Wykład prof. Kaczorowskiego, 23.10.2009

W ramach wykładów będziemy realizowali prawo ustrojowe (publiczne) natomiast prawo prywatne (sądowe)realizujemy w ramach ćwiczeń.

PYTANIE EGZAMINACYJNE(!) Cele i zadania tego przedmiotu, periodyzacja, charakterystyka monarchii patrymonialnej itd. → notatki Sówci 

Następny to okres to jest okres zjednoczenia i funkcjonowania monarchii stanowej (1320-1464). Jeśli chodzi o ustrój monarchii stanowej to tworzą się stany, dominuje zasada stanowości i polska monarchia stanowa idzie w kierunku demokracji. Inne europejskie monarchie stanowe idą w kierunku wzmacniania władzy królewskiej, gdzie utworzy się w przyszłości władza absolutna.

Następny okres to (1454-1652) okres demokracji szlacheckiej. Od 1652 (umownie, będziemy wielokrotnie o tym mówić) wchodzimy w okres oligarchii magnackiej. Ostatni etap to lata 1764-1792 okres wielkich reform i działalność tzw. sejmów delegacyjnych, sejmu 4-letniego i uchwalenie konstytucji 3 maja. Ostatni sejm grodzieński – 1793, rozbiory Polski, PRAWDA? 

Zasady ustrojowe Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Po pierwsze trzeba się zastanowić nad formą państwa. Mamy okres demokracji szlacheckiej (1454) - okres panowania Jagiellońskiego. Wcześniej mamy władców dziedzicznych (dynastia piastowska), Kazimierz Wielki, Ludwik Węgierski i wchodzi na arenę polską dynastia Jagiellońska. Zaczyna być stosowana zasada elekcyjności (proszę sobie zapamiętać!). W okresie stosowania zasady wytworzyły się pewne instytucje:

- elekcja vivente rege (za życia króla) Zygmunt August

- wolna elekcja viritim (każdemu z osobna) cała szlachta wybiera króla

Po śmierci Augusta rozpoczyna się okres władców elekcyjnych (dominacja elekcji viritim).

Forma państwa (a więc jego kształt) instytucjonalno-prawny, uległa zmianie w porównaniu z epoką późno Jagiellońską. Pod względem ustrojowym nie było to jak w okresie poprzednim państwo mieszane (czyli tzw. respublica mixta) w którym organizacja państwowa polegała na połączeniu form czystych, czyli monarchii arystokracji i demokracji.

Pamiętajmy, że okres Jagielloński w naszych dziejach tj. ZŁOTY WIEK (OKRES), później nastąpi SREBRNY OKRES, który przypada na panowanie Wazów (1587-1668 do abdykacji Jana Kazimierza).

Ustroje wg Arystotelesa.

Arystoteles wymieniał ustroje prawidłowe, czyli:

- monarchię (monarcha (król, cesarz, sułtan), stoi na czele kraju jako reprezentant władzy suwerennej. Monarcha pełnił władzę dożywotnio, samodzielnie lub wspólnie z organami typu doradczego lub ustawodawczego. Władza monarchy była dziedziczna lub wybieralna (elekcyjna)),

- arystokrację(forma rządów w państwach staroż., sprawowanie władzy przez przedstawicieli najbogatszych i najbardziej wpływowych rodów)

- politeę (politeję - dominuje w niej bowiem klasa średnia, którą cechuje umiarkowanie, obawa przed nagłymi przewrotami i ostrożność działania. Klasa średnia hamuje nadmierne ambicje tak biednych, jak i bogatych. Jest zatem gwarantem stabilności równowagi społecznej i trwałości państwa. Liczność stanu średniego zabezpiecza przed wewnętrznymi walkami i rozłamami.)

Natomiast do nieprawidłowych zaliczał:

- tyranię (w państwach-miastach starożytnej Grecji forma rządu powstała w wyniku zamachu stanu),

- oligarchię (forma rządów w państwie, gdzie całość władzy skupia niewielka grupa ludzi najczęściej arystokracja rodowa i najbogatsza warstwa społeczna)

- demagogię

Szczególne miejsce w analizach ustrojowych Arystotelesa zajmuje POLITEA [państwo polis, Politeja i policyści – policja – to wystąpi na gruncie historii administracji). Wg Arystotelesa politea odznacza się pomieszaniem różnych elementów ustrojowych, a zarazem dominacją stanu średniego.

ustroje nieprawidłowe – sprawowane w sposób jednostkowy

ustroje prawidłowe – służą ogółowi

W związku z tym, że mamy demokrację szlachecką to publicyści tego okresu przywoływali arystoteleską politeę.

