Noel Malcolm „Kościół Bośniacki”
Kontrowersje związane ze schizmatycznym Kościołem Bośniackim z czasów średniowiecza.
Średniowieczna herezja – utożsamiania z buntem chłopskim = mit romantycznych heretyków. Z tego faktu wynika nierzetelność naukowa historyków bośniackich piszących na ten temat.
Prekursor wszelkich współczesnych badań nad Kościołem Bośniackim, najważniejszy chorwacki historyk XIX w. = FRANJO RAĆKI(1869-1870 – cykl artykułów dowodzących, że KB wywodzi się z ruchu bogomiłów – heretyckiego, bułgarskiego ruchu społecznego z X w., na czele którego stał Bogomił, obszary jakie obejmował: Macedonia, Bułgaria <aż do Konstantynopola> i część Serbii)
Nauka bogomiłów:
- manichejska dualistyczna teologia: moc Szatana = moc boska, świat = twór Szatana, ludzie mogą uwolnić się od nieczystego świata poprzez ascezę(brak mięsa, seksu i wina). Takie pojmowanie świata skutkowało teoriami: - wcielenie Chrystusa = iluzja, ukrzyżowanie Chrystusa = nie miało miejsca, odrzucenie chrztu, krzyż = symbol fałszywej wiary, odrzucenie świątyń i struktury kościelnej.
- dwie główne grupy bogomiłów: zwykli wierni i „oczyszczeni” wybrani = podobny podział występował u katarów w południowej Francji w XII i XIII w., których nauka była pod wpływem bogomilskiej herezji.
- Raćki dowodził, że ten podział miał miejsce również w Bośni, a terminy: GOSTI, STARAC, STROJNIK(które przetrwały w dokumentach w Bośni jako godności dostojników kościelnych) równały się terminom : ADEPCI, WYBRANI, „DOSKONALI”(używanych w tradycji bogomiłów)
4. Takie podejście do KB wpływało na sposób w jaki historycy i inni Południowi Słowianie myśleli o historii Bośni.
- Raćki nie był jedynym, który doszukiwał się związków między bogomiłami a KB:
+ wielu katolickich autorów czerpiąc z XV i XVI wiecznych źródeł opisywali KB jako kościół zawierający dualistyczną/manichejską herezję, nie był to właściwy obraz KB,
+ Raćki posługując się źródłami z archiwów w Dobriwniku i Wenecji, faktami z nie-bośniackiej części historii bogomilskich wierzeń stworzył pełen obraz KB = jako różnego od Kościoła Chorwacji czy Serbii, oryginalnego tworu z własna teologią,
+ Boźidar Petranović twierdził, że KB = odłam Wschodniego Kościoła Prawosławnego, który przyjął niektóre z heretyckich wierzeń;
Teorai ta była popularna wśród autorów serbskich, którzy w ten sposób podkreślali wyższość Serbii nad Bosnią. Przetrwała ona Az do naszych czasów, lecz utraciła swój naukowy charakter.
+ teorie Raćkiego uzyskały natomiast większe poparcie naukowców – Aleksandra Solovjeva czy Dragutina Kniewalda;
! Teoria konkurencyjna(do teorii Raćkiego) : KB = części kościoła katolickiego, który popadł w herezję i uległ tendencjom bogomilskim – popularna wśród katolików.
Przyczyny popularności teorii Raćkiego:
- wyjaśniała ona tajemnicze cechy KB, była kluczem do 2 największych zagadek historii Bośni:
1) przechodzenie na islam(podczas panowania Turków) o wiele częstsze niż w innych bałkańskich krajach,
2) średniowieczne kamienie nagrobne znalezione n terenie Bośni;
Ad. 1) KB znajdujący się pod uciskiem Kościoła katolickiego – próbował mu się przeciwstawić – wybierając islam na swoją religię, z psychologicznego punktu widzenia takie domniemania maja racje bytu, ale nie ma na to dowodów;
Ad. 2) STEĆAKI – nagrobki średniowieczne, występowały w dwóch formach – płaskich płyt i kamiennych bloków; były niezwykłym zjawiskiem w Bośni, z powodu miejsca ich odnalezienia utożsamiono je z KB, a z powodu poświęcenia niektórych z nich GOSTI – łączono je z nauka bogomiłów; współcześnie uważa się to za nadinterpretacje – STEĆAKI nie są symbolem wierzeń bogomiłów – powstały na przełomie XIV i XV w., wtedy ludność Bośni była w większości katolicka i prawosławna, a owe nagrobki stanowiły o zamożności zmarłego, a nie o jego wierzeniach; ponad to, jeżeliby przyjąć, że STEĆAKI były bogomilskiej to zastanawia ich brak na terenach Bułgarii czy Tracji; a zawarte na STEĆAKACH znaki mogły odnosić się do mitów lokalnych, rytuałów, informacji o statusie społecznym zmarłego czy być motywem dekoracyjnym;
Brak ikonografii i historiografii zmusza historyków do wczytywania się w materiały piśmiennicze dotyczące KB, aby odszukać ślady teorii bogomilskiej.
