Franciszek Ksawery Dmochowski

• 1762-1808

• Pochodził z drobnej szlachty podlaskiej.

• Edukacja. Jako że nie był jedynym dziedzicem majątku - miał siedmioro rodzeństwa - wysłano go do szkół. Najpierw krótki pobyt u jezuitów (krótki ze względu na kasatę zakonu), potem kształcenie u pijarów w Drahiczynie. Został uznany przez zakonników za niezwykle zdolnego (a ci nie „wypuszczali” najzdolniejszych uczniów), dlatego w wieku 16 lat przyjął nowicjat w Podolińcu na Spiszu - został pijarem. Od zawsze garnął się do książek, w ten sposób wzbogacając swoją wiedzę. Były to nie tylko książki poetów rzymskich, ale także modnych ówcześnie filozofów.

• Po ukończeniu studiów uczył od 1783 r. w szkołach pijarskich w Radomiu. Jesienią tego roku został tam profesorem klasy I. Był to początek jego kariery nauczycielskiej.

• Dwa lata później został przeniesiony przez zwierzchność zakonną do Warszawy, gdzie od razu włączył się w nurt ówczesnego życia literackiego stolicy.

Sztuka rymotwórcza - poemat dydaktyczny Dmochowskiego. Miał być pomocą dydaktyczną dla szkół, jednak szybko zyskał popularność klasycystycznego podręcznika dla poetów i czytelników poezji. Za „prototyp”, „pierwowzór”, a najtrafniej - impuls do napisania poematu posłużył poecie utwór Mikołaja Boileau - Despréaux - Sztuka poetycka.

Sztuka poetycka Boilau:

• Ambitna próba uogólnień teoretycznych.

• Wydana drukiem w tomie poezji w roku 1674. Ważne: w chwili wystąpienia Boileau klasycyzm nie był estetyką panującą. Był tylko jednym z nurtów.

• Żywy i dowcipny utwór poetycki, poemat dydaktyczny.

• Konstrukcja: cztery pieśni: I i IV - przegląd najogólniejszych zasad sztuki poetyckiej, dwie pozostałe - omówienie najważniejszych gatunków literatury francuskiej.

• Ton całości nadaje krytyka. Połączenie teorii z krytyką literacką.

• Estetyka Boileau - estetyka jest nieodłączna od krytyki. Sztuka poetycka - teoretyczne uzasadnienie ludwikowskiego klasycyzmu.

• Rozważania nad sztuką pisania są tu wyrazem konkretnych potrzeb jego literackiego środowiska, broniły jego literatury, torowały jej drogą i wyznaczały określony kierunek.

• Była to jedna z wielu poetyk tamtego czasu; nowi badacze francuscy uważają wręcz, że nie ma w tym dziele nic oryginalnego.

• Ważniejsze cechy charakterystyczne:

• Naśladowanie jest istotą wszelkiej sztuki. To odtwarzanie natury człowieka.

• Rozum + natura + klasyczność starożytna = najwyższa zasada estetyczna

• Zasada naśladownictwa wiąże się z momentem surowej selekcji - odrzucenie tego, co przypadkowe, nienaturalne (brzydota, dziwaczność).

• Waga i prymat treści; forma także stawała się wartością podstawową w poezji.

• W kwestii reguł - nieprzekraczanie granic zdrowego rozsądku.

• W Polsce Sztuka poetycka była znana, choć większą popularnością cieszyły się satyry Boileau.

• Pierwszego przekładu poetyki Boileau dokonał anonimowy tłumacz. Było to tłumaczenie jedynie pieśni I, opublikowane na łamach „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych” w 1777 r. Co ciekawe, przekład nie korzystał z prawa przystosowania do polskich warunków.

Sztuka rymotwórcza:

• Kształt ostateczny poemat uzyskał niedługo przed drukiem. Utwór został wydany w 1788 r.

• Nie da się miejsca poematu w chronologii twórczości oznaczyć jednym rokiem. Utwór dojrzewał na warsztacie przez kilka lat (co zresztą zalecała poetyka klasycyzmu).