Rzeczpospolita przybrała formę demokracji szlacheckiej – są tu różne elementy, ale do władzy dochodzi grupa średnia (średnia szlachta). Mimo, że słabsza ekonomicznie to dąży to skodyfikowania prawa (chce znać swoje prawa i swoje podstawy prawne) – dlatego obserwujemy ten pęd kodyfikacyjny (konstytucja nihil novi i statuty Łaskiego). Szlachta cały czas boi się absolutyzmu.

W rzeczywistości politycznej od drugiej połowy XVII wieku (od 1669 r.) państwo to stało się oligarchią magnacką. Forma prawna państwa w okresie oligarchii pozostała ta sama (w oligarchii jak i w demokracji) jednak najbogatsza warstwa szlachty (magnateria) odgrywała w tym państwie dominującą rolę. Ustrój Rzeczypospolitej szlacheckiej pozostawał nie zmieniony (żadna kodyfikacja się nie udała) aż do reform podjętych przez ostatniego króla – Stanisława Augusta Poniatowskiego (szczególnie w ostatniej fazie 1788-1792 – w okresie funkcjonowania sejmu 4-letniego).

ZASADY USTROJOWE – to formuły prawne syntetyzujące podstawowe cechy ustroju społeczno-politycznego państwa.

Zasady ustrojowe w Rzeczypospolitej szlacheckiej wynikały z przepisów, obowiązujących aktów prawnych o randze fundamentalnej lub stanowiły pewne uogólnienia dokonane na podstawie szczegółowych przepisów prawa stanowionego lub zwyczajowego oraz praktyki.

Prawa fundamentalne to artykuły henrykowskie (1573 r. kiedy rozpoczyna się okres władców elekcyjnych, szlachta i król elekt spisali umowę publiczno-prawną i tam zostały zawarte pewne formuły ustrojowe o których mówiliśmy, a więc został określony ustrój i elekt miał gwarantować, że ten model będzie przez niego przestrzegany i zgodnie z nim będzie rządził).

Musimy przyjąć, że mamy dwa rodzaje konstytucji:

- w znaczeniu formalnym (Konstytucja 3 maja to ustawa zasadnicza, formalna)

- w znaczeniu materialnym (Do konstytucji 3 maja, państwo polskie jest państwem konstytucyjnym biorąc pod uwagę konstytucję w znaczeniu materialnym)

Pojęcie państwa konstytucyjnego wymaga zdefiniowania. W pierwszym rzucie powiedzielibyśmy, że chodzi tu o państwo, którego ustrój polityczny opiera się na konstytucji, czyli na ustawie zasadniczej. Ustawa ta nie musi być spisana w jednym akcie. Z konstytucją mamy do czynienia także wtedy, gdy normy regulujące ustrój państwa zawarte są w zwykłych ustawach lub wynikają ze zwyczajów konstytucyjnych. Poza tym państwo konstytucyjne powinno odpowiadać kryteriom materialnym (nie tylko formalnym) i w związku z tym konieczne jest, aby relacje między rządzącymi a rządzonymi były regulowane prawem. Jeżeli te relacje są regulowane prawem to możemy mówić o państwie prawa.

*LITERATURA*

Antoni Mączak – Rządzący a rządzeni

Działanie wszystkich organów władzy nie wyłączając najwyższych winny podlegać prawu. W takim państwie konstytucyjnym istnieją instytucje gwarantujące społeczeństwu realny wpływ na sprawy publiczne, a więc instytucje reprezentatywne i parlamentarne. Początków tego państwa prawa szukamy w epoce jagiellońskiej, ponieważ w tym okresie tworzone były fundamenty państwa konstytucyjnego. Zwiastunem tego z pewnością był obowiązek królewski złożenia przy koronacji przysięgi zobowiązującej do przestrzegania prawa.