- większość tekstów dotyczących KB pochodzi spoza Bośni, jest mało wiarygodna, gdyż ich autorzy nigdy nie byli w Bośni i bazowali na przesadach i uprzedzeniach dotyczących KB(korespondencja papieska, dokumenty włoskich zakonników).
7. Nie ma wiarygodnych dokumentów dotyczących pobytu bogomiłów w Bośni. Te które istnieją wyraźnie jednak różnicują KB na tle bogomiłów.
8. Termin PATARENI lub PATARINI – użyty po raz pierwszy w XI wiecznym medalionie opisywał wściekle purytański ruch odnowy w Kościele katolickim. Później używany do opisu heretyków w ogóle, jako synonim herezji „odnowy” i opisuj katarozów z Włoch. W powiązaniu z Bośnia pojawia się tylko w liście arcybiskupa Splitu do papieża(1200 r.) – gdzie jest mowa o wypędzeniu PATARENI ze Splitu i odnalezienia przez nich schronienia u Bana Kulina w Bośni i w podaniu o dwóch braciach, malarzach, którzy siali herezje wśród ludu, ale porzuciwszy ja wrócili na łono Kościoła prawosławnego. Późniejsze teksty, które dotyczył PATARENI mogły mieć związek z którymkolwiek z krajów słowiańskich, gdyż użyte zostaje tam określenie „Sclavonia”, bez konkretyzacji miejsca.
9. Terminem używanym przez samych Bośniaków nie był PATARENI a po prostu „chrześcijanin”. Termin ten pojawił się w dokumencie powstałym w Bośni. Skargi płynące do Rzymu na temat rzekomego przebywania w Bośni heretyków spowodowały, ze legat papieski został wysłany na te tereny w 1203 r. Skutkowało to spotkaniem duchowieństwa bośniackiego w Bolino Polje w kwietniu tego roku, gdzie podpisano deklarację o reformie praktyk religijnych w Bośni. Uznano pełne zwierzchnictwo Rzymu, dopuszczono księży katolickich do klasztorów, zobowiązano się do przyjmowania komunii 7 razy w roku, rozdzielenia płciowego w klasztorach oraz zobowiązano się do określania się mianem ‘fratres’, czyli ‘bracia’. Specyfiką tej deklaracji jest – nie wyrzeczenie się herezji, a jedynie ‘nie udzielanie schronienia heretykom’, co naprowadza na fakt, że papieski legat nie uważał KB za heretycki. Brak ołtarzy i struktury kościelnej nie musiał być, więc wynikiem praktyk bogomilskich, a nieudolnością czy zaniedbaniem. Niektórzy historycy wynosili z owej deklaracji system wierzeń bogomilskich i organizacji schizmatycznego KB.
Rozwiązanie zagadki KB leży w – sprecyzowaniu co dla Bośniaków znaczył termin ‘chrześcijanin’ i jakie skutki przyniosło to znaczenie w późniejszych latach.
10. Autorzy zwracają uwagę na fakt, że w Bolino Polje większość duchownych stanowili zakonnicy – którzy reprezentowali zapewne ludowych benedyktynów, ale nie ma dowodów na działalność benedyktynów na terenie Bośni. Historyk - Maja Miletić – podaje rozwiązanie, które leży u podstaw wczesno-chrześcijańskich praktyk, które budowały system zakonny na Wschodzie – łączenia płci w klasztorach; kobiety, które służyły w klasztorach mieszkały w nich. Takie klasztory istniały już wcześniej, a ich członków nazywano CHRISTIANI. Mogły przystępować do nich całe rodziny, więc różnica między życiem świeckim/życiem klasztornym zanikła. Ponad to – takie klasztory pełniły role schronisk czy hospicjów. Przełożonym klasztora-hospicjum był HOSPES, czyli gospodarz. A takie właśnie jest dosłowne tłumaczenie tytułu GOST, którego używają później dostojnicy kościelni KB.
