Bolesław Leśmian (1877 – 1937) Poezje wybrane

Wstęp oprac. Jacek Trznadel

Biografia

- Urodził się 22 I 1877 w Warszawie.

- Nazwisko w brzmieniu: Lesman; rodzice: Józef Lesman i Emma z Sanderlandów – inteligencja żydowskiego pochodzenia; po śmierci matki ojciec poślubił Helenę z Dobrowolskich; Śmierć brata Kazimierza i siostry Anny ( twórczość elegijna).

- lata szkolne: Kijów, gimnazjum klasyczne i wydział prawa na Uniwersytecie Św. Włodzimierza; żywy udział w życiu artystycznym tamtejszej Polonii; echa młodości spędzonej na Ukrainie w twórczości.

- debiut – 1895 rok – wiersz w „Wędrowcu”, od 1897 podpisuje się – Leśmian.

- 1901 – w Warszawie, 1902 – podróż artystyczna przez Niemcy do Francji – do 1906 w Paryżu – małżeństwo z malarką Zofią Chylińską (2 córki).

- związany z Zenonem Przesmyckim (Miriamem) – wystąpienie w „Chimerze” – (1901-1907)  wpływ Z.P. i progamu „Chimery” (powiązania z symbolizmem); tam: tłumaczenia pieśni ludowych różnych narodów E. Porębowicza, odkrycie Norwida, (zainteresowania słowotwórcze).

- wyd. Sad rozstajny – 1912 – pierwszy zbiór poezji, odejście od programu określonego kręgiem „Chimery” i osobą Miriama; szuka nowych podstaw; kontakt z poetami rosyjskimi; pisze po rosyjsku i publikuje.

- 1911 – reżyser i współzałożyciel eksperymentalnego i nowatorskiego Teatru Artystycznego w Warszawie (z K. Wroczyńskim i J. Orlińskim).

- 1913 – Klechdy sezamowe – oryginalne opracowania bajek i legend wschodnich; także: Przygody Sindbada Żeglarza; tłumaczenie Opowieści Nadzwyczajnych E. A. Poego.

- 1912 – 1914 – pobyt we Francji (Paryż, Lazurowe Wybrzeże), w Cannes: Klechdy polskie wyd. w Londynie w 1956.

- w czasie wojny mieszka w Łodzi – kierownik literacki Teatru Polskiego; po wojnie – 1918 – notariat w Hrubieszowie – do 1922  do Zamościa – „okres prowincjonalnego wygnania”.

- 1920 – wyd. Łąka; w Zamościu – Napój cienisty – wyd. 1936.

- brak popularności; mimo uznania ze strony Tuwima, publikuje w czasopismach „Skamandra” dopiero pod koniec życia; drukuje w ogóle rzadko; dopiero K. Wierzyński przełamuje milczenie publikując go w „Kulturze” w pocz. lat 30., generalnie brak uznania.

- 1933 – mianowanie L. akademikiem utworzonej Polskiej Akademii Literatury – zmiana sytuacji.

- mimo entuzjazmu krytyków (K. Irzykowski, Ostap Otrwin) odnośnie Łąki, dopiero w pocz. lat 30. zainteresowanie jego poezją – Napój cienisty 1936.

- zmiana na niekorzyść sytuacji materialnej poety – oszustwo pomocnika – defraudacja pieniędzy – pomoc przyjaciół: Dora Lebenthal (lekarka, miłość poety); prawicowe ataki i obelgi związane z jego pochodzeniem.

- Umiera na serce w Warszawie – 7 XI 1937.

- poezja programowo oczyszczona z historii, realizuje się w wymiarze filozoficzno – metafizycznym i psychologicznym; jednak – wpływ realiów historycznych na nastrój utworów.

- pośmiertnie: Dziejba leśna 1938, Klechdy polskie1956.

- wzrost zainteresowania po IIWŚ.

Droga do krystalizacji

Sad rozstajny – niedojrzała twórczość, pewne sygnały rozwijane później;

• programowe odwrócenie się od historycznie określonej współczesności,

• opis doświadczeń duchowych wybiegających poza kraj i epokę,

• propagowanie kultu przyrody duchowej,

• kult cygana artystycznego, człowieka marginesu, wolnego od zobowiązań społecznych, o wzniosłych poglądach i wrażliwej duszy, niezaadoptowanego do płaskiej rzeczywistości,

• aktywizm (≠ modernistyczny bunt wyrażony rozpaczą)  F. Nietzsche.