• Dmochowski, kiedy pisał to dzieło, miał niewiele ponad 20 lat (pierwsze kroki w zawodzie nauczycielskim).

• Przed drukiem rękopis udostępnił pijarskim uczniom klasy III szkoły radomskiej, co świadczy
  o tym, że autor musiał zdawać sobie sprawę z wartości dydaktycznej.

• Praca Dmochowskiego nie jest „samym tłumaczeniem”. Od Boileau zapożyczył cały schemat konstrukcyjny, podział i porządek materii, nawet stosunek podmiotu poetyckiego do omawianych zagadnień. Punktem wyjścia był jednak zamiar dosłownego przekładu, który
  z czasem przerodził się w nową, bardziej ambitną koncepcję autorską.

• Odstępstwa od tekstu Boileau - najczęściej na rzecz cytatów lub parafraz innych mistrzów. Utwór można nazwać adaptacją, która operowała przykładami zapożyczonymi z polskiej poezji, uwzględniając aktualną sytuację literacką w kraju.

• Składa się z 4 pieśni: I: Powszechne prawidła poezji, II: omawia mniejsze gatunki poetyckie, III: tragedię, epopeję, komedię, IV: Uwagi względem poezji i poetów.

• Zgodnie z tytułem poematu, Dmochowski ograniczył tematykę swoich rozważań do poezji, pominął nie tylko nowe formy prozaiczne, ale i zagadnienia retoryki.

Pieśń I:

• Cel pisania Dmochowskiego: opisać cechy dobrego poety, do czego ma dążyć, czego unikać. Str. 9: adresat: młodzież.

• Apostrofa do gustu, jako sędziego dzieł ludzkich, darze niebios, by kierował piórem pisarza.
  A więc: nie apostrofa do Muzy, a do gustu czytelników.

• Najwyższych szczytów w poezji (wspomnienie Parnaskich gór, a więc siedziby Muz) nie osiągnie ten, kto nie otrzymał potrzebnych darów , ma ograniczony talent (odwołania mitologiczne: Parnas, Pegaz, Febus - str. 10).

• Apostrofa do tych, którzy chcą tworzyć; rodzaj przestrogi: niech nie sądzą, że chęć „rymowania” jest równoznaczna z talentem, niech nie zwiodą ich skłonności do pisania, oparte na złudzeniach (str. 10, w. 21-26).

• Różne rodzaje talentu poetyckiego, zdolności do określonych literackich gatunków (str. 12: w. 29-34). Jednak często poeci, czy raczej - piszący wiersze, porywają się na rzeczy wielkie zbyt śmiałymi rymami, nie mając ku temu możliwości.

• Obojętnie, co się pisze, należy dbać o rymy: mają być naturalne, bez przesady. Temu, komu trudno przychodzi rymowanie, powinien się zająć prozą (str. 12).

• Słabość rymu jest wielką wadą pospolitych pisarzy. Rymowanie i dobieranie odpowiednich słów ułatwia częste pisanie - ciągła praktyka.

• Str. 13, w. 53-54: największą ozdobą wierszy (poezji) jest rym, poeta wątpi, czy komukolwiek podobają się utwory nierymowane. Przykład Opalińskiego, który nie rymował, za co był powszechnie ganiony, nie tylko w wieku XVIII, ale jeszcze przez K. Brodzińskiego w jego uniwersyteckim kursie literatury. Zalety rymów: utwór łatwiej wpada w ucho, jest przyjemniejszy w odbiorze. W. 60: ważne, by dobierać rymy do myśli, a nie odwrotnie.

• Zdrowy rozsądek! By słowa odpowiadały myślom, a myśli słowom.

• Jedna droga, którą rozum prowadzi do „prawdziwej piękności”: bogactwo natury, która jest „jedynym ozdób wizerunkiem”, o ile nie czerpie się z niej przypadkowo (str. 14, od w. 75). Wszystko z natury może służyć autorowi do stworzenia dzieła, jeśli tylko ma on talent i umie z niego korzystać.

