Kochanowski Jan – Treny – notatki.

CYTOWSKA MARIA - Nad „Trenami” Jana Kochanowskiego. Od motta do genezy poematu. [w: Pamiętnik Literacki LXX, 1979, Zeszyt I]

• Treny – miejsce w literaturze Kochanowskiego:

- przez wielu badaczy nazywane są pamiętnikiem cierpienia,

- opis wszystkich faz bólu poety po stracie ukochanej córki Urszulki,

- Kochanowski poddał swój stan głębszej analizie,

- przez zrozumienie ogólniejszych przyczyn ludzkiego bólu chciał znaleźć uspokojenie i ulgę w cierpieniu,

- poemat nazywany pocieszeniem dla siebie samego (łac. consolatio ad se ipsum)

• Motto trenów:

Takie są umysły ludzkie, jakim światłem

Sam ojciec Jowisz opromienił urodzajne ziemie

- Odpowiada wyżej wymienionej koncepcji, zamieszczone zostało na karcie tytułowej Trenów, którego myśl poeta powtarza kilkakrotnie.

- Pochodzi on z XVIII księgi Odysei (dokładniej z rozważań Odyseusza nad zmiennością ludzkich losów, spoczywających w rękach największego z bogów – Zeusa. Przypomina on, że istota ludzka jest słaba i zawsze niepewna swoich losów, które zależą od woli Zeusa, to on jest sprawcą dobra i zła. Istota ludzka w momencie szczęścia nie myśli o przyszłości, jednak gdy los się odmieni buntuje się przeciwko przeciwnością – taka jest ludzka natura.

- Myśl Odyseusza jest powielana kilkakrotnie w Trenach (II, XVI, XIX).

- Użyty jako motto dwuwiersz zacytował Kochanowski w przekładzie łacińskim dokonanym przez Cycerona.

- W państwie Bożym św. Augustyn powołuje się na utwór Cycerona De facto, wyjaśnił w nim powołując się na Senekę, że stoicy nazywają Bożą wolę przeznaczeniem, a nie układ gwiazd.

Motto Trenów powtarzane przez stoików, nie zapowiada walki Kochanowskiego z filozofią stoicką, ale nawoływał do pogodzenia się z losem.

• Nawiązanie w Trenach do innych utworów:

- Cycero De facto (tu motto z Odysei Homera),

- św. Augustyn O państwie Bożym,

- Cyceron Consolatio -pocieszenie do siebie samego, podobnego dzieła nikt przed nim nie stworzył (wg. Sigoniusza autor w swym utworze miał mówić o wielkim istnieniu, szukał pociechy w rozpamiętywaniu nędzy ludzkiego żywota. Śmierć córki Cycerona była dla niego największym ciosem, porzucił dom w którym wszystko przypomniało mu córkę, zatrzymał się u przyjaciela Attyka, tam przeczytał wszelką dostępną mu literaturę konsolacyjną, kiedy to nie przyniosło ulgi, oddał się pracy literackiej. W listach do Attyka).

Lektura Consolatio pobudziła dotkniętego nieszczęściem Jana Kochanowskiego do napisania Trenów, w których pocieszał się i jak poeta, i jak filozof.

ZIOMEK JERZY – 10.Treny [w: Renesans, Jerzy Ziomek, Warszawa 1995, PWN]

• Przykre przeżycia Jana Kochanowskiego:

- śmierć brata (Kaspra Kochanowskiego) – 1577r., (pisarz pożegnał brata mową, która później ukazała się drukiem w Fragmentów pt. Przy pogrzebie rzecz)

- śmierć trzynastomiesięcznej córki Urszulki – 1578 lub 1579., (poświęcił jej Treny)

- śmierć drugiej córki Hanny (jej napisał epitafium czterowersowe, które umieścił przy drugim wydaniu Trenów z 1583r.).

• Daty wydania Trenów:

- pierwsze wydanie: 1580r. Drukarnia Łazarzowa

* W dedykacji („Orszuli Kochanowskiej, wdzięcznej, ucieszonej, niepospolitej dziecinie[…]”) Trenów nie ma daty śmierci, do dziś nie wiadomo którego dnia i miesiąca Urszula umarła.