• wzniesienie się ponad zwykłe życie: cykl Oddaleńcy (1907)-nieudani, zbłąkani, spóźnieni, nieznani, szaleni

• cykl wyróżnia się: odkrywczością formuł, wielością sytuacji poetyckich, ukazanie wielu postaw polskiej poezji modernistycznej, ocenianej aktywnie i z perspektywy.

• Motyw oddalenia - nie tylko czysty bunt przeciwko wartościom mieszczańskiego społeczeństwa, ale ogólna życiowa zasada

• jeśli statystyczna podstawę społeczeństwa stanowi człowiek przeciętny, to z jednej strony – jako wynik nieautentycznych konwencji – nie jest on sobą, a z drugiej strony – w praktyce opisujemy konwencje, a nie prawdziwych ludzi. Dostęp do wolności mają tylko ludzie nieprzeciętni, wyjątkowi (por. społ. Alienowane Erich Fromm). Człowiek twórczy poznaje życie w sposób bezpośredni i intuicyjny (por. filozofia Henri Bergsona: poznanie intelektualne i pojęciowa vs. Poznanie bezpośrednie, intuicyjne). Wg Leśmiana: jednostka twórcza – społ. nowoczesne ---- społ. „muzeum” wiedzy i wartości.

• Terminy filozof. Jana Skota Erigeny: natura naturata (stan utrwalony i nietwórczy) i natura naturans (stan działający i twórczy).

Łąka, cykl Zielona godzina (z: Sad rozstajny) – mit człowieka pierwotnego i mit natury

• Człowiek pierwotny posiada wszystkie cechy jednostki wybitnej i twórczej, dzięki nim wyłonił się z natury, traktując wszechświat jako pole dla zdobywczej działalności.

• Teza o skłonności człowieka pierwotnego do metafizycznego myślenia (nie jest nowa, ma swoich wcześniejszych reprezentantów: H. Spencer, E.B. Tylor, J.G. Frazer).

• Paralela między poetą a człowiekiem pierwotnym (J.J. Rousseau, G. Vico, romantycy).

• Przeniesienie poglądów Bergsona na grunt estetyki – jako opozycja do odrealniającgo konkret symbolizmu Mallarméańskiego i wtórnego symbolizmu polskich modernistów, a także przejmowanej atmosfery parnasistowskiej: kultu dla wytworu kulturowego.

• L. buduje swoją poezję na pozbawionych określonych ram historycznych mitach i wierzeniach kulturowych, baśniach, ludowej fantastyce.

• Oryginalność: próba połączenia motywów pierwotności z mitem powrotu do natury – rozumiany prosto jako powrót do bezpośredniości.

• Dualizm bytu człowieka: bytowanie zwierzęce  bytowanie świadome i społeczne; świadomość ludzka --- bezświadomy związek z naturą; postulat: dualizm niesprzeczny  Do śpiewaka.

• Unia z naturą – związek miłosny i niesprzeczny człowieka z naturą: niezrealizowany w Zielonej godzinie (czł. i las), dokonuje się w Łące (czł. i łąka). Topielec – całkowita łączność z naturą prowadzi do odhumanizowania, do śmierci świadomości wyróżniającej człowieka.

• Motyw regresu pierwotnego oznaczał tyleż związek z przyrodą, jedność, co świadomą związku, ale niezależną postawę duchową.

• W ostatnim okresie twórczości motyw powrotu czy regresu wyraźnie zanika (Lalka).

Ludowość

Tło ogólne.

- mit powrotu do natury i poety pierwotnego – konkretyzacja poetycka w odwołaniu się do atmosfery folkloru i stylizacji ludowej – Łąka.

- gł. folklor polski i słowiański – zainteresowania antropologiczne i etnologiczne.

- świat twórczości ludowej poza problematyką narodowo-patriotyczną, regionalną czy społecznikowską – jest to zainteresowanie mitologiczno-antropologiczne i językowo-filozoficzne, studium natury ludzkiej ludowego archetypu.

- przejaw zainteresowania symbolizmem; symbolizm, jako swoisty typ realizmu związanego z dziedziną mitów i wierzeń.

