I grupa
Ius cogens – ius dispositivium
Przepisy ius coges to przepisy bezwzględnie stosowane (o zastosowaniu bezwzględnym). Przepisy tego typu nie dozwalają swoim adresatom, by zachowali się w sposób odmienny niż narzucają to same te przepisy. Ich zastosowania nie da się wyłączyć, zmienić czy ograniczyć mocą woli adresatów.
Przepisy iuris dispositivi to przepisy względnie stosowane (o zastosowaniu względnym). Stosuje się je, gdy podmiot czy strony same czegoś nie postanowiły lub nie zdołały osiągnąć zgody. Pozostawiają one podmiotom prawa swobodę kształtowania stosunków prawnych mocą własnych zachowań i wzajemnych stosunków. Przepisy te znajdują zastosowanie dopiero wówczas gdy dany podmiot/strony samego czegoś nie postanowiły, albo ich postanowienia mają fragmentaryczny charakter. Na pierwszy miejscu stawia sie tu zgodne oświadczenia stron - to co one postanowiły, dopiero wtedy gdy czegoś nie uzgodniły można zastosować ius dispositivum - mimo braku oświadczeń stron, w sytuacji konfliktu pomiędzy stronami trzeba będzie wydać orzeczenie czy inne rozstrzygniecie, które rozsądzi spór.
Fakty prawne i ich podziały
W pierwszej kolejności, należy dokładnie określić czym fakty prawne w ogóle są. Tutaj istotne jest wskazanie elementów konstrukcyjnych
1) są to wszelkie okoliczności wskazane w przepisie prawa
2) pociągające za sobą skutki prawne powodujące powstanie, zmianę, wygaśnięcie uprawnień albo obowiązków lub uprawnień i obowiązków
Fakty prawne mogą zostać podzielone przez pryzmat 3 poziomów podziału.
1. Na pierwszym poziomie podziału wyróżniamy zdarzenia i zachowania. Kryterium podziału jest tutaj zależność wystąpienia pewnych okoliczności od woli człowieka.
Zdarzenia są niezależne od woli człowieka (np. upływ czasu, śmierć, urodzenie się, siła wyższa).
Zachowania są zależne od woli człowieka.
2. Wśród zachowań wyróżniamy działania i zaniechania. Kryterium podziału jest tutaj aktywność lub jej brak.
Działania to zachowania polegające na podjęciu pewnych czynności, zewnętrznych ruchów, obserwowalnych aktywności np. spisanie testamentu, wydanie przedmiotu umowy, dokonanie wpisu
Zaniechanie to brak działania powinnego wymaganego przez prawo. Zaniechać może tylko ten, kto nie działał, choć był do tego działania zobowiązany (gwarant). np. nieudzielenie komuś pomocy przedmedycznej komuś kto tej pomocy potrzebował.
art. 2. Odpowiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie podlega ten tylko, na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi.
3. Wśród działań wyróżniamy czyny i czynności prawne. Kryterium podziału jest tutaj dążenie do wywołania działaniem skutków prawnych.
Czyny to tego typu działanie, które rodzi skutki prawne, choć do ich wywołania podmiot prawa nie zmierzał
Czyny możemy podzielić na zgodne z prawem (np. znalezienie rzeczy) i niezgodne z prawem (np. zabicie kogoś, znieważenie)
Czynności prawne to są świadome i zgodne z prawem działania podmiotów prawa zmierzające do wywołania skutków prawnych np. sporządzenie testamentu, złożenie przyrzeczenia publicznego (czynność prawna jednostronna), zawarcie umowy sprzedaży (czynność prawna dwustronna).
Prawo precedensowe
Regułą systemu common law jest prawotwórcza działalność sądów. W systemie kontynentalnym, w których obowiązuje prawo stanowione przez kompetentne organy podstawą obowiązywania jest należyte ich ogłoszenie. W krajach tych sędzia, rozstrzygając przedstawiony mu przypadek, zobowiązany jest oprzeć się na wcześniej wydanych orzeczeniach rozstrzygających sprawy podobne. Cechą systemu prawa precedensowego jest zasada stałości decyzji, opisywana łacińskim zwrotem stare decisis, stanowiącym część paremii stare decisis et non quieta movere, czyli „pozostań przy podjętej decyzji”. Zasada stare decisis oznacza również, że upływ czasy zwiększa autorytet orzeczenia, bowiem im precedens jest starszy - tym, tak jak wino - lepszy. Sędzia nie może precedensów stosować bezmyślnie (nie może ich traktować jak gotowe zasady), to mają być pewne zasady, które rozświetlają mu drogę do podjęcia właściwego rozstrzygnięcia
Z dotychczasowego orzecznictwa sędzia musi wyprowadzić pewną wspólną zasadę ogólną, która będzie stanowiła podstawę rozstrzygnięcia aktualnie podejmowanego.
