Franciszek Ksawery Dmochowski, Sztuka rymotwórcza, oprac. S. Pietraszko, Wrocław 1956.
TREŚĆ MATERYI + DO NAJJAŚNIEJSZEGO MIŁOŚCIWEGO PANA STANISŁAWA AUGUSTA KRÓLA POLSKIEGO WIELKIEGO KSIĘCIA LITEWSKIEGO (PRZEDMOWA, PIEŚŃ I i II)

TREŚĆ MATERYI

DO NAJJAŚNIEJSZEGO MIŁOŚCIWEGO PANA STANISŁAWA AUGUSTA KRÓLA POLSKIEGO WIELKIEGO KSIĘCIA LITEWSKIEGO (liryka, 11 strof 4-wersowych )

• Dmochowski niesie swój utwór wprost przed tron króla. Tekst ma dotyczyć obrazu sztuki, jej praw, którym podlega.

• Dzieła nieprzemyślane są złe, to co powstaje bezpośrednio z wyobraźni musi zostać usystematyzowane. Bez względu na to, czy pisze się o podniosłych wydarzeniach, czy o sielance, należy pamiętać o pewnym porządku.

• Poeta musi znać się na różnych tonach, rytmach, dzięki którym jego poezja będzie wartościowa.

• Arystoteles „mędrzec z Stagiry ”, jako pierwszy w Poetyce omówił prawa poezji, wszyscy inni powtarzają wszystko o nim.

• Dalej wymienia Horacego, Wida, Popa i Boileau-Despréaux, autorów, z których czerpał inspirację.

• Oddaje tekst królowi, „Jeźli łaskawe rzucisz nań oko,/ Zyskałem świata całego zdanie.”

PRZEDMOWA (proza)

• Dmochowski podkreśla, że dostrzega w języku polskim ozdobę. Czytając wiele tekstów, tłumaczeń, sam zdecydował się tym zająć. Najpierw musiał znaleźć dziedzinę, o której jeszcze nikt u nas nie pisał- wybrał sztukę rymotwórczą.

• Znowu przywołuje swoje autorytety. Arystoteles spisał prawidła poezji, a wnioski zostawia indywidualnemu czytelnikowi. Horacy specjalnie udaje nieporządek, „a jako poeta mówi do poetów”. Wida także pisze o sztuce, ale wydaje się bardziej trzymać Wergiliusza niż natury. Boileau-Despréaux „jest nauczycielem, który chce dać i naukę, i przykład uczniowi swemu.” „Pop myśli oryginalnie, unosi się wysoko, ale nieporządkiem swych wyobrażeń dużo czytelnika zatrudnia (tu: nuży)”

• Utwór, który Dmochowski chce napisać nie jest tłumaczeniem, nie jest też oryginalny. Postanawia wzbogacić w ten sposób język ojczysty.

SZTUKA RYMOTWÓRCZA – PIEŚŃ I (liryka, wiersz stychiczny)

• Utwór ma pokazać jaki powinien być poeta, jaki powinien być styl wiersza, do czego dążyć, a czego unikać.

• Zwrot do Gustu- sędziego dzieł ludzkich. Prośba, by kierował on piórem autora. Następnie zwrot do dowcipów- „apostrofa do czołowych autorów ówczesnej polskiej literatury, z których dzieł przyszło Dmochowskiemu dość często czerpać „kwiaty” dla swego poematu”(przypis Stanisława Pietraszki)

• Poeta, który nie ma talentu powinien sobie odpuścić pisanie. Kto ma dowcip ścieśniony i genijusz suchy,
  Tego Pegaz poziomy, temu Febus głuchy.
  Więc ty, co niebeśpiecznym ogniem zapalony
  W śliskie się rymotwórców zapuszczasz przegony,
  Nie chciej próżno nad wierszów składaniem pracować
  I nie sądź, że masz dowcip, gdy masz chęć rymować.
  Lecz by zwodne pochopy cię nie omyliły,
  Mierz się długo z twą głową i próbuj twej siły.
  
  

• Bez względu na to, jaki styl pisarz chce wybrać, musi pamiętać o sztuce rymowania- rymy mają być naturalne. Komu przychodzi to z trudnością, powinien porzucić poezję, wybrać prozę.

• Rym- ozdoba wiersza. Wspomina Krzysztofa Opalińskiego, który był ganiony za brak rymów w Satyrach. Wiersz biały choć ciekawy, nie jest jednak melodyjny, nie wpada w ucho.

• „Natura jest jedynym ozdób wizerunkiem”. Autor wymienia to, co naturalne, dające piękno- słońce, zieleń, morza, burze itd. Wszystko, co pochodzi z natury, może służyć poecie z rozsądkiem.

• „Zmyślenie jest żywiołem i duszą poety”. Wyobraźnia może stworzyć wszystko, nie ma ograniczeń, ale powinien ją tworzyć zdrowy rozum.

• Jeśli poeta nie wybierze za temat swojego utworu rzeczy stosownej, sam stanie się pośmiewiskiem. Pierwsza rzecz- wybrać temat, druga- utrzymać go. „Rozum niech będzie mistrzem, a nie widzimisię.”

• Ten kto ma porządek, potrafi wybrać co będzie stosowne w danym miejscu, „nie braknie mu wymowy”, wie, jak ozdobić dzieło.

• Nie można przedobrzyć, należy znać umiar „Częstokroć wstręt od złego na gorsze prowadzi.”