- poszukuje najpierwotniejszego gestu człowieka, jego „pierwotnego” stosunku do świata i natury, jego zmagania się z egzystencją i stosunku do języka  nawiązuje do badań antropologicznych; XIX w. – poglądy E. B. Tylora i H. Spencera; opis wspólnoty pierwotnej L. Morgana; XX w. – J.G. Frazer, B. Malinowski – opis mitów pierwotnych i mity współczesnych społeczeństw prymitywnych. L. Lévy-Bruhl – teza o umysłowości pierwotnej jako umysłowości pre-logicznej. Leśmian: w pierwotności widzi związki –zgodnie jakby z poglądami najnowszymi – z postawą człowieka współczesnego  bezpośredniość i niepoddanie schematom, przy zdolności do spekulacji logicznej (por. koncepcja współ. Strukturalisty franc. Claude Lévi-Straussa – myśl nieoswojona).

- C.G. Jung – w umysłowości człowieka cywilizowanego – wyobrażenia i obrazy, symbole – archetypy pierwotne – te same od zaczątku cywilizacji. Potwierdzone przez: M. Eliade i C. Lévi-Straussa. – zainteresowanie L. mitem pierwotnym związane jest z najżywotniejszymi problemami kultury europejskiej.

- nie jest to „chłopomania” ani regionalizm.

- cofa swoje wiersze ludowe w nieokreśloną bliżej epokę „pierwotną”.

- spadkobierca romantyków, ich ludowych ballad – forma poetyckiej ballady; L. poglądy zawarte w tekstach ludowych traktuje jako pretekst do ukazania filozoficznych problemów XX-wiecznego poety, a motywy ludowe przekształca całkowicie wg swoich pomysłów  ballady filozoficzne (K. Wyka).

- ludowy charakter wierszy Leśmiana:

• Ludowy bohater ballad i wierszy,

• Wykorzystanie motywów ludowych wierzeń i motywów baśni ludowej,

• Stylizacja językowa nawiązująca do poszczególnych zasad ekspresji estetycznej, jaką spotykamy w tekstach literatury ludowej; liczne dialektyzmy językowe,

• Motywy i realia ludowego życia i ludowego świata.

Ludowy bohater

- Sad rozstajny: 1. normalny bohater liryczny – mniej więcej poeta lub 2.„oddaleniec”, bohater spoza nawiasu społecznego, bohater fantastyczny.

- Łąka i Napój cienisty: bohaterowie to postacie ludowe: parobek kochający się w pile, Żołnierz-inwalida, Dziad, Świdryga, Midryga, Migoń, Jawrzon czy wreszcie dwaj Macieje. Ale jest jeszcze narrator: sam jest bohaterem ludowym, pochodzi z ludu, o którym opowiada – poeta pierwotny, legendarny śpiewak. Wyjątkowość poety – liczy na przyjęcie przez całą zbiorowość, wzbogacającą się nową prawdą (dojrzała koncepcja sztuki L.).

- fascynacja romantyków mitycznym śpiewakiem;

- ludowy twórca u Leśmiana (Jam – nie Osjan!) ; liczne wariacje:

• gaduła, gawędziarz, bajarz ludowy,

• śpiewak,

• Bajdała (Dusiołek),

• brat-opowiadacz (Łąka),

• pleciuga (Dwaj Macieje)  humor i przesada narracji, jej wieloznaczność  najlepiej odpowiada wizji poety: ludowy rozsądek pomieszany z nonsensem, powaga z drwiną i ironią, dobroduszność z chytrością, odpowiada L. widzeniu świata, gdzie sensu trzeba się dobijać przez bezsens, groteska miesza się z powagą, natchnienie z emocjonalnym tokiem wyrazów łączonych tylko rytmem.

- bohater zbiorowy, podmiot zbiorowy: np. Łąka dialog między gromadą a ludowym śpiewakiem, czarownikiem-pośrednikiem między naturą a człowiekiem.

Motywy literatury ludowej

- nawiązania do motywów i konkretnych utworów, raczej aluzje niż zapożyczenia,

- np. ballada „Gad” nawiązuje do ballady „Smok” ze zbioru Pieśni ludowe celtyckie, germańskie, romańskie (1909), tłumaczenia E. Porębowicza  insp. dla wielu wierszy.(Dwoje ludzieńków, Świdryga i Midryga, Strój, Dwaj Macieje, Dusiołek).

Stylizacja językowa

- dialektyzmy: skrzeble, trupięgi, ciasnocha, cmentach, ksobny, da-dana, dy-dyny itp.

- zabiegi stylistyczne charakterystyczne dla dawnej literatury i pieśni ludowej:

• Porównania przeczące – 2 człony: twierdzenie/pytanie i zaprzeczenie (folklor słowiański, pd. Słowian i bylinach rosyjskich) – L. opuszcza pierwszy człon: „To nie konie tak cwałują i uszami strzygą,/Jeno tańczą dwaj opoje – Świdryga z Midrygą” (Świdryga i Midryga).