Na precedens składają się dwa podstawowe elementy:
(1) ratio decidendi, będąca ogólną, abstrakcyjną zasadą, którą kierował się sąd, wydając orzeczenie. Ratio decidendi nie jest podawana w orzeczeniu wprost; sędziowie mają przecież za zadanie rozstrzygać konkretne przypadki i temu właśnie poświęcają swoją uwagę. Ogólną zasadę trzeba dopiero sformułować na podstawie rozstrzygnięcia konkretnego przypadku; wydobyć ją, wywieść z tego właśnie rozstrzygnięcia;
(2) obiter dicta, czyli wszystkie dodatkowe elementy, dodatkowe wypowiedzi, które istotne znaczenie mają głównie z perspektywy konkretnej sprawy, której bezpośrednio dotyczą.
Rozróżnienie to jest bardzo ważne, a to dlatego, że tylko ratio decidendi jest wiążąca dla kolejnych sędziów rozstrzygających podobne przypadki; wszystkie wypowiedzi, które zakwalifikowane zostaną jako obiter dicta, nie mają takiej doniosłości.
Trudnością prawa precedensowego jest to, że nie ma oficjalnie wydawanych zbiorów orzeczeń, są one publikowane przez wydawnictwa prywatne lub półoficjalne tzw. law reports.
Kryteria obowiązywania prawa
Zgodnie z kryterium tetycznym, norma obowiązuje, gdy została (1) w należytym trybie ustanowiona przez (2) podmiot mający kompetencję do stanowienia prawa i (3) i nie została przezeń uchylona. Czasem to kryterium bywa ujmowane w nieco inny sposób; (1) wszystkie normy zawarte w konstytucji są obowiązujące, (2) jeśli w akcie wyższego rzędu (jak choćby konstytucji) przyznano organowi kompetencję do usta-nawiania innych norm prawnych i organ ten wydał pewną normę, to jest ona normą obowiązującą. Kryterium tetyczne jest najbardziej rozpowszechnione w prawoznawstwie, a według niektórych jest jedynym dopuszczalnych w państwach prawa stanowionego. Za pomocą kryterium tetycznego nie da się jednak wyjaśnić, dlaczego niektóre normy są powszechnie nieptrzestrzegane lub niestosowane; innymi słowy, nie da się wyjaśnić zjawiska, które określamy jako desuetudo.
Kryterium aksjologiczne wskazuje, iż prawo obowiązuje jeżeli jest zgodne z wartościami wyznawanymi przez osobę oceniajacą normę. Jako obowiązujące są kwalifikowane te normy, które są oceniane dodatnio. Kryterium to pełni funkcje pomocnicze, nie stanowi samoistnego kryteriumobowiązywania. Dalej można opisać w jakiej postaci to kryterium objawia się w orzecznictwie) jest to wskazane w podręczniku. Należy podkreślić, że kryterium to wiąże się z pewną uznaniowością i zależy od hierarchii wartości wyznawanej przez oceniającego.
Kryterium behawiorystyczne - jest to kryterium, które nie odwołuje się do sposobu uzasadnienia norm, ale do faktu ich przestrzegania, społecznej efektywności. Obowiązujące są te normy, które są stosowane. W tym ujęciu norma jest obowiazująca dlatego, że jest stosowana. Następnie należay określić jakie komplikacje mogą być związane z tym kryterium (problem w określeniu początkowego i końcowego momentu obowiązywania; problem norm mniej/bardziej obowiązujących; możliwość weryfikacji obowiązywania normy dopiero po upływie pewnego czasu; problem z określeniem kryteriów obowiązywania). Wielu autorów neguje istnienie tego kryterium uznając, że w istocie stosowanie normy jest konsekwencją obowiązywania. Następnie można opisać pojęcie desuetudo.
Zasady – reguły (Dworkin- Alexy)
Rozróżnienia na zasady i reguły dokonał Ronald Dworkin, rozszerzył on "granice pojęciowe normy". Prawo w jego ujęciu to system składający się z reguł pierwotnych (legal rules) i standardów prawnych (czasem w literaturze są ujmowane jako zasady prawa sensu largo), na które składają się zasady prawa sensu stricto i wymogi polityki prawnej. Co różni reguły od zasad prawa sensu largo - kryteria obowiązywania. Reguły bowiem obowiązują, jeżeli zostały ustanowione na mocy decyzji kompetentnego organu prawotwórczego. Zasady obowiązują na podstawie autorytetu jaki posiadają. Autorytet ten wynika z dwóch kryteriów - treść (słuszność, sprawiedliwość, uczciwość) wytwarzająca "odczucie stosowności" we wspólnocie prawniczej i całym społeczeństwie. oraz wynikające z tych cech instytucjonalne poparcie - zasada jest bowiem powoływana jako podstawa rozstrzygnięć.
Zarówno zasady jak i reguły są normami postępowania - wskazują kto i w jakich okolicznościach jak powinien się zachować.