• Str. 15, w. 95: „Zmyślenie jest żywiołem i duszą poety”, jeśli nie przekracza granicy ustalonej przez rozum, jeśli jest związane z rzeczywistością. Różnorodność sprawia, że tworzy się rzecz „przyjemną”, wartościową (a więc i zmyślenie, i to, co prawdziwe), ale tylko wtedy, gdy tworzy się to z rozsądkiem.

• Pierwszym i najważniejszym działaniem w procesie twórczym jest stosownie wybrać temat, przedmiot opisu. Drugim - utrzymać tę stosowność. Nadmierna ozdobność, jeśli nie jest potrzebna, nie ozdobi dzieła, wręcz przeciwnie - uczyni je gorszym. Kto się pomyli w wyborze dzieła, jego tematyki - „źle zaczął”.

• Ważny jest także układ dzieła. Jeśli nie ma w nim ładu, jest chaotyczne, jest bezwartościowe. Poeta powinien wiedzieć, co i kiedy będzie stosowne, jaki zastosować układ - powinien być jak malarz, który wie, jakich farb użyć, jak dobrać kolory.

• Pisząc, poeta powinien mieć cały czas na myśli główny wątek, przedmiot utworu, tak, by trzymać się go w trakcie wywodu (str. 16, w. 145-146).

• Należy wystrzegać się zbytniej obfitości - rozwlekłości w opisie (str. 17, w. 147-). Co z tego, że poeta dokładnie opisał pałac, jak czytelnik przeczytał dziesięć stron i dalej nie wie, co jest w ogrodzie. A tam: „Piękny widok, lecz nudny, że nadto bogaty.” Wszystko, co nadto, nie wypada dobrze, w. 163-164.

• Często chęć uniknięcia złego prowadzi do gorszych jeszcze rezultatów (w. 165-).

• Jeśli poeta chce trafić do czytelników, chce uzyskać względy większości, musi pilnować, by jego wypowiedź nie była monotonna, nawet najwspanialsza mowa, jeśli nie jest różnorodna, nie zachwyci czytelnika. Str. 18, w. 177-178: mało znaczy ten, który potrafi pisać tylko
  w jeden sposób. Tego, kto potrafi łączyć delikatność, słodycz z tonem poważnym, żart
  z ostrzejszym słowem, czeka chwała i pamięć potomności.

• Str. 20, w. 213: „Każdy rodzaj pisania ma szlachetność swoję” - nie ma gorszych gatunków, każdy ma swoje zalety, także pisanie dla dzieci jest „szlachetne” - nie okrywa pisarza hańbą (przykład Ezopa, piszącego bajki). Jeśli tylko pisze się dobrze, nie ma znaczenia, jakiego typu to utwory. Ważna jest też skromność.

• Poeta powinien starać się, by każdy mógł czytać jego wiersze ze smakiem.

• Str. 21, w. 225-233: Ciąg rad dla poetów, głównie rady dotyczące „spraw technicznych”: brak monotonii rymów, wiersza, różne okresy, myśli obleczone w różne kształty, miłe dla ucha połączenia głosek, dobrze dobrane do siebie wyrazy.

• Poeta w różny sposób powinien również umieć przedstawiać to, o czym pisze (raz strasznie, innym razem przyjemnie, wesoło czy okropnie). Inaczej nie obudzi uczuć czytelnika.

• Str. 22, w. 257-258: Zdolność+ praca= cud z dzieła (nie tylko samo dzieło).

