie, które po kongresie wiedeńskim w 1815r. przekształciło się w związane unią personalną z Rosją Królestwo Polskie. Królestwo miało nadaną przez cara liberalną konstytucję, własną narodową armię oraz obietnicę włączenia w jego granice ziem zabranych. Obietnica ta nie została dotrzymana, co więcej coraz bardziej uciążliwa stawała się wszechobecność tajnej policji i brutalność wodza armii (brata cara) Wielkiego Księcia Konstantego. Obawa, że największym zagrożeniem dla trwania idei niepodległego państwa jest oswajanie się społeczeństwa z niewolą sprawiały, że marzeniem romantyków stała się wizja powstania, które obudzi naród ze snu. W tym również okresie dla ukazania żywotności narodu oraz jego pragnień niepodległościowych ogromną rolę odegrała literatura.
„Romantyzm i rewolucja” - artykuł redakcyjny zamieszczony w pierwszym numerze dziennika radykalnego odłamu romantyków „Nowa Polska” 5 stycznia 1832 roku.
Autorzy piszą, chwaląc wiersze poświęcone wspólnej idei: Zdumiewające, olbrzymie i już duchem nowej odradzającej się tajemnie Polski napiętnowane utwory Malczewskiego, B. Zaleskiego, Goszczyńskiego, Brodzińskiego były najwspanialszym objawieniem, nieomylną przepowiednią już dokonanej, już ukończonej wewnątrz narodu rewolucji. Jeszcze ciężały nad nami Kajdami (…) ale oczy nasze widziały wschodzącą jutrznię zbawienia.
W dalszej części artykułu autorzy jednak ganią Brodzińskiego i Malczewskiego za to, że rzucają na siebie żałobę, że ich teksty są przepojone smutkiem i żałością. Inaczej - zdaniem autorów - postępowali Zaleski, Goszczyński i Adam Mickiewicz, którego notabene nazywają królem dzisiejszej literatury naszej, oni bowiem pisali poezje nie dla samej poezji, ale i dla ojczyzny; chwalili zatem przydatność literatury, nie tylko bierną jej rolę, ale przede wszystkim jej zdolność pobudzania do walki (utwory ich ożywiają wielkie namiętności, najokropniejsze wstrząśnienia; nad ich umysłem krąży nieprzerwanie mara o zemstę wołającej Polski i widmo naszej rewolucji).
W związku z tym przekonaniem redakcja „Nowej Polski” ogromne znaczenie nadaje utworowi Mickiewicza, który niejako stał się przyczynkiem zbiorowego wystąpienia Polaków przeciwko carskim rządom. Chodzi tu oczywiście o „Konrada Wallenroda”. W dzienniku napisano: Adam Mickiewicz ogłosił »Wallenroda«, zapowiedział (…), że lud nieszczęśliwy (…) ma jeszcze miecz archanioła. Zrozumieliśmy to (…) porzuciliśmy księgi, a miecz archanioła w naszym zabłysnął ręku. Wielokrotnie powoływano się na to dzieło, za prorocze uznawano zwłaszcza słowa z Pieśni wajdeloty. Po ataku na Belweder Leonardowi Chodźce przypisywano słynne zdanie: „Słowo stało się ciałem, a Wallenrod - Belwederem”.
Artykuł w swej wymowie jest niezwykle zaangażowany ideowo, autorzy proponują nawet periodyzację dawnej literatury. Ich zdaniem dzieli się ona na trzy okresy:
1815-1822 - okres przeszłości, tęsknoty i przekonania, że sytuacja, w której znajdują się Polacy, nie jest taka, jaka być powinna;
1822-1828 - okres wielkiej, uroczystej, groźnej, rewolucyjnej poezji, która rozogniła cały naród, obudziła w nim ducha walki i pragnienie zemsty. Była to chwila najwyższego wzniesienia się jeszcze nie narodowej poezji, ale już wynikłej z wyobrażeń, dążeń i potrzeb narodu;
1828-1830 - okres najważniejszy, czas rewolucji, uzmysłowienia sobie, że rewolucja jest koniecznością.
Z tego dążenia do niepodległości autorzy formułują zadania literatury polskiej - są nimi przechowanie narodowości, utrzymanie niepodległości i pielęgnowanie najdroższych Polsce nadziei. Literaturę określają mianem arki przymierza. Organem tej naukowej i politycznej rewolucji ma się stać dziennik „Nowa Polska”.
Specyfika poezji powstania listopadowego
W trakcie powstania dużą rolę odgrywały ulotne wiersze wzywające do walki, piosenki żołnierskie, satyryczne ucinki; z perspektywy historycznoliterackiej przewagę uzyskały jednak związane z tematyką powstańczą teksty Mickiewicza i Słowackiego, a także cykle poetyckie - Pieśni Janusza Wincentego Pola oraz Wspomnienia z czasów wojny narodowej i Sonety wojenne, zamieszczone w Poezjach Stefana Garczyńskiego. Utwory te zostały zebrane już na emigracji, dzięki czemu zyskały pewien dystans interpretacyjny, nie tracąc jednocześnie nastrojów i uczuć charakterystycznych dla minionego czasu i wiernie oddających ducha wydarzeń.