Reguły to normy postępowania stosowane na zasadzie "wszystko albo nic". W sytuacji faktycznej, w której spełniona jest hipoteza normy, konsekwencje prawne określone w jej dyspozycji powstają. Jeżeli reguła obowiazuje to znaczy że zachowanie nią wyznaczane musi zostać przyjęte, nie ma innego wyjścia. Przykładowo, jeżeli chcę zawrzeć umowę spółki akcyjnej to zgodnie z Kodeksem spółek handlowych muszę zawrzeć ją w formie aktu notarialnego. Aby wywołać pożądane skutki prawne (zawarcie umowy), muszę postąpić zgodnie z tą regułą - nie mogę postąpić inaczej, w przeciwnym razie nie wywołam skutku w postaci zawarcia umowy spółki akcyjnej.
Zasady mają charakter pozaprawny i nie wyznaczają konsekwencji prawnych - one są argumentami, racjami za przyjęciem określonych konkluzji. Nie wyznaczają automatycznie konsekwencji prawnych. One mają być uwzględniane przez stosującego prawo. Zasada może zatem znaleźć zastosowanie "mniej lub bardziej" to zależy od sprawy. Mamy na przykład zasadę szybkości postępowania w postępowaniu cywilnym - oznacza ona tyle, że sąd powinien działać sprawnie i szybko, w miarę możliwości - okoliczności faktyczne przecież mogą być różne i mogą uniemożliwiać pełną realizację tej zasady. Ale organ powinien mieć ją każdorazowo na względzie dokonując określonych czynności procesowych.
Reguły "ważą" tyle samo - w przypadku ich kolizji jedna obowiązuje, druga nie. W przypadku zasad, konflikt jest wpisany w ich naturę - zasady mogą na siebie nachodzić, krzyżować się, być ze sobą w sprzeczności. Stąd też w danym stanie faktycznym określoną zasadę możemy zastosować "mniej", a inną "bardziej".
Zasady różnią się między sobą wagą, doniosłością - każda z nich moze miec odmienną "wagę" z punktu widzenia danego stanu faktycznego, odwołujemy się do określonej zasady ze wzgledu na jej doniosłość i znaczenie w kontekście konkretnej sprawy. Natomiast reguły są pozbawione takiej cechy.
Reasumując, Ronald Dworkin wyznacza trzy płaszczyzny wyznaczające granicę pomiędzy zasadami i regułami:
1) zakres zastosowania – o ile zwykłe reguły mają zwykle precyzyjnie określony zakres zastosowania, o tyle inaczej jest w przypadku zasad.
2) spełnienie zakresu zastosowania - reguły stosujemy według schematu „wszystko albo nic” – w konkretnej sytuacji albo znajdują zastosowanie, albo nie, nie ma innej możliwości. Zasady stosuje się według schematu „bardziej lub mniej” można je urzeczywistniać w różnym stopniu. Ze względu na nieprecyzyjny zakres ich zastosowania, podmiot stosujący prawy zyskuje pewną swobodę odnośnie zastosowania zasady. W przypadku zasad o ich zastosowaniu nie decyduje tylko ich zakres zastosowania lecz bardziej doniosłość, waga danej sprawy.
3) kolizja – dwie sytuacje:
- kolizja pomiędzy regułą a zasadą – w takim przypadku reguła musi zostać uznana za nieobowiązującą
- kolizja pomiędzy zasadami – wówczas podmiot stosujący prawo powinien wybrać jedną z zasad, co jednak nie powoduje że ta druga nie obowiązuje. Stosować będziemy obie, tyle że w różnym stopniu. Konfliktu tego nie da się rozwiązać abstrakcyjnie, można to jedynie w związku z okolicznościami konkretnego przypadku.
Poglądy Dworkina zostały nieco zmodyfikowane przez Roberta Alexego, który wskazał, że reguły mogą być spełnione/niespełnione - trzeciej możliwości nie ma. Zasady powinny być spełniane w możliwie najwyższym stopniu, biorąc pod uwagę możliwości faktyczne i prawne. Każda norma postępowania jest bądź regułą bądź zasadą - nie może być równocześnie zasadą i regułą
*Koncepcji Dworkina i Alexy’ego nie da się całkowicie przenieść na grunt polskiej kultury prawnej - są to koncepcje niepozytywistyczne, zaś polska kultura prawna jest raczej pozytywistyczna.
II grupa
Lex generalis-lex specialis
Lex generalis to reguła powszechna. Lex specialis ustanawia wyjątki od lex generalis, może ustalać od niej inne skutki prawne albo też całkowicie je wyłączać. Przepis typu lex specialis dla pewnych, wyróżnionych przypadków, modyfikuje bądź w ogóle wyłącza skutki prawne przewidziane przez lex generalis. Rozróżnienie lex specialis-lex generalis jest odnoszona zarówno do poszczególnych postanowień ale również do całych aktów prawnych. Istotne jest to, że rozróżniając te rodzaje przepisów oceniamy wzajemny stosunek postanowień dwóch przepisów prawa. W związku z tym, należy pamiętać o relatywności tego rozróżnienia. O tym, czy coś ma charakter lex generalis albo lex specialis, nigdy bowiem nie da się przesądzić z góry czy dany przepis ma charakter lex generalis czy lex specialis, dopóki i nie mamy ich z czym porównać! To rozróżnienie relatywne – przepis B może być lex specialis względem przepisu A, ale jednocześnie ten sam przepis B może być lex generalis w stosunku do przepisu C. Proszę pamietać, że lex specialis nie oznacza, ze przepis jest SZCZEGÓŁÓWY. Proszę pamiętać, że o tym czy coś jest lex specialis nie decyduje stopień szczegółowości - nie o to w tym chodzi.