• Annominacje – określenia tautologiczne: rzeczownik + czasownik o identycznym temacie. Np. „roztopolić topolę”, „stodolić stodołę” (Stodoła).  Bergson – intuicyjne wniknięcie w istotę rzeczy.

• Zasada trychotomii – potrójne powtarzanie pewnych czynności, dzielenie się akcji tekstu na trzy wyraźne człony. Np. Dziewczyna, Świdryga i Midryga – 3 akty łąkowego baletu: taniec z Południcą, taniec trumien, taniec „nad przepaści skrajem”, Mak.

• Powtarzanie: refrenowość, rozbudowana anafora, identyczny porządek wersetu, regularna stroficzność, zachowanie regularnej rytmiki wiersza.

• Rytm i wersyfikacja – konsekwentne utrzymanie rygorów wiersza sylabicznego i sylabotonicznego, ale bogactwo miar; melodyjność, przeznaczenie do śpiewu – MELICZNOŚĆ, przy jednoczesnej różnorodności – charakterystyczne dla pieśni ludowej.

• Bylejakość (A. Sandauer) – swoiste naginanie słów i zdań do wymagań rytmu recytowanego czy śpiewanego utworu, zw. z ludowym upodobaniem do zdaniowych i słownych nonsensów (da-dana).

Motywy i realia ludowego świata

- osadzenie w świecie ludowym,

- stereotyp postaci stale występujących w twórczości ludowej: koło rodzinne, charakterystyczne postaci: kościelny, szewczyk, żołnierz, dziad, król, Pan Jezus. – brak imion, zamiast nich określenia; postaci jako typy. Odrębna postać śpiewaka.

- miejsca akcji: na łące, pod lasem, w lesie, przy płocie, na drodze, w ogrodzie, sadzie itd. – zatem wszędzie i nigdzie (Ballada dziadowska, Dusiołek).

- drobne realia świata zewnętrznego: typowe drzewa (dąb, brzoza, jawor, kalina, wiśnia), typowe zwierzęta (koń, wół, pszczoły).

Rola ludowego świata

- mit ludowego świata – próba rozważań i intuicji na temat stosunku natury i człowieka, jednostki i zbiorowości, związku sztuki i zagadnień estetycznych z podstawami metafizycznymi – poprzez medium ludowego świata.

- refleksja nad opozycją natura – kultura  wieś, przyroda – miasto, cywilizacja; przewartościowanie myśli: C. Norwida (twórcze dzieło – naturalne trwania) i Ch. Baudelaire’a (natura – miasto)  utwierdzenie się w kulturze jest koniecznością.

- bezduszna forma postępu cywilizacji – człowiek = maszyna, miasto = piekło cywilizacji, natura = raj utracony  tu: groźba cofnięcia do stadium przedludzkiego (topielec zieleni)  doskonała postawa: człowiek już wyłoniony z natury, ale jeszcze z nią związany (np. Łąka – unia z naturą).

- zbliżenie do etyki społecznej wspólnoty i miłości.

- powrót do natury – zastrzeżenia i zwątpienie (Topielec – jedność poprzez śmierć, Świdryga i Midryga, Ballada dziadowska, Piła – między życiem a śmiercią) zmory i południce – ciemne siły natury, motyw danse macabre –znikomość doczesnego życia, jego jedyność i zagrożoną niepowtarzalność, studia rozpadu ciała – kalectwo.

- Pogodzenie człowieka i natury poprzez określoną postawę wobec faktów nieuchronnych, a nie ich zmianę – estetyczna kategoria humoru i śmiechu, będąca wyrazem moralnej niezależności i heroicznego zwycięstwa człowieka nad tym, co go zwycięża. Ludowy humor: rubaszny, groteskowy – posłuży opanowaniu obrazu śmierci (Ballada dziadowska, Żołnierz, Świdryga i Midryga).

- Rubaszność - przełamanie kategorii wzniosłości charakterystycznej dla wczesnego symbolizmu.

- Kategoria śmiechu jest próbą opanowania klęski.

- Łączenie humoru i śmierci: Łąka – etap dążący do wizji humanistycznej w Napoju cienistym.

Poezja i boski mit

- Napój cienisty i Dziejba leśna – motyw antropologicznego raju zostaje zastąpiony motywem elegijnym.

- Napój cienisty – problematyka wyraża się w przeciwstawieniu człowieka i Boga, świata i zaświata, istnienia i nicości. Problem teizmu.