- drugie wydanie: 1583r. (tu znalazło się także epitafium dla córki Hanny).

• Kryzys światopoglądowy humanisty w Trenach:

- pod ciosem nieszczęścia człowiek nieraz się ugina, jednak nie każdy przełom ideowy zaczyna się od katastrofy osobistej,

- poetyka poematu jako poematu cyklicznego – kluczem do zrozumienia kwestii kryzysu światopoglądowego.

- w Trenie XI podważone zostaje fundamentalne pojęcie wyznawanej przez Kochanowskiego etyki – stoickie pojęcie cnoty,

- w Trenie XVI polemiczne uniesienie kieruje do patrona wyznawanej przez Kochanowskiego strategii życiowej – Cycerona, znajdziemy tu polemikę nie tylko z określonym systemem filozoficzno-etycznym, lecz i z zasadą doktryny, zaufaniem w skuteczność reguł.

• Aluzje do różnych systemów religijnych:

- „Wszystki nieba” - chrześcijańsko-platońskie wyobrażenie o siedmiu sferach niebieskich;

- wyspy szczęśliwe - starożytny topos , w którym skupiły się marzenia o utraconym szczęśliwym kraju bez trosk i pracy (topos ten żywo funkcjonował jeszcze w XVI w., w dobie odkryć geograficznych podróżnicy spodziewali się natrafić na owe wyspy, a nawet sądzili, że je odkryli);

- „zdrój niepomny” – Leta, rzeka w krainie zmarłych, której wody dawały zapomnienie;

- „piórka słowicze” – pojęcie chrześcijańskie, czyściec, nawiązują do motywów znanych z mitologii, odnotowanych w Metamorfozach Owidiusza.

• Literatura funeralna:

jej mianem określa się utwory żałobne.

Utworami funeralnymi są:

- prozaiczna Przy pogrzebie rzecz,

- wiersz O śmierci Jana Tarnowskiego … do syna jego, Jana Krzysztofa,

- epicka opowieść Pamiątka … Janowi … na Tęczynie,

- liczne „nagrobki” we Fraszkach i Foricoeniach,

- średniowieczny planctus – Żale Matki Boskiej pod krzyżem,

- sonety Petrarki Sonety do Laury umarłej

- cykl Ronsarda Na śmierć Marii.

Literatura grecka i rzymska odróżniała odmiany funeralne:

- naenia – pieśń żałobna śpiewana w czasie obrzędu pogrzebowego przez rodzinę lub wynajęte płaczki,

- epitafium – krótki wiersz nagrobkowy,

- tren – pieśń żałobna o charakterze elegijnym

W praktyce nazwy te mieszały się i stosowane były wymiennie. Często na określenie utworu funeralnego używa się terminu epicedium.

• Epicedium:

Wg. Iuliusa Caesara Scaligera epicedium powinno być utworem zwartym, o następującym układzie;

- pochwały (laudes), Tren VI,

- okazywanie wielkości straty (iactruae demonstratio), Tren I (zaczyna się apostrofą do tradycji funeralnej) i II,

- żal (luctus), Tren III, IV, V,

- pocieszenie (consolatio), Tren XIX,

- napomnienie (exhortatio), Tren IX.

• Kto jest bohaterem Trenów:

W każdym epicedium występują trzy postaci:

1. Osoba zmarłego.

2. Osoba bliska, której udzielone zostaje napomnienie i pocieszenie.

3. Osoba chwaląca zmarłego i udzielająca napomnienia i pocieszenia, a więc poeta.

W Trenach wzajemny układ tych trzech osób jest szczególny. Na pierwszym planie uwidacznia się najbardziej poeta w dwu rolach – pocieszanego i pocieszyciela, napominanego i napominającego.