Zatem, lex generalis to reguła powszechna, natomiast lex specialis to reguła szczególna, która ustanawia wyjątki od reguły powszechnej w postaci odmiennych skutków prawnych albo wyłącza w je w ogóle. Rozróżnienie lex generalis-lex specialis nie opiera się na tym, że lex specialis jest regułą szczegółową, bardziej kazuistyczną - absolutnie nie o to chodzi. To rozróżnienie może być odnoszone zarówno do poszczególnych przepisów prawa, ale również w celu określenia wzajemnego stosunku aktów prawnych (np. Kodeks cywilny (lex generalis) - ustawa o prawach konsumenta (lex specialis). Nie da się "z góry" określić czy określony, pojedyńczy przepis ma charakter lex generalis czy lex specialis dopóki nie mamy czego z czym porównywać!! Rozróżnienie na lex generalis-lex specialis ma charakter relatywny - przepis X może być lex specialis względem przepisu Y, a jednocześnie ten sam przepis X może być lex generalis wobec przepisu Z. Wszystko zależy od tego co z sobą zestawiamy.
Przykład lex generalis - lex specialis:
Rozprawa odbywa się jawnie. Ograniczenia jawności określa ustawa. (lex generalis)
Sąd może wyłączyć jawność rozprawy w całości albo w części: 1) jeżeli jawność mogłaby: a) wywołać zakłócenie spokoju publicznego, b) obrażać dobre obyczaje, c) ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy, d) naruszyć ważny interes prywatny; 2) jeżeli choćby jeden z oskarżonych jest nieletni lub na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat; 3) na żądanie osoby, która złożyła wniosek o ściganie. (lex specialis)
Sankcje prawne i ich rodzaje
W tym zadaniu należało wskazać, co to są sankcje i następnie opisać ich rodzaje, najlepiej z przykładami :)
Sankcje to ujemne skutki prawne, które polegają na zastosowaniu represji w postaci przymusu państwowego, jakie powinny nastąpić, jeżeli adresat nie zastosuje się do nakazu lub zakazu. To przepisy prawa ustalają rodzaj i wymiar sankcji.
Można wyróżnić sankcje: represyjne, egzekucyjne oraz sankcje nieważności.
Sankcje represyjne to dolegliwości z tytułu odpłaty za naruszenie nakazu lub zakazu. Polegają na pozbawieniu podmiotu określonych dóbr. Mogą być
- bezwzględnie oznaczone - sąd/ organ nie ma możliwości wyboru ich rodzaju, wielkości
- względnie oznaczone - określają rodzaj kary i granice jej wymiaru
- alternatywnie oznaczone - sąd ma wybór spośród takich kar jakie przewiduje dany przepis prawa.
Przykład:
Karami są:
1) grzywna;
2) ograniczenie wolności;
3) pozbawienie wolności;
4) 25 lat pozbawienia wolności;
5) dożywotnie pozbawienie wolności
(art. 32 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny)
Kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną wobec grupy osób lub poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. (art. 119 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny)
Kto powoduje uszkodzenie ciała dziecka poczętego lub rozstrój zdrowia zagrażający jego życiu, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. (art. 157a ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny).
Sankcje egzekucyjne to zmuszenie adresata nie postępującego zgodnie z nakazami lub zakazami, do osiągniecia takiego stanu rzeczy jaki powinien nastąpić w wyniku dobrowolnego zastosowania się do postanowień przepisu, np. zastosowanie przymusu osobistego np. zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie świadka do sądu albo zastosowanie przymusowego wykonania zastępczego - tryb egzekucji majątkowej.
Przykład: Na świadka, biegłego, tłumacza lub specjalistę, który bez należytego usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie organu prowadzącego postępowanie albo bez zezwolenia tego organu wydalił się z miejsca czynności przed jej zakończeniem, można nałożyć karę pieniężną w wysokości do 3000 złotych.
W wypadkach określonych w § 1 można ponadto zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie świadka. Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie biegłego, tłumacza i specjalisty stosuje się tylko wyjątkowo. W stosunku do żołnierza stosuje się art. 247 § 7. (art. 285 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego)
Sankcja nieważności - jest konsekwencją zachowań niezgodnych z prawem, przez co nie rodzi/ nie powoduje skutków prawnych. Określona czynność podmiotu prawa nie spełnia pewnych wymaganych przez prawo warunków przez co nie może wywoływać skutków prawnych.
Na przykład: Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. (art. 58 § 2 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny)
Statut spółki akcyjnej powinien być sporządzony w formie aktu notarialnego.(art. 301 § 2 ustawy z 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych).