• Chcąc przypodobać się ogółowi, nie można mówić jednostajnym tonem, bo nawet jeśli rymy będą cudowne, to słuchacz po chwili zacznie się nudzić. Poeta musi łączyć ton wysoki z niskim, słodycz z powagą itd. Strzec się jednak trzeba przed stylem podłym. „Można pisać szlachetnie i dla samych dzieci”

• „Myśl jest matką wielkości, a wyraz jak kreda/ Który jej dopomoże, ale sam jej nie da”. Artysta musi się przygotować zanim zacznie tworzyć.

• „Na tym więc rymotwórskiej cała treść roboty/ Być wysokim bez pychy, miłym bez prostoty. ”

• Pierwszym dziełem polskim jest Bogurodzica- śpiewana przed walką, każdy ją zna. Jednak problemem tego utworu jest fakt, że autor nie znał porządku poezji i napisał ją byle jak. Od tego czasu ludzie pisali znowu po łacinie. Dopiero Jan Kochanowski sprawił, że język polski wrócił do łask. Przystroił i poprawił on polszczyznę, sam udoskonalił rymy.

• Jasność to pierwsza ważna cecha. Czytelnik nie powinien potrzebować tłumacza czytając wiersz.

• Hańbą jest nieznajomość języka ojczystego. Można stworzyć nowy wyraz gdy zamiennik nie przychodzi do głowy, jednak trzeba zachować w tym umiar.

• Nie można bać się krytykiem, a wręcz przeciwnie. Artysta powinien sam dla siebie stać się krytykiem, liczyć się ze zdaniem przyjaciół, jednak uważać na „przyklaskiewiczów”, którzy nie mówią prawdy.

• „Rymy zbyt łatwe, jakie są, na: -sci, -go, -wszy, -la, - jąć, osobliwie gdy są często używane, czynią wiersz płaski; stąd i to niektórzy za prawidło rymów kładą, żeby się takiego rymowania wystrzegać.”

PIEŚŃ II

• SIELANKI- Przy pisaniu sielanek należy naśladować Teokryta, Marona, Szymanowica. Nie może być napisana w „nadętym ” tonie, należy ją rozsądnie przyozdobić, sielanka powinna być niewinna.

• ELEGIE- ton elegii: przenika serce, smutny. Żeby poprawnie napisać, trzeba mieć duszę czułą i serce tkliwe. Dmochowski nie lubi zimnego tonu elegii, który często jest udawany.

• PIEŚŃ- „najwyższą przyjmuje wiersza okazałość.” „Bogata w myśli, pełna ognistego ducha”. Cała sztuka poezji odnajduje się w pieśniach i odach. „Moralność dobra w pieśniach, gdy serce przenika.” Najsławniejsi twórcy- Pindar, Horacy i Naruszewicz

• EPIGRAMMA- jest to zróżnicowana forma, która może być długa, krótka, prosta lub pełna dowcipu. Najlepsze epigramaty powstają „gdy zwięźle wyłożone, lepiej się podoba./ Przy nim kładą i żarty, i fraszki./ Strzeż się razić przystojność dla próżnej igraszki;/ Kochanowski z Kochowskim coś sobie pozwolą,/ Potockiego, gdy czytasz, uszy cię zabolą”. Kochanowski i Kochowski potrafią pisać i żartować z umiarem, Potocki nie. Kwestie nauki nie powinny być poruszane w epigramatach, gdyż jej szkodzą, a sztuka epigramatów się wtedy psuje, dobry gust ginie- powrócił po wieku do Polski wg Dmochowskiego.

• SATYRA- zostaje w przyjaźni z cnotą, wytyka ludzkie błędy, ale nikogo nie drażni. „Szydzić z wad, karcić błędy, oszczędzać osoby.”, pionier satyry- Lucyliusz, Horacy kontynuował dzieło poprzednika- pisał satyry „Nieszczęśliwa osoba, nieszczęśliwe imię,/ które mógł gładko umieścić w swym rymie.” Tak umiał jednak szydzić, że nikt się nie mógł na niego gniewać. Później tym gatunkiem bawił się Persyjusz, Juwenalis, a ich godnymi następcami stali się Kochanowscy, Opalińscy, Krasiccy, Naruszewiczowie. Podkreśla Dmochowski także znaczenie utworu „Satyr albo Dziki mąż” z 1564 zadedykowanego Zygmuntowi Augustowi, gdzie Kochanowski przedstawił szczerze prawdę o Polakach, ich wadach. Opaliński i Krasicki narzekają na wiek zepsuty- pijaństwo, hazard, brak obyczajów. Naruszewicz gani ludzi pysznych, goniących za pieniędzmi, fircyków. Należy postępować ich torem. Gdy coś zaczyna denerwować, należy opanować gniew i szanować „przystojność”. „Niech satyra będzie w wyrazach ostrożna./ Nie maluje tak osób, że je poznać można/ Lub co gorsze, wymienia. Choć wiersz piszesz gładki,/ Za takową swawolę musisz pójść do klatki”

• BAJKA- pozbawiona morału nie powinna istnieć. Ludzie mogą się uczyć od postaci fantastycznych, gadających zwierząt. Dmochowski przypomina, że gatunek ten zapożyczony jest ze Wschodu- w Grecji Ezop, w Rzymie Fedrus, a we Francji Lafontaine. W Polsce bajką bawili się Jakubowski i Krasicki. „Jeźli więc w bajkach życia chcesz dawać przykłady,/ Idź za piękną naturą i stąpaj w tych ślady.”