- wcześniej przeciwstawienie człowieka i Boga:

• Sad rozstajny – nietzscheański bunt głoszący śmierć Boga (Ballada o rycerzu, Pantera, Toast świętokrzyski, Ta oto godzina) – wyraz siły i niezależności człowieka,

• Łąka – przeciwstawienie (W przeddzień swego zmartwychwstania, Rozmowa), akcenty religii humanistycznej – odnoszenie wiary do spraw łączących się przede wszystkim z człowiekiem (Żołnierz).

• Napój cienisty – kontynuacja powyższych, podporządkowana filozoficznym kontekstom i przeświadczeniom, wyrażonym w poetyckich parabolach.

- raczej jako próba określonej konfrontacji światopoglądowej – problem wyboru jako punktu oparcia jednego z wierzchołków trójkąta: Natura – Bóg – Człowiek.

- problem Boga –metafizyczna zagadka umysłu filozoficznego, związana z problemem bytu człowieka na ziemi, z jego ontologicznym i egzystencjalnym „statusem” jako właśnie człowieka.

- wątki filozoficzne i kulturowe: antropomorficzny i antropologiczny – problematyka mitu religijnego, nurt myśli egzystencjalistycznej (pisma Sörena Kierkegaarda); L. – antropologiczna problematyka teizmu:

• pierwotny antropomorfizm: prawa ludzkie, bogowie podobni do ludzi, wiara w Boga jako kult przodków, kult „siebie samego w kategoriach minionego istnienia”, gdy człowiek był pół boski i pół ludzki.

• Pierwotne poglądy religijne – zdobycz, nie gest obronny z lęku przed śmiercią (B. Malinowski), czy lęku i kultu ojca (Z. Freud).

• Mitotwórstwo jako czynność kulturowa i poznawcza, próba oswojenia i ustrukturalizowania wszechświata w stosunku do podmiotu poznającego, czyli człowieka.

• Problematyka teistyczna, część problematyki mitotwórczej, spontanicznej twórczości myślowej człowieka, szukającego kształtu i granicy wszechświata i swoich myśli.

• Postawa poety, jako człowieka twórczego, wyraża się w nieustannym, antropomorfizującym kreowaniu sfery demonów, zjaw demiurgów, stanowiących wyraz sytuacji egzystencjalnych.

• Kontrowersyjność poglądu w realnej sferze życia, więc  mity nie są powołane na stałe, są to przekonania pomocnicze, powołane na to, aby wyłonić się i zniknąć po spełnieniu swojej roli.  baśń.

• dwuznaczny stosunek L. do symbolizmu – jako cechy świata ludzkiego, nie podstawy estetyki, jest strukturą poznawczą

- zmącenie tych wątków (pozytywnych)  w wątku egzystencjalistycznym:

• poddanie w wątpliwość mitotwórstwa,

• Bóg przestaje być przedłużeniem człowieka, staje się jego przeciwieństwem,

• Życie „tutaj” --- życie „tam”,

• Dyskusja wobec światopoglądu religijnego nadającego sens światu poprzez odniesienie do zaświata, bytowi skończonemu, czyli człowiekowi do bytu nieskończonego, Boga,

• Egzystencjalizm akcentuje dramatyczny i sprzeczny charakter tej relacji, B. Pascal – niepewność wiary i tragizm życia, S. Kierkegaard – człowiek nie może pojąć absolutu, stoi wobec paradoksu, sprzeczne cele człowieka i Boga, który nienawidzi człowieka.

• U Leśmiana: człowiek sprzeciwia się Bogu, pozbawiającemu go ziemskiego życia, Urszulka marzy o odbudowaniu Czarnolasu, pragnie spotkać rodziców.

• Współtworzy literacki egzystencjalizm XX w. (M. Heidegger, ateiści: J.P. Sartre, A. Camus, chrześcijański egz.: K. Jaspers, G. Marcel)

• Problematyka absurdu i sensu życia  problematyka humanizmu. Jeśli zanegować nie tylko zasadność pociechy płynącej z wiary w zaświat, ale i jej sens – człowiek staje wobec absurdu istnienia, prowadzi do świadomości „bytu i nicości”  zwł. w Napoju cienistym, Dziewczynie.