Rozporządzenie
Rozporządzenie to akt prawny przewidziany w przepisach Konstytucji RP. Podmioty uprawnione do wydawania rozporządzeń to między innymi Prezydent, Rada Ministrów oraz ministrowie. Rozporządzenie jest aktem prawnym wydawanym (1) na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i (2) w celu jej wykonania. Rozporządzenie musi łącznie spełnić obydwa te warunki. Nie można wydawać rozporządzeń na podstawie samej konstytucji. Warunkiem wydania rozporządzenia jest istnienie wyraźnego, szczegółowego upoważnienia ustawowego. Rozporządzenie jest wydawane tylko wtedy gdy ustawa przewiduje uregulowanie danej kwestii przez rozporządzenie. Rozporządzenie jest aktem wykonawczym do ustawy - jest wydawane w celu wykonania ustawy. Rozporządzenie jest aktem prawa powszechnie obowiązującego i jak w przypadku każdego tego typu aktu, warunkiem jego wejścia w życie jest ogłoszenie w odpowiednim dzienniku urzędowym, w tej sytuacji – Dzienniku Ustaw RP.
art. 92 Konstytucji RP
1. Rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu.
2. Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji, o których mowa w ust. 1, innemu organowi.
Zakresy obowiązywania prawa
Każda norma prawna obowiązuje w określonym czasie, określone podmioty i w określonej przestrzeni. Na tej podstawie można wyróżnić (1) terytorialny zakres obowiązywania prawa; (2) personalny zakres obowiązywania prawa; (3) temporalny zakres obowiązywania prawa. Każdy z tych zakresów należy dokładnie omówić z wyjątkami in plus i in minus. W temporalnym zakresie obowiązywania należy w szczególności wskazać obowiązywanie bowiem obejmuje okres, w którym adresaci powinni postępować zgodnie z jego postanowieniami, stąd konieczne jest dokładne ustalenie momentu początkowego i końcowego obowiązywania. W pierwszej kolejności należy wskazać, że warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie. Ogłoszenie aktu normatywnego w dzienniku urzędowym jest obowiązkowe. Akty normatywne i inne akty prawne podlegające ogłoszeniu ogłasza się w formie dokumentu elektronicznego. Następnie należy wskazać, jak w ustawodawstwie jest określana chwila, od której dany akt prawny obowiązuje - szczegółowo to jest opisane na stronie 235 podręcznika. Następnie należy opisać pojęcie vactio legis oraz retroactio. Opisując utratę mocy obowiązującej należy wskazać, że co do zasady większość aktów prawnych nie wskazuje do kiedy obowiązuje - obowiązują do wtedy gdy nie zostaną uchylone mocą późniejszego aktu prawnego (derogacja). Następnie opisać klauzule derogacyjne - co to jest i jakie może przybierać postacie (wysyłałam Państwu przykłady). Potem należy opisać, że możliwa jest również utrata mocy obowiązującej na mocy orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, następnie zjawisko ustaw czasowych i desuetudo.
Normatywizm Hansa Kelsena
Należy wskazać, że Hans Kelsen był twórcą czystej teorii prawa, normatywizmu. Następnie należało opisać punkt wyjśnia rozwazań Kelsena – rozróżnienie pomiędzy bytem (poznaniem faktów) a powinnością (normami). Nauka prawa w ujęciu Kelsena ma zajmować się wyłącznie normami, poznanie prawa to poznanie norm. Postulował nakaz uwolnienia nauki prawa od wartościowania charakterystycznych dla innych nauk – musimy się zająć prawem, które jest nam dane, bez chęci oceniania go. Kelsen wskazywał, że wszelkie wcześniejsze próby opisu prawa były nienaukowe ze względu na błędną metodę – jego poprzednicy mieszali fakty, z tym co normatywne uznając że prawo jest jednym z faktów społecznych, natomiast zwolennicy prawa natury popełniali jeszcze inny błąd, łącząc prawo z moralnością. Kelsen odrzucał tezę o związku prawa i moralności oraz tezę redukującą prawo do faktu.
Dlaczego prawo obowiązuje? Zazwyczaj udziela się odpowiedzi, że obowiązuje akt wyższy rangą, który jest podstawą obowiązywania aktu niższego. Kelsen zakładał, że jeżeli faktycznie jest tak, ze prawo obowiązuje i nie wyjaśnia tego koncepcja faktów społecznych czy „wyższego porządku” wg. Naturalistów, to każdy prawnik musi poczynić hipotetyczne założenie zwane normą podstawową. Jest ona ilustracją tego jak myślą prawnicy tj. zakładają mniej/bardziej świadomie, że system prawny nie jest zawieszony w powietrzu I istnieje podstawa jego obowiązywania w postaci normy podstawowej. Grundnorma jest logiczną koniecznością – wierzchołkiem, bez którego cały porządek prawny traci sens więc musimy założyć, ze istnieje.
III grupa
Przepisy blankietowe – przepisy odsyłające
Przepisy odsyłające same nie podają, co do zasady rodzaju i rozmiaru skutków prawnych albo nie określają w sposób pełny zachowania się adresatów - wskazują za to inne przepisy, grupę przepisów, akty prawne, w których te skutki prawne/zachowania zostały uregulowane.