Główne zasady ustroju politycznego:

- zasada suwerenności narodu szlacheckiego,

- zasada niepodległości i samowładności RP,

- zasada mieszanej formy rządów (monarchiczno-republikańskiej)

- zasada jedności RP,

- zasada ustroju parlamentarnego, (parlament dwuizbowy i samorząd terytorialny)

- zasada elekcyjności tronu,

- zasada naczelności prawa (praworządności),

- zasada poszanowania partykularnych odrębności prawnych (partykularyzm prawa),

- zasada odpowiedzialności głowy państwa,

- zasada dożywotności urzędów,

- zasada samorządności (samorząd szlachecki – terytorialny),

- zasada jednomyślności,

- prawo wolnego głosu i sprzeciwu czyli liberum veto.

- zasada wyboru sędziów

Zasady ustroju społecznego:

- zasada podziału stanowego społeczeństwa,

- zasada wolności obywatelskiej szlachty,

- zasada równości szlachty,

- zasada upośledzenia prawnego mieszczaństwa i poddaństwa feudalnego chłopów,

- zasada powiązania państwa i Kościoła (akt konfederacji warszawskiej – 1573 r.; 1596 – unia brzeska; compositio Inter status;),

- zasada tolerancji religijnej,

- zasada poszanowania praw mniejszości narodowych,

Niektóre z tych zasad do dziś znajdują się w konstytucjach państw demokratycznych.

Zasada podziału stanowego społeczeństwa wyznaczała prawny podział społeczeństwa na stany:

- szlachtę,

- duchowieństwo,

- mieszczaństwo,

- stan chłopski,

W Polsce zróżnicowanie ukształtowane było od XII wieku. Przynależność stanową nabywano przez urodzenie, albo przez uzyskanie praw stanu w oficjalnym trybie. To ona określała zdolność prawną człowieka w sferze prawa publicznego (szlachcic, chłop, mieszczanin) jak prawa prywatnego (cywilnego) oraz prawa i obowiązki jednostek. Mając własne prawa stany podlegały odrębnym sadom. Sądy szlacheckie, miejskie, wiejskie i kościelne. Zasada stanowego ustroju społeczeństwa oznaczała prawny podział społeczeństwa i nierówność wobec prawa (to będzie trwało do powstania Księstwa Warszawskiego 1807 r. i otrzymało konstytucję monarchiczną, oktrojowaną, nadaną przez Napoleona; art. 4. tej konstytucji znosił niewolę chłopów). Nierówność prawa jest pochodną zróżnicowania ludzi w ich rolach społecznych. Stanowość oznaczała w istocie utrwalenie prawne stałych ról społecznych. Nie umożliwiała zmiany drogi życiowej, hamowała mobilność tych aktywnych, postęp itd. Przeciwstawieniem zasady stanowego ustroju jest zasada równości wobec prawa będąca współcześnie jednym z fundamentów prawnych państw demokratycznych. Zasada ta zasadza się na przekonaniu, że wszyscy ludzie są równi w obliczu prawa i winni korzystać z tych samych praw jak też podlegać równym obowiązkom i równemu traktowaniu. Zasada równości znalazła uznanie w prawodawstwie europejskim dopiero w XIX wieku. W Polsce stanami uprzywilejowanymi były:

- szlachta,

- duchowieństwo katolickie.

Położenie prawne mieszczan było zróżnicowane, było upośledzone w stosunku do szlachty, pozbawione praw politycznych oraz niektórych praw cywilnych (pozbawieni prawa własności dóbr ziemskich). Najgorszym położeniem było położenie chłopów pozostającym w stosunku poddaństwa wobec panów feudalnych. Natomiast szlachta korzystała z wielu wolności, przywilejów. Szlachectwo stawało się synonimem obywatelstwa Rzeczypospolitej. Pełne prawa miał obywatel, a więc szlachta. Konstytucja 3 maja zachowała podział stanowy społeczeństwa, w tym uprzywilejowanie szlachty. Nowością było tylko ograniczenie praw szlachty gołoty i z pełni praw mogła korzystać tylko szlachta posiadająca (ziemianie). Konstytucja ta nie została wprowadzona w życie.