Różnorodność poezji tego okresu wynika z odmienności postaw politycznych jej twórców, ale też z ich podejścia do procesu literackiego. Nadal zauważana była odrębność nurtów klasycystycznego i romantycznego, choć można dostrzec pewną fuzję gatunkową. W czasie powstania bowiem żywe były tradycje starych pieśni wojennych, porozbiorowej piosenki patriotycznej i żołnierskiej, politycznej satyry ulicznej z ostatnich lat Rzeczypospolitej, a także kanony poezji ludowej. Romantyzm wchłonął te zjawiska, nadając im nową formę estetyczną. Nie znajdziemy więc w poezji powstańczej wyraźnego nowatorstwa w formie i w treści, a to dlatego, że - jak wiadomo - środkiem porozumienia społecznego są stereotypy, na których należy budować świadomą zbiorowość, ta świadomość musi odwoływać się do idei, pojęć, form już wypracowanych. Eksperymentowanie na takiej materii mogłoby się okazać niezrozumiałe dla odbiorców, a przez to - odrzucone.
Konsekwencją jest znamienne dla tego okresu zjawisko zachwiania się i wymieszania konwencji poetyckich. Niezwykłą popularność zyskała oda - gatunek hołubiony w klasycyzmie, romantycznej poezji umożliwiał podniosłą ekspresję nastrojów patriotycznych i wolnościowych. Za przykład niech posłuży Oda do wolności Słowackiego. Oprócz ody chętnie posługiwano się konwencją hymnu, który pozwalał na powiązanie patriotycznej „górności” z poszukiwaniem religijnej sankcji historiozoficznej i moralnej dla idei powstańczej. Innym ważnym wówczas gatunkiem była niewątpliwie pieśń patriotyczna. Należy pamiętać, że zasady literackiego decorum nie były tak ściśle przestrzegane jak w klasycyzmie, życie literackie podlegało bowiem przemianom, a wydarzenia polityczne rozgrywały się tak szybko i były tak gorące, że jasna, ścisła forma mogłaby stanowić poważne ograniczenie dla ekspresji. Dominującym gatunkiem tego okresu była piosenka, które tworzyli nie tylko znani poeci powstania, ale też poeci klasycystyczni. Romantycy pragnęli zrekonstruować wspólnotę kultur przedpiśmiennych, gdzie słowo scalało całe plemię. Piosenki listopadowe były często trawestacjami dawnych pieśni patriotycznych, powstawały jako teksty „dorabiane” do popularnych melodii. Dużą popularnością cieszyły się pieśni „na nutę Dąbrowskiego”, a także „piosenka o 3 maja”.
Po utworach wzywających do boju, uświadamiających, że powstanie jest koniecznym krokiem do odzyskania niepodległości, po jego wybuchu ukształtowała się w polskiej literaturze poezja tyrtejska, której czas trwania szacuje się na lata 1831-1863. Kanon poetyki tej odmiany poezji politycznej romantyzmu Stefania Skwarczyńska nazwała „poetyką listopadową”. Poezja listopadowa miała również swoje ulubione symbole jak np. wzbijającego się białego orła, czy motywy np. pożegnanie żołnierza z ukochaną. Niemniej jednak przede wszystkim ukazywała ona poetę jako żołnierza oraz zakładała oddziaływanie na siebie poezji oraz czynu. Wynikało to przede wszystkim z kształtującego się jeszcze przed wybuchem powstania przekonania, że jedynie aktywnym działaniem można przekreślić zbrodnię rozbiorów, zaś w już w trakcie wybuchu walk doszło dość wyjątkowej sytuacji w historii Europy, że poeci faktycznie czynnie brali udział w walkach. „Prawie wszyscy nasi wieszcze byli żołnierzami; prawie każden z nich, gładząc swe rymy, zaostrzał swą szablę (…) żaden z nich życiem nie skłamał słowu ”. Wartością moralną poezji romantycznej była zgodność zapisanego słowa oraz wykonanego czynu. Dodatkowo zadaniem poezji było w tym czasie kształtowanie wnętrza ówczesnego człowieka - poeci skupiali się na emocjonalnej identyfikacji z ojczyzną. Dlatego też ojczyznę przedstawiano jako kobietę. Ten wizerunek nie tylko realizuje powszechnie znany obraz matki-ojczyzny, ale jak zauważa Maria Janion wspomaga rycerski mit patriotyczny (wyzwolenie księżniczki przez rycerza - Janion konkretnie wskazuje na uwolnienie księżniczki przez św. Jerzego) jak również może być symbolicznym wyrazem szczególnej pozycji kobiety w ówczesnej Polsce.
Natomiast po klęsce powstania wyrósł mesjanizm. Mimo iż występował wcześniej w naszej literaturze, po upadku powstania stał się najlepszą formą pocieszenia. Łączył się on z myślami zawartymi w artykule „O posłannictwie dziejowym narodów”, który został napisany przez Karola Libelta i opublikowany w 1844r. Twierdził on, że narody przeżywają te same fazy życia biologicznego co człowiek (narodziny, rozwój, śmierć). Niemniej jednak filozof wyróżnił dwa rodzaje śmierci narodu: dziejową i polityczną. Śmierć dziejowa była naturalnym procesem kończącym funkcjonowanie danego narodu (jak śmierć ze starości), zaś śmierć polityczna była paraliżem, który nie musi okazać się śmiertelny. Wiarą romantyków, która tak naprawdę pozwoliła przetrwać narodowi polskiemu, była wiara w to, iż Polska nie przeżyła jeszcze swojej śmierci dziejowej, że ma przed sobą do wykonania pewną misję.