Ponadto, należy wskazać po co takie przepisy są stanowione - są stanowione po to aby uniknąć w tekstach prawnych powtórzeń, mają one przyczynić się do zmniejszenia rozmiarów aktów prawnych - pozwalają zachować większą czytelność tekstu prawnego dzięki eliminowaniu zbędnych powtórzeń.
Po drugie, mogą przybrać różną postać np. odesłanie do jednego przepisu, do większej ich grupy, do innego działu prawa, do innej ustawy, kodeksu czy prawa obowiązującego w innym państwie.
Po trzecie, przepis odsyłający i ten, do którego następuje odesłanie są przepisami współobowiązującymi - ich treść współistnieje, prawodawca nie odsyła nas "w ciemno"
Przepisy blankietowe są to przepisy, które same pewnych kwestii do końca nie rozstrzygają, pozostawiając to w gestii innych generalnych aktów prawnych. W przypadku przepisów blankietowych prawodawca odsyła niejako "w ciemno" - do treści przepisów, których nie zna - one dopiero zostaną określone - ustawodawca pozostawia innym organom państwowym blankiet, tylko częściowo wypełniony. Ustanowienie przepisu blankietowego nie świadczy o współobowiązywaniu przepisów - przepisy blankietowe określają bowiem często sankcje za zachowania, które dopiero mogą zostać wydane - niekiedy są wydawane, czasem nie - to zależy od decyzji kompetentnego organu. Jednym z rodzajów tych przepisów, są te które ustanawiają sankcje - same nie wskazują zachowań zagrożonych sankcjami, lecz tylko ustanawiają sankcje (można to szerzej opisać)
Zasady prawa
Zapraszam do lektury podręcznika - od strony 138 do 142 jest dokładnie opisane zagadnienie zasad prawa. W tym zadaniu chodziło mi o wskazanie tego jak pojmowane jest pojęcie zasad prawa oraz opisanie trzech rodzajów "zasad prawa" a następnie wskazanie tego, że w istocie wyodrębnienie zasad prawa jest czynnością oceniającą, nie poznawczą. Dodatkowo można wskazać jakie funkcje pełnią w dyskursie zasady prawa. Zasadom przypisuje przykładowo takie cechy jak to, że charakteryzują się najwyższą mocą prawną, są normami ogólnymi o szerokim zakresie zastosowania czy stanowią spoiwo instytucjonalne, normy stanowiące wyraz szczególnego uzasadnienia np. aksjologicznego.
Należy podkreślić, że zasady prawa to obowiązujące normy, wypowiedzi dyrektywalne.
Zasady to dzieło nie tylko prawodawcy, ale ich istnienie wiąże się również z czynnościami oceniającymi prawoznawcy.
To, że coś się staje zasadą prawa jest wynikiem dyskursu prowadzonego w kręgu prawodawca - doktryna i praktyka orzecznicza - to oni w praktyce formułują katalog zasad prawa, poszukują rozmaitych wskazówek prawodawcy pozwalających na uzasadnienie, iż w konkretnej jednostce redakcyjnej czy fragmentowi tekstu prawnego należy przypisać status „zasady”. Podlega to weryfikacji przez innych uczestników dyskursu, a kolejne wypowiedzi swoistą piramidę „przekonań wspólnoty” o „zasadniczości”. Zatem, na niepowodzenie są skazane próby teoretycznoprawnego wyodrębnienia choćby minimalnego zestawu przesłanek, które muszą być spełnione aby zostać zakwalifikowanym kategoriach zasady prawa „Zasadniczość” oznacza nic innego tylko uzyskanie wśród uczestników dyskursu związanego ze stanowieniem oraz stosowaniem prawa pewnego stopnia zgody, że określona norma powinna być zaliczona do grupy zasad.
Desuetudo
Należy wskazać, że jest to jeden ze sposobów utraty mocy obowiązującej prawa. Mogą wystąpić sytuacje, w których pewne przepisy prawa nie są stosowane i na tej podstawie są uważane za nieobowiązujące. Desuetudo to zwyczaj negatywny – przepisy spełniające wymogi tetyczne, nie maja społecznej efektywności (np. przez to, że są niepraktyczne lub dotyczą kwestii, które nie zdarzają się w codzienności prawnej) i przez to są uważane za nieobowiązujące (nawiązanie do behawiorystycznego kryterium obowiązywania prawa).
Formuła Radbrucha
Należy wskazać, kim był Gustav Radbruch, co spowodowało, że stworzył on koncepcję "ustawowego bezprawia i ponadustawowego prawa".