• Tren XIX albo Sen:

W nim ukazuję się zmarła matka z wnuczką na ręku ( przypomina kanconę Petrarki, u niego przyjście Laury jest zmysłowym złudzeniem, fantomem). U Kochanowskiego sen jest konwencją retorycznej sytuacji: tu następuje rozdzielenie ról osoby pocieszającej i pocieszanej. Zmarła jest szczęśliwa, że uniknęła cierpień. Niebo daje szczęście, w filozofii nazywa się je ataraksją. Termin te występował w różnych szkołach filozoficzno-etycznych, także u stoików. W konwencji przyjętej przez Treny przytoczone argumenty wypowiedziane przez matkę nawiedzająca we śnie syna, tracą namaszczenie doktryny. Na koniec pada napomnienie, które zamyka Treny. Wyrażenie „ludzkie przygody ludzkie noś” należy do ulotnych zwrotów literatury antycznej. Jest to forma pogodzenia się z losem, poprzez zrozumienie niedoli człowieka. Odmiana paronomazji (gry słów) zwraca uwagę na podobieństwo brzmienia, odkrywa ukrytą rzeczywistość.

Kryzys, który zrodził Treny, podważył optymistyczną wizję świata, ale nie zmienił generalnych zasad humanistycznej religijności Kochanowskiego.

WSTĘP BN.– Opracował Janusz Pelc. Jan Kochanowski Treny.

• Jan Kochanowski, życiorys poety:

- urodził się w/około 1530r.

- pierwsze wydanie Trenów 1580r.

- te daty dzieli równe pół wieku, okres ten był szczególnie ważny w polskiej literaturze i kulturze, szczytowy okres rozkwitu renesansu w Polsce,

- twórca Trenów w latach 1580 był już człowiekiem dojrzałym i statecznym, który zostawił za sobą wędrówki po Europie i służbę na dworach polskich, nie wykluczając dworu królewskiego,

- pierwsze znane nam drukowane dzieła Jana Kochanowskiego to Epitaphium Cretcovii, wydrukowano bez podania autora,

- O śmierci Jana Tarnowskiego … - 1561r. w Krakowie

- Zuzanna -1562r. w Krakowie, ogłoszona wraz z hymnem zaczynającym się od słów „Czego chcesz od nas, Panie / za twe hojne dary”,

- napisał dwie łacińskie elegie, niedrukowane, zawierają wyraźny akcent antypapieski i antyklerykalne, świadczące o proreformacyjnyh skłonnościach autora,

- student uniwersytetu padewskiego,

- były „stypendysta” pruskiego księcia Albrechta,

- otarł się o kalwiński dwór Jana Firleja,

- pełnił obowiązki proboszcza poznańskiego,

- ożenił się z Dorotą Podlodowską,

- 12 stycznia 1578r. w Ujazdowie odbyła się prapremiera Odprawy posłów greckich

- 1579r. wydanie Psałterza Dawidowego w Krakowie w Drukarni Łazarzowej,

- swoim córkom poświecił dwa foricoenia (119 i 120) Na pomnik i Na tenże, stwierdza w nich, że to on sam postawił pomnik swoim pociechom, są one późniejsze od Trenów, prawdopodobnie współczesne do Epitafium Hannie Kochanowskiej.

- uważał, że poeta jest dawcą nieśmiertelności

• Tradycja i nowatorstwo w Trenach:

• Tradycja antyczna:

- czerpanie z wzorców antycznych: przejmowanie z ich dzieł utartych sformułowań, figur stylistycznych, schematów kompozycyjnych itp.,

- za Platonem poetów i pisarzy porównywano do pszczół zbierających soki z różnych kwiatów i przetwarzających je w miód,

- inwokacja Trenu I powiązanie z „lamenty i skargi Simonidowe”,

- formułę treny wiązano często z biblijnymi Trenami proroka Jeremiasza,

- „Cykl humanistyczny” wierszy żałobnych zawierający, być może, piętnaście pozycji znanego zbioru, zakończonych Trenem XV – był porównaniem żalu i bólu strapionego ojca-poety z antycznym wizerunkiem cierpienia Nobe.