11. W ten sposób niepasujące do siebie elementy historii KB łączą się. Późniejsze źródła podaja, że podstawowym znaczeniem słowa KRSTJANIN było ‘zakonnik’. Na czele kościoła stał ‘djed’ = ‘dziad’. Starac = starzec, dostojnik ze starszyzny kościoła. Strojnik = gospodarz. Wyjaśnia się też kwestia napisów na nagrobkach, GOST – oznaczało zakonnika zajmującego się przybyszami do klasztoru, stąd obecnośc tego terminu na nagrobkach przy kościelnych.
Stąd jasno objawia się fakt, że nie ma potrzeby doszukiwać się bogomilskich struktur i podziałów w KB jak sugerował Raćki. Struktura zakonna oparta na regule św. Bazylego wyjaśnia terminologię stosowana w KB. I wskazuje, że KB był częścią Kościoła Rzymskiego do momentu Wielkiej Schizmy mimo drobnych nieścisłości terminologicznych.
Brak kalendarza rzymskiego nie sugerował herezji lecz stosowanie wschodniego przelicznika czasu, odmienne od rzymskokatolickich święta kościelne wynikać mogły ze stosowania innego języka liturgii.
12. Bośnia i KB była odcięta od świata aż do połowy XIV w. stąd duża autonomia kościoła i różnice - mogło stad wynikać określanie KB jako heretycki przez Zachód.
13. Nie jest wykluczone, że autentyczni heretycy działali w Bośni, gdyż z powodu jej izolacji mieli większą swobodę. – pozostaje jednak pytanie jaki i czy mieli wpływ na KB? Istnieje rękopis świadczący o tym, że dualistyczna herezja miała wpływ na KB. Jest to rękopis modlitwy Ojcze Nasz i czytania z Ewangelii św. Jana – spisany w obrządku katarskim. Ale(!) stwierdzenie czy jest on heretycki czy nie – zależy od tego czy był pochodzenia heretyckiego. Sama treść nic nie oznacza. Na podstawie badań – Dragoljub Dragojlović – określił, ze tekst powstał na początku XI w., czyli wtedy kiedy nikt jeszcze o katarach nie słyszał. To naukowe podejście obaliło tezę – o katarskim obrzędzie łamania się chlebem przyjętym przez KB – gdyż na terenie izolowanej Bośni wynikał on z tradycji wspólnego posiłku w klasztorach i nie miał związku ani korzeni w heretyckiej tradycji katarów.
14. Mimo wszystko wolno zakładać, że heretyccy dualiści mieli wpływ na KB w czasie gdy z powodu izolacji istniał nieco nieformalnie i na pewno w odosobnieniu. Jednak wymagałoby dużej wyobraźni, aby mimo faktów zakładać, że opanowali oni KB i przekształcili struktury zakonne.
Chociażby – katarzy i Bogumiłowie odrzucili znak krzyża – a pojawia się on w dokumentach KB. Tak samo w przypadku Starego Testamentu, mszy, świątyń, wina, mięsa, kalendarza świąt – które były obecne w KB, a odrzucone przez bogomiłów i katarów. KB różni od bogomiłów i katarów ogólny charakter – KB przeżywał rozkwit, był otwarty i bogaty, a heretycy - purytańscy i ascetyczni. Gdy franciszkanie rozpoczęli pracę w Bośni byli silnie nękani przez heretyków – ale nie przez KB.
15. Spowiedź spisana w czasach inkwizycji – pewien Włoch – Bech twierdził, że przystąpił do sekty katarów we Włoszech i otrzymał z Bośni pieniądze na podróż w celu pogłębienia nauk na tamtym terenie – lecz nie jest to wiarygodne źródło, które miałoby traktować o herezji KB.
16. „Lista odstępstw bośniackich heretyków” – sporządzona przez franciszkanów we Włoszech – pasuje tak dalece do katarów z północy Włoch, że można polemizować z jej wiarygodnością odnosząca się stricte do Bośniaków.
17. Ofensywa franciszkanów i działanie djeda KB – osłabiło wspólnotę – rywalizujące o wpływy Kościół prawosławny i katolicki starali się wchłonąć KB, aby powiększyć liczbę wyznawców. Król Tomaś w 1459 r. pozyskawszy djeda KB, uważał, że ma również prawo rozporządzać wiernymi aby oddalić ich od zbliżenia się z prawosławiem. Wyegzekwował nawrócenia i zmniejszył liczbę klasztorów – wtedy Gosti Radin przybywszy do Wenecji prosił o pozwolenie na emigracje ze 40 członkami „sekty” – tak określono najbliższych mu współpracowników.
18. Tak więc już PRZED przybyciem Turków KB praktycznie nie istniał. Więc przynależność do kościoła nie definiowała późniejszych wyborów co do zmiany wiary na islam.