Radbruch głosił, iż jeżeli nawet prawo jest niesprawiedliwe to nadal trzeba rozstrzygać zgodnie z jego postanowieniami, w imię pewności prawa. Niesprawiedliwe prawo obowiązuje, ale jeżeli staje się krańcowo niesprawiedliwe to należy odmówić mu przymiotu obowiązywania. Przez 99,9% czasu musimy myśleć jako pozytywiści, ale są pewne przypadki w których norma jest zbyt niesprawiedliwa aby mogła być prawem. Radbruch wskazywał na istnienie trzech wartości prawa: bezpieczeństwa, celowości, sprawiedliwości. Konflikt pomiędzy sprawiedliwością i bezpieczeństwem należałoby rozwiązać w ten sposób, aby prawo stanowione miało pierwszeństwo, również wtedy gdy jest niesprawiedliwe i niecelowe, chyba że sprzeczność ustawy osiąga taki stopień niesprawiedliwości, że ustawa jako prawo niesprawiedliwe powinna ustąpić sprawiedliwości.
Formułę Radbrucha wyraża w ogólnym brzmieniu paremia lex iniustissima non est lex, składa się z 3 elementów, które najczęściej przyjmują postać osobnych tez
1) Teza o rażącej sprzeczności - prawo, które jest w rażącym stopniu sprzeczne z zasadami sprawiedliwości nie może być stosowane
2) Teza o braku charakteru prawnego - jak wskazywał Radbruch " tam gdzie nie dąży się do sprawiedliwości, gdzie równość będąca rdzeniem sprawiedliwości odrzucana jest świadomie przy stosowaniu prawa pozytywnego, tam trudno mówić, że ustawa jest jedynie prawem niesprawiedliwym, gdyż traci ono w ogóle naturę prawa".
3) Teza o bezbronności środowisk prawniczych - pozytywistyczny model kształcenia prawników z niezmiernym naciskiem na znaczenie ustawy sprawił, że byli oni niezdolni do stawiania oporu ustawom nieludzkim.
Odwrót od podstawowych założeń pozytywizmu stał się podbudową filozoficznoprawną do rozliczania bezprawia hitlerowskich Niemiec i otworzył tym samym proces denazyfikacji - był to proces pionierski, ponieważ nigdy dotychczas nie prowadzono procesu rozliczenia negatywnej przeszłości na drodze prawnej. Następnie można opisać kazus strzelców na murze berlińskim.
IV grupa
Skutki prawne
Najpierw należy wskazać co to są skutki prawne - to wszelkie następstwa prawne, jakie przepisy prawa wiążą z faktami prawnymi, następstwa, które powinny nastąpić gdy zaistnieje określony fakt prawny. Powiązanie faktów prawnych i skutków prawnych ma charakter powinnościowy. To od postanowień prawa zależy czy z określonym faktem prawnym wiążą określone skutki prawne czy nie wiążą. Następnie należy opisać, jakiego rodzaju można spotkać w aktach prawnych skutki prawne i je opisać, a także w jaki sposób przepisy prawa wyznaczają skutki prawne.
Pojęcie ustawy. Procedura ustawodawcza
Najpierw należałoby opisać problemy z wyodrębnieniem cech charakterystycznych ustawy. Po opisaniu tych trudności, należy wskazać że ustawami są w istocie takie akty prawne, którym zostaje nadana nazwa "ustawa". Następnie należało opisać rozumienie ustawy w znaczeniu formalnym i materialnym (s. 157 podręcznika). Następnie należy opisać przebig procedury ustawodawczej - po kolei jego poszczególne stadia - (1) inicjatywa ustawodawcza; (2) prace w parlamencie; (3) głosowanie; (4) podpisanie; (5) publikacja. Prawo stawia pewne wymagania, które ma spełnić proces stanowienia ustaw, wymogi te są określane przez ustawy lub inne akty prawne (Regulamin Sejmu, Regulamin Senatu).
Vacatio legis
Może być tak, że dany akt prawny nie wchodzi w życie z dniem jego ogłoszenia i upływa pewien czas między momentem jego ogłoszenia a momentem uzyskania przez niego mocy obowiązującej (wejścia w życie). Czas ten nazywamy vacatio legis („spoczywanie ustawy”). Vacatio legis to zatem okres pomiędzy OGŁOSZENIEM a UZYSKANIEM MOCY OBOWIĄZUJĄCEJ. Ustawodawca wprowadza celowo takie rozwiązanie, aby podmioty prawa mogły zaznajomić się z nowymi regulacjami prawnymi, aby nie były zaskakiwane zmianą stanu prawnego (np. zmiany organizacyjne, techniczne, finansowe). Vacatio legis ma charakter gwarancyjny, jest to element składowy zasady demokratycznego państwa prawa. Może ono trwać kilka dni, tygodni, miesięcy, w przypadku większych regulacji prawnych nawet kilka lat.
Pozytywizm miękki (Hart – Dworkin)
H.L.A. Hart skrytykował pozytywizm w ujęciu austinowskim – dla Austina prawo było rozkazem suwerena do poddanych, zabezpieczonym sankcją – suweren to zaś ten, wobec którego wszyscy mają nawyk posłuszeństwa. Skoro tak, to co z bandytą z bronią który rozkazuje mu oddać portfel – czy jego rozkaz nie jest prawem? Niewątpliwie, w takiej sytuacji bylibyśmy do czegoś zmuszeni ale nie zobowiązani. Pomiędzy zmuszeniem a zobowiązaniem istnieje różnica, którą Hart określał jako „wewnętrzny punkt widzenia”.