• Treny – kompozycja:

- kompozycja dokładnie przemyślana i wypracowana;

- chociaż Mieczysław Hartleb dopatrywał się w dziele kilkakrotnych zmian w koncepcji literackiej, jednak ostatnia ich redakcja wskazuje na świadomą strukturę poematową;

- Bronisław Nadolski stwierdza, że niezmiernie wielką rolę w pisaniu cyklicznego utworu odegrała wcześniejsza elegia O śmierci Jana Tarnowskiego…;

- kwestią otwartą pozostaje też to, w jakiej kolejności pisane były poszczególne treny, nie wiadomo czy od początku były pisane z gotową już koncepcją, czy ta została utworzona dopiero po skończeniu dzieła.

• List do kanclerza koronnego Jana Zamoyskiego pochodził z okresu, w którym Jan z Czarnolasu pracował nad Trenami, datowany w Czarnolesie 14 stycznia 1580r.

„I stękać mi W.M. nie dasz. Więc nie wiem, mam-li to od W.M. sobie za krzywdę brać. Ale jednak chcesz-li mię. W.M. na świecie mieć dłużej, proszę, nie każ mi W.M. teraz nic pisać.”

Jako przyczynę swej niechęci podał poeta brak dobrego zdrowia, ale z wypowiedzianych dalej aluzji były to cierpienia nie tylko fizyczne ale i psychiczne. Z braku innych dokumentów trudno stwierdzić czy słowa te wypowiedział poeta przy pisaniu Trenów, już po napisaniu, czy nawet przed ich napisaniem.

• Treny Kochanowskiego jako całość.

- pomnik życia rodzinnego,

-filozoficzno-refleksyjny poemat o kryzysie ideowym o kryzysie człowieka myślącego, stającego wobec problematyki życia i śmierci,

- starannie opracowana kompozycja cykliczna.

• Renesansowa koncepcja człowieka.

- „człowiek jako Boże igrzysko”, starożytny aforyzm, popularny u pisarzy XVI i XVII w., u Kochanowskiego pojawia się już w we wczesnym utworze funeralnym w Epitaphium Cretcovii, przedstawiającym zmarłego, który na Olimpie wraz z bogami śmieje się z daremnych ludzkich zabiegów i trosk;

- koncepcja człowieka jako aktora teatru świata (historio theatr mundi) była popularna w renesansowej kulturze europejskiej, człowiek-aktor, posiadający zarazem cechy istoty boskiej, kierowany był ręką reżysera, którym była jakaś moc wyższa i ogólna: bogowie, Bóg-stwórca, przez Kochanowskiego zwany „Wieczną Myślą”, uogólniona i uosobniona Mądrość. Erazmowa koncepcja człowieka-aktora nawiązuje wyraźnie do dialogów Platona do przedstawionego w Uczcie porównania Sokratesa do Sylenem.

• Na pograniczu Renesansu a baroku:

- kryzys wiary w ideały, odsuwano na bok stoicki spokój

- w.g. opinii Romana Pollaka polska poezja barokowa opiera się na twórczości Jana Kochanowskiego,

- Hartleb dopatrzył się wyraźnej zapowiedzi baroku,

- Kochanowski od wczesnej młodości nie wykazywał chęci do wgłębiania się w spory teologiczne

- Pogranicze renesansu i baroku to lata kryzysu intelektualnego .

• Stylistyczna i wersyfikacyjna konstrukcja Trenów.

• Treny – „lekkie rymy”:

Sam Jan z Czarnolasu nazywał swe Treny „lekkimi rymami”, o ich lekkości decydowało to, że poświęcone były małemu dziecku, dlatego też porównywane były z kołysankami „nieważnymi pieśniami”

• Wizerunek Urszulki:

- u utworze wyidealizował wizerunek Urszulki jako „Safony słowieńskiej”, żywił nadzieje, że jego wyjątkowo zdolna i rezolutna córeczka będzie kiedyś spadkobiercą jego lutni, Urszulka-poetka.

- porównanie Urszulki z niedojrzałym kłosem, ściętym przed żniwami.

- Urszulka – „Jako wdzięczna jutrzenka świeci”.

• Postacie w Trenach.

1.Urszulka –bohaterką nie jest tylko ona sama.

2. Ojciec-poeta – wysuwa się on na pierwszy plan, jego rozpacz, ból, kryzys wiary w dotychczasowe ideały i próby odnalezienia punktu oparcia, punktu równowagi wewnętrznej.