• Problem absurdu łączy się z pytaniem o sens życia: Leśmian będzie szukał sensu w heroicznej postawie dążenia do sensu, w akceptacji doli ludzkiej tutaj, dla niej samej (por. bohaterowie Camusa) – Syzyf szczęśliwy, szczęście Szewczyka w pracy (Szewczyk), szycie buta na miarę nieobjętą – dla Boga, heroiczny wysiłek w Dziewczynie.

• Testament poetycki dot. rozważań światopoglądowych – poematy: Pan Błyszczyński (klęska próby stworzenia życia, będącego dziełem samego człowieka), Eliasz (Bóg jako etap ludzkich dążeń, Eliasz dociera do Boga i przekracza go, szukając transcendencji do bytu, istnienia nie określonego jako tragiczne; językowy paradoks „jawa istnienia” oddaje jego konieczność i niemożliwość, zawieszenie między dążeniem a spełnieniem) i Dwaj Macieje (heroiczna walka z potworem Czmurem, który uosabia czas, zdobywszy ziele nieśmiertelności, oddają je Płaczybogowi, by umrzeć w jedyny i niepowtarzalny sposób, nie wykraczając poza dolę człowieczą. Człowiek jest etycznie silniejszy nad własną śmierć i gotów obdarzyć Boga większym darem niż na tej ziemi otrzymał – duchowość – nieśmiertelność pewnych tendencji i znaczeń, jako prawda przekazu. Pojmowanie Boga ~ pojmowanie doli człowieczej).

• Dwu Maciejów – jeden umierając widzi światłość, a drugi ciemność – jednoznaczna jest tylko ich śmierć,

• Stałe pytanie o transcendencję – cecha ludzka, której Leśmian przyznaje podstawowe znaczenie, choć możliwość transcendencji zostaje podana w wątpliwość  tragizm tej poezji.

Humanizm Leśmiana

„Człowiek – ślad ducha w materii”

- pierwiastek ludzki, jako opór przeciwko rozdrobnieniu, zamknięciu (cząstki parobka w Pile, „jakaś mgła dziewczęca” chce się uczłowieczyć w Balladzie bezludnej),

- opór przeciw pochłaniającej naturze – kreacja kalekich form ludzkich, form niewydarzonych, nędzarzy, włóczęgów  możemy być łatwo pozbawieni wszystkiego, także ciała – nieuchronność tego procesu – tu widać wielką siłę nieredukowalnego pierwiastka ludzkiego – esencja człowieczeństwa (por. Żołnierz – Chrystus człowieczej, a Żołnierz bożyścieje).

Człowiek marginesu –„wycieruch niebieski”

- ludzie żyjący na marginesie społecznym – funkcja jak czł. pierwotny,

- ten typ bohatera przeciwstawia unormowanemu społeczeństwu swoje zasady etyczne, wolność swoich przeżyć (por. bohater: poezji trubadurów prowansalskich, powieści łotrzykowskiej, poematów F. Villona, zbójca w Schillera, romantyczni dziadowie, lirnicy, obłąkani)  bezduszne normy społ. --- artysta.

- artysta = nędzarz i wyrzutek (Poeta)  por. Baudelaire Błogosławieństwo,

- motyw poety wyklętego (poète maudit) – uwydatnienie metafizycznego aspektu nad socjologicznym ≠ bohater nietzscheański z Sadu rozstajnego  jedynie skargi i cierpienie są bezpośrednio związane z życiem.

- sprzeciw wobec pewnych programowych haseł poetyckich w 20leciu – min. Skamandrycki przeciętny człowiek – obawa przed depersonifikacją protest przeciwko dehumanizacji stosunków społecznych.

Osobisty wymiar liryki

- liryka osobista – ukazanie bezpośrednio kręgu ludzkich przeżyć, odnoszących się wprost – bez pośrednictwa fantastyki – do egzystencjalnej doli człowieka  personalizujące skrzydło poezji Leśmiana.

- staroświecki, przejmujący ton pamiętnika  Napój cienisty

- z czasu metafizycznego i filozoficznego przenosimy się w czas jednostkowy i psychologiczny;

utracony raj ludzkości --- utracony raj jednostkowy – dzieciństwo (Krajobraz utracony).

- postulat prawdziwej więzi między ludzkiej, solidarności.

- los ludzki: samotny --- solidarny, fatum --- odpowiedzialność wspólna, ludzki wysiłek (Do siostry).

- możliwe i niemożliwe spotkanie z drugim człowiekiem: (Spotykam go codziennie, Twarz, wklęta w ramiona).