W ujęciu Harta prawo składa się z reguł, (nie rozkazów !), które zyskują taki charakter wtedy gdy są tacy, którzy uważają że reguła czegoś od nich wymaga. Nie robią czegoś tak po prostu, ale dlatego że są przekonani o tym, że jakaś reguła tego od nich wymaga. Porządek prawny składa się z reguł pierwotnych oraz reguł wtórnych. Reguły pierwotne wprost odnoszą się do sposobu zachowania, ustanawiają zakazy i nakazy, zbiór tych reguł nie jest jeszcze system prawa, brak tu czynnika jednoczącego. Społeczeństwo opierające tymi regułami znajdowałoby się w stanie przed prawnym – nie byłoby bowiem sposobu rozróżnienia reguł prawnych od innych reguł społecznych. Reguły wtórne pojawiają się później i odnoszą się do reguł pierwotnych. Przyznają uprawnienia, określają procedury działania organów władzy publicznej – to one pozwalają państwu funkcjonować. Wśród nich wyróżniamy: (1) reguły uznania – odpowiada na pytanie jakie cechy musi mieć jakakolwiek inna reguła, abyśmy uznali ją za obowiązującą (likwiduje niepewność co do obowiązywania reguł pierwotnych). Nie odnajdziemy jej w aktach prawnych, reguła ta nie jest normą, którą ktokolwiek ustanowił, to raczej „zgodna praktyka organów stosujących prawo, które akceptują określone kryteria identyfikacji prawa”. Reguła uznania może dowolnie określać kryteria obowiązywania norm – mogą to być kryteria tetyczne, aksjologiczne, behawiorystyczne. Oczywiście kryteria te mogą być stosowane jednocześnie, splatać się ze sobą i wzajemnie ograniczać. To co składa się na regułę uznania, jakie wymogi muszą spełniać inne reguły by mogły zostać uznane za obowiązujące może być inne w każdej społeczności – jest to kwestia społecznej konwencji, na mocy której członkowie (zwłaszcza urzędnicy i sędziowie) rozstrzygają czy inne reguły obowiązują – to pewien społeczny fakt. Skoro reguła uznania może być różna w różnych społecznościach to, może być tak, że będzie zawierała kryteria formalne i treściowe – Hart dopuszcza więc związek pomiędzy prawem a moralnością, ale nie jest to związek konieczny, to związek możliwy. Reguła uznania wyodrębnia prawo jako przedmiot poznania. (2) Reguły zmiany wskazują kto i w jaki sposób może zmienić lub uchylić reguły. Reguły te redukują zatem statyczność reguł pierwotnych. (3) Reguły orzekania, przyznają kompetencje – możność sądzenia i orzekania. Określają, kto i w jaki sposób egzekwuje wykonanie reguły, kto i jak stwierdza naruszenie reguł oraz kto wykonuje sankcje.
Ronald Dworkin – twórca integralnej filozofii prawa tzw. „trzeciej drogi”. Poddał krytyce stanowisko Harta, zgodnie z którym prawo składa się wyłącznie z reguł. Następnie należy opisać sprawę Riggs vs. Palmer i do jakich wniosków ona prowadzi. W tej sprawie bowiem, pomimo braku odpowiednich reguł sąd rozstrzygnął sprawę za pomocą zasady, zgodnie z którą nie można czerpać korzyści z działań sprzecznych z prawem. Czy zasada, na której oparł się sąd była obowiązująca normą prawną? Dworkin dokonał „ rozszerzenia granic pojęciowych normy” i uznał, że prawo to system składający się z reguł pierwotnych (legal rules) oraz zasad prawnych (niekiedy określane jako standardy), które następnie dzielą się na zasady prawa sensu stricto i wymogi polityki prawnej. To co je rozróżnia to odmienne kryteria obowiązywania. Reguła obowiązuje jeżeli została ustanowiona na mocy kompetencji określonego organu prawotwórczego (test pochodzenia). O statusie zasad decydują dwa kryteria – „odczucie stosowności” we wspólnocie prawniczej i całym społeczeństwie oraz instytucjonalne poparcie – zasada jest bowiem powoływana jako podstawa rozstrzygnięć przez organy stosujące prawo. Zasady prawa nie zawdzięczają swojego statusu regule uznania, ale autorytetowi jaki posiadają. Na ten autorytet składa się treść zasad – to ona ma decydujące znaczenie (słuszność, sprawiedliwość, uczciwość – to te wartości kreują owe „odczucie stosowności”) oraz instytucjonalne poparcie (ono wynika z akceptacji treści).
Potem można opisać rozróżnienie zasad i reguł ( w grupie jest opisane to zadanie).
Następnie, reasumując należy wskazać dalsze różnice pomiędzy Hartem i Dworkinem, w tym dotyczące charakteru czynności podejmowanych przez organy władzy sądowniczej oraz roli sądów w systemie prawa – wskazać koncepcję o swobodnym uznaniu sędziowskim Harta a następnie omówić koncepcję sędziego Herkulesa, one right answer, prawo jako fakt interpretacyjny Dworkina.