Analogii do swej tragedii szuka w :

- antycznym wizerunku cierpienia Nobe, która utraciła dzieci;

- w dziejach mitycznego Orfeusza szukającego w zaświatach utraconej ukochanej osoby

- przede wszystkim w życiowych przypadkach mędrca Cycerona.

Poeta-mędrzec czuje się jednym spośród tłumu maluczkich błagających Boga o pomoc w kornej modlitwie.

Rola rozmówcy-słuchacza, w spotkaniu ze zmarła matką, uosabiającą doświadczenie i humanistyczną mądrość życia.

• Palinodia – odwołanie wypowiedzianych w szale bólu lub uniesienia „gwałtownym uczuciem” słów „do pewnego stopnia sprzecznych z rozumem”. Palinodie odnalazł Sarbiewski w Trenie XI w.15-16.

• Spór z filozofią stoicką:

- Tren IX jest pierwszym z trzech utworów, w których Kochanowski pisze o swoim zwątpieniu, wyraża swój bunt. Utwór rozpoczyna się apostrofą do mądrości, większa część utworu jest jej pochwałą. Mądrość to cnota, wiedza życia. Jest nadrzędną wartością, zostaje wyniesiona ponad inne sprawy ludzkie: „Ty wszytki rzeczy ludzkie masz za fraszkę sobie,/ Jednaką myśl tak w szczęściu, jako i w żałobie/ Zawżdy niesiesz.” W taki sposób o mądrości mówili stoicy. Kochanowski przez lata zgłębiał jej tajemnice, żeby stać się mędrcem, ideałem filozofii stoickiej. Jednak jest bardzo nieszczęśliwy, ponieważ wszystko to okazało się daremne w obliczu tragedii życiowej, jaką była śmierć dziecka. Doszedł do prawd życiowych, poznał istotę mądrości, ale spadł ze szczytu i stał się takim samym, jak inni śmiertelnicy. Mądrość nie uchroniła go przed bólem i cierpieniem. „Terazem nagle z stopniów ostatnich zrzucony/ I między insze, jeden z wiela, policzony.” Śmierć Urszuli powoduje załamanie filozofii stoickiej. Mędrzec jest słaby i bezradny wobec tajemnicy życia. Zdobywanie wiedzy i zgłębianie tajemnic mądrości nie zdało się na nic. W Trenie IX Kochanowski neguje zasady filozofii stoickiej, ponieważ nie sprawdzają się one w obliczu osobistych tragedii.

- Również w innych utworach cyklu Kochanowski występuje przeciwko uprzednio wyznawanym zasadom i regułom. W Trenie X poddaje pod wątpliwość istnienie życia pozagrobowego, a zatem wątpi w filozofię chrześcijańską. W Trenie XI poeta ponownie podważa stoicyzm. Poddaje pod wątpliwość cnotę, jako nadrzędną wartość. Treny są obrazem zwątpienia Kochanowskiego w zasady, które wcześniej pochwalał. Kwestionuje racjonalizm, ponieważ w obliczu tragedii życiowej nawet mędrzec nie jest w stanie racjonalnie myśleć.

-Stoicyzm ze swoim racjonalizmem nie sprawdził się, dlatego Kochanowski występuje przeciwko niemu. Filozofia stoicka uczyła równowagi ducha, ale niemożliwe jest jej zachowanie w obliczu śmierci. Pojawia się niemoc poznawcza, poeta wątpi w możliwości ludzkiego umysłu. Kwestionuje wszechmoc mądrości, wartość cnoty, a więc nadrzędne wartości stoików. Zwraca się przeciwko zasadom, które wcześniej sam wyznawał. W Trenach na pierwszy plan wysuwa się osobista tragedia poety, porzuca on inną tematykę. Kochanowski twierdzi, że świat jest nieuporządkowany, panuje w nim chaos. Jest to odwrócenie się od obrazu świata, który pojawił się w Pieśniach. Cykl Trenów jest polemiką z filozofią stoicką i pozostałymi zasadami, które wyznawał poeta. To swego rodzaju traktat filozoficzny, oraz kryzysu światopoglądowego renesansowego poety.

9