- PESYMISTYCZNY HUMANIZM (choć konstruktywny i dążący do odmiany losu) – wyraz osobistych doświadczeń poety, odbicie historii, ciemnej chmury wiszącej nad Europą między dwoma wojnami, odbicie stosunków społecznych, które utrudniają solidarność i miłość.

Motyw miłości

- solidarność  wezwanie do miłości.

- miłość jako głęboka prawda duchowa, przebija przez wszystkie późne erotyki Leśmiana, ale obecna w wierszach wcześniejszych też.

- poeta spierający się z Bogiem o człowieka  staje po stronie mitu miłości.

- zapełnia lukę w polskiej poezji miłosnej: miłość wspólnego życia, doli i niedoli, dozgonna i po zgonie, kocha się tu nie tylko poprzez piękno młodości, ale także dojrzałość i złą godzinę w której się ginie (por. Sen).

- miłość pełnego sensualizmu – erotyzm żywiołowy i sublimowany ≠ rubaszny; wykorzystanie motywów polskiej tradycji barokowej i romantycznej

- wykorzystanie wielu tradycyjnych wątków pojmowania miłości w kulturze europejskiej  szerokie ujęcie poezji miłosnej:

• Miłość franciszkańska (pokorna miłość człowieka i natury),

• Miłość platońska (od miłości ciał ku najwyższej zasadzie miłości) + Pieśń nad pieśniami (prototyp wzniosłego sensualizmu),

• Miłość wyłączna (wątek Tristana i Izoldy),

• Orgiastyczne dążenia i metafizyczne niespełnienie (wątek Don Juana)

- Pełna skala: od orgiastycznego biologizmu do miłości personalistycznej, łączącej sensualizm z uduchowieniem.

- podejmując wątek miłości duchowej, nie ukazuje motywu przeciwstawienia ducha – ciału; podejmuje średniowieczny motyw miłości do ciała jako miłości do trupa (Rok nieistnienia).  spotkania umarłych za grobem  Dziejba leśna: św. Makary spędza noc na trupie młodej dziewczyny – złożone aspekty tego tematu  przeciwstawienie do tradycyjnych obrazów – paradoksalny kult ciała, jako nieodłącznej formy człowieka, do grobu i – za grobem  opracowanie na nowo chrześcijańskiego motywu „zmartwychwstania ciał” (por. Baudelaire Padlina), W malinowym chruśniaku „Modlę się o twojego nieśmiertelność ciała”.

Rola poezji i słowa

Odbicie czy poznanie

- częsty motyw odbicia: poezja ~ zwierciadło – odbije i utrwali obraz życia Prolog: proces kulturowy, jako przekazywanie w nieskończonym tunelu lustrzanych odbić umarłej legendy nieobecnego już życia.

- później zupełnie inna intuicja twórcza: cykl Oddaleńcy  problem poznania.

- odbicia spontaniczne w relacji natura – natura i natura – człowiek, nie dotyczą celu i charakteru prawdziwej sztuki  w nich wyraża się spontaniczna tęsknota między naturą a człowiekiem.

- „Życie w zakresie czynu jest nam zrozumiałe, ponieważ rozumieć to znaczy czynić”  klucz i autodefinicja poezji.

- Proces poznawania wyznacza najważniejsze utwory i jest zawsze procesem dynamicznym, procesem czynu i walki.

- zachwyt nad poznaniem intuicyjnym (Bergson), ale  krytyczne nastawienie do poznania określającego „rzecz samą w sobie” (Topielec)  wiara w poznanie instynktowne, intuicyjne ustępuje u poety przekonaniu, że wiedza bywa raczej wynikiem doświadczenia życiowego.

- dramat postaw:

• wiedza bywa gorzka: ostateczne (wiedza młotów) i wiedza częściowa, przyczynowo – konstatacyjna,

• dramat niewiedzy (Srebronia niewiedza o celu, Znikomka niepewność wiedzy).

- dążenie do wiedzy jako konieczność, bo jej brak prowadzi do klęski (Dżanada).

Poezja i czas

- poezja jako element życiotwórczego poznania powinna oswoić i przekazać zasadniczą cechę życia, jaką jest trwanie w czasie (Bergson: wszelka próba pochwycenia momentu jest pogwałceniem potoku czasu)  u L. poezja to dynamiczna struktura poznająca  materialne jej trwanie w czasie realizuje się w jej rytmie  regularna rytmika wiersza sylabicznego i sylabotonicznego wynika z filozoficzno-estetycznych przemyśleń.