• „Historia polskiej literatury”: Polacy długo nie poznali wdzięku Muz - pisania, umieli władać szablą, ale nie układać wierszy. Pierwszym dziełem w polskiej literaturze jest Bogurodzica, którą śpiewali nasi ojcowie, idąc na bitwy. Dmochowski dalej karci stara wiersze jako „bez liczby, bez rymów, bez miary”. Następnie pisano po łacinie, co - zdaniem Dmochowskiego - nie dało nic godnego wzmianki. Długo nisko oceniano polszczyznę jako język zdolny do wyrażenia poezji - wielka zasługa w tej kwestii Jana Kochanowskiego. Wg Dmochowskiego jego poezja jest przeniesieniem na nasz grunt zdobyczy starożytności; Kochanowski określany jest także pionierem w dziejach wersyfikacji narodowej (str. 24, w. 273-). Następnie Dmochowski chwali innych polskich poetów, wymienia: Wespazjana Kochowskiego, Samuela ze Skrzypny Twardowskiego, Wojciecha Stanisława Chrościńskiego, Jana Alana Bardzińskiego, Waleriana Otwinowskiego, Wacława Potockiego, Szymona Szymonowica, Szymona Zimorowica, Jana Gawińskiego. Dmochowski pisze dalej, że z czasem popsuł nam (Polakom) się styl - chodzi o czasy saskie, najlepiej pisał ten, kto robił to w sposób niezrozumiały. Dopiero dziś - w czasach Dmochowskiego - powróciła sława Muz polskich, a to za sprawą mądrego króla, Stanisława Augusta.

• Pisząc o czasach mu współczesnych i obudzeniu się wierszopisarstwa, wskazuje na zjawisko negatywne, a mianowicie szerzenie się wierszoróbstwa - wiersz piszą nawet ci, którzy nie mają do tego zdolności. Nie wszystko bowiem, co nazwane jest wierszem, jest nim
  w rzeczywistości.

• Najcenniejszą zaletą wiersza jest jego jasność - źle, kiedy do zrozumienia wiersza trzeba kogoś, kto by go przetłumaczył (str. 29, w. 333-334).

• Poeta musi szanować swą ojczystą mowę, nie może jej hańbić nieznajomością. Str. 30,
  w. 351-352: „Czytać dawne języki i obce rozumieć| Dobrze jest, lecz ojczysty trzeba naprzód umieć”. Bez języka, choćby myśli były wartościowe, a pisanie przychodziło z łatwością, nie będzie się dobrym poetą.

• Jeśli chce się odpowiednio wyrazić myśl, a nie ma odpowiednich do tego słów, można je stworzyć. Nie można jednak tworzyć nowych, jeśli są stare.

• Rady dotyczące pracy: należy pisać na osobności, unikać hałasu, bo żeby stworzyć coś dobrego potrzeba „i miejsca, i czasu”. Pisać trzeba ostrożnie - ostrożnie dobierać wyrazy, nie można też być leniwym do czynienia poprawek. Str. 32, w. 379-380: „Nie trać serca
  w robocie, zniknie trudność z pracą| A nic na opóźnieniu twe dzieła nie stracą.” Należy robić poprawki, dopracowywać dzieło, usuwać fragmenty zbędne. Wszystko po to, by poszczególne części utwory były ze sobą zgodne, łączyły się.

• Ważne, by poeta sam dla siebie był surowym krytykiem. Najczęściej bezkrytycznie podziwiają siebie ci, którzy są nieoczytani, nie znają zasad sztuki.

• Należy strzec się fałszywych pochlebców, słuchać zaś mądrych przyjaciół, którzy dobrze ocenią dzieł - nie przepuszczą błędu.

• Nie należy obrażać nikogo w swoich wierszach. Poza tym, zawsze znajdzie się jakiś „głupi”, kto pochwali nieumiejętnego autora i wyda jego wiersze. Str. 34, w. 449-452.

• Przypisy: wymienione zbyt łatwe rymy - czynią wiersz zbyt płaskim; Odprawa posłów greckich, satyry Opalińskiego - bezrymowe - „czegoś w nich zdaje się braknąć” (rymów); wszystkie rodzaje poezji są naśladowaniem natury (Poetyka Arystotelesa); zalety utworów Krasickiego; cenne rady, uwagi w Grammatyce Kopczyńskiego, O wymowie i poezji,
  O prozodii i harmonii języka polskiego Golańskiego; Bogurodzica - najdawniejszy zabytek
  j. polskiego, ułożona - zgodnie z podaniem - przez św. Wojciecha; Krasicki i Naruszewicz wg powszechnej opinii na czele współczesnych Dmochowskiemu poetów.

Franciszek Ksawery Dmochowski

1

---