- artyzm w wierszu sylabicznym: bogactwo układów, różnorodność rzadkie miary, zmiany rytmiki w obrębie utworu  odpowiednik relatywnego pojęcia czasu (raz zwalnia, raz biegnie szybko)  koncepcja polifonii.

- materialne trwanie w czasie – jedyna cecha poezji zbliżająca ją do form życia, bo nie posiada ona trwania przestrzennego czy dwuwymiarowego – tylko ona realizuje się w pewnym odcinku czasowym, a nie w nieruchomym trwaniu, a także może być powtórzona w czasie .

- poezja jako poszukiwanie tajemnicy życia, którą byłaby zdolność powtarzania, i jako źródło młodości, w którym cykl życia rozpoczynałby się na nowo (archetyp)  Dwaj Macieje – szukają ziela nieśmiertelności, chcą wydrzeć zagadce samo pojęcie czasu (jeśli: potwór strzegący ziela - Czmur = Czas  nowa głębia wyrazu  czas pilnujący czasu  tautologia uosabiająca zagadkę istnienia  okazuje się śmiercią  ziele wręczone Płaczybogowi, który oznacza sztukę  bóg jako przedłużenie ludzkiego życia poprzez czyn: sztukę, ideę, myśl).

- tragiczność istnienia  obsesyjny, surowy obraz śmierci.

- pojęcie czasu – szczególnie analizowana kategoria egzystencjalizmu  L. zbliża się do e., uwydatniając tę cechę czasu, którą jest istnienie człowieka dla śmierci.

- czas mierzony człowiekiem – na tajemnicze rytmy istnienia nakłada się rytm przemian samego człowieka, etapy jego egzystencji, zmierzające do nieuchronnego końca  intuicja przechodzi w ludzkie doświadczenie.

„Symbolizm egzystencjalny”. „Realizm metafizyczny”.

- sztuka L. – symboliczna – programowa rewolucja XIX w.: działalność kulturowa ma charakter symboliczny, a wielkie dzieła literackie przeszłości przeniknięte są symboliką.

- awersja L. do realizmu (historyzmu) w poezji.

- rozwija własne poglądy i tworzy realizacje artystyczne będące nawiązaniem i zaprzeczeniem symbolizmu.

- kult konkretu (Bergson – poznanie bezpośrednie, człowiek działający)  symbolika L. wychodzi od konkretu i do niego dąży, ale – przekonanie, że poezja ≠ proza  postulat muzyczności wiersza, teoria rytmu. U L. symbol jest wartością odmienną, dwuznaczną, pozytywną i negatywną.

- Symbol – odrywając od rzeczywistości konkretnej i niejako jednorazowej, ustanawiając struktury i klasy rzeczy, podobnie jak język – pozwala na opanowanie i odkrywanie rzeczywistości. Jednocześnie fałszuje rzeczywistość, staje się strukturą autonomiczną, oderwaną, odmienną od rzeczy, które symbolizuje.

- nie tylko symbole transcendentne, ale też symbole puste (mur i głos dziewczyny za nim, niemożliwa chęć dosięgnięcia innej jawy niż jawa istnienia – Eliasz, ziele nieśmiertelności)  ogołacanie się mitów z treści swego przekazu odkrywanie PUSTKI, tam gdzie szukamy czegoś więcej niż egzystencja, konkret.

- sztuka L. jest symboliczna, ale ≠ symbolizm europejski. Przemiana jego pojęcia symbolu: od symbolizmu do akmeizmu, tak jak w szkole rosyjskich symbolistów, tylko wcześniej i w zakresie twórczości jednego poety.

- Rozważania nad adekwatnością nazwy symbolizm. Mandelsztam: symbolizm prawdziwy i pseudosymbolizm.

- Leśmian łączy sprzeczne elementy  symbolizm egzystencjalny  symbol jako konkret, rzecz istniejąca, egzystująca, a także swoisty konkretyzm, antytranscendencyjny charakter filozofii egzystencjalistycznej, z którą przecina się późniejsza twórczość Leśmiana.

- Drugim skrzydłem jego poezji jest realizm metafizyczny, realizm poetycki (poezja osobista, miłosna, wspomnieniowa, elegijna, p. elementarnych sytuacji i uczuć, psychologii ludzkiej).

- późny okres twórczości (Zwiewność), migawkowość widzenia (por. akmeizm, kubizm, nadrealizm), poetycki symultanizm wydarzeń i zestawień  wszystkie elementy poezji pochodzą z prawdziwego świata.

- systemowe łączenie przeciwieństw, nie da się przypisać panującym prądom.

10