Sztuka rymotwórcza – poemat dydaktyczny Franciszka Ksawerego Dmochowskiego opublikowany po raz pierwszy w
1788 roku. W założeniu miał być pomocą dydaktyczną dla szkół, jednak szybko zyskał popularność klasycystycznego
podręcznika dla poetów i czytelników poezji. Autor zawarł w utworze całe doświadczenie poetyckie polskiego
oświecenia, celowo pomijając prozę oraz retorykę. Utwór ten jednocześnie stanowi dzieło literackie o wysokiej
wartości artystycznej.

Poemat składa się z czterech pieśni: pierwsza omawia ogólne zasady poezji, druga opisuje mniejsze formy poetyckie,
trzecia została poświęcona tragedii, epopei i komedii, a czwarta zawiera uwagi względem poezji i poetów.

Poemat ten stanowi swobodną adaptację popularnego w Europie podręcznika poetyki klasycystycznej Nicolasa Boileau
pt. Sztuka poetycka (Art poétique) (1674). Dmochowski wzorował się także na Liście do Pizonów Horacego,
renesansowej poetyce Vidy oraz na utworze Pope'a An Essay on Criticism (1711). Jednak w przeciwieństwie do
Boileau, w polskiej Sztuce rymotwórczej nie zawarto takich gatunków jak sonet, madrygał, rondo czy ballada,
natomiast uwzględniono tradycyjne polskie formy wierszowane: fraszkę (którą Dmochowski jednocześnie nobilitował,
uznawszy ją za odmianę epigramatu) oraz bajkę. W sposób nowatorski także opisał elegię oraz sielankę (zalecał jej typ
realistyczny, niżej plasując sielankę rokokową, przychylnie wypowiadał się o sentymentalnych bukolikach
Karpińskiego). Wiele miejsca Dmochowski poświęcił starożytnemu eposowi; jednak za wzorzec przywoływał Iliadę
Homera, a nie Eneidę Wergiliusza, jak to uczynił Boileau. Fragmenty polskiego poematu dotyczące tragedii i komedii
są jednak niejednoznaczne: z jednej strony autor broni zasady trzech jedności, z drugiej jednak dostrzega nowe
możliwości techniczne ówczesnego teatru. Wybitnymi polskimi tragikami byli według Dmochowskiego tylko
Kochanowski, Rzewuski i Wybicki. Odnosząc się do komedii, autor dostrzegał jej zalety dydaktyczne, jednak wyraźnie
nie akceptował żywiołu komicznego; pominął komedie Zabłockiego, a o twórczości Bohomolca nie wyraził się
pochlebnie.

Rymy aabb przez cały utwór.

1. Treść materyi

streszczenie poszczególnych pieśni, wypisanie czego będą dotyczyły
a/ PIEŚŃ PIERWSZA powszechne prawidła poezji
b/ PIEŚŃ DRUGA o sielankach, o trenach, o odach albo pieśniach, o epigrammatach, o satryach, o
bajkach,
c/ PIEŚŃ TRZECIA o trejedyi, o epopei czyli wierszu bohaterskim, o komedyi,
d/ PIEŚN CZWARTA uwagi względem poezyi i poetów

2. Do najjaśniejszego miłościwego pana Stanisława Augusta króla polskiego wielkiego księcia

litewskiego etc.etc
- zwrot do Poniatowskiego, jako do głównego patrona sztuki literackiej (m.in.)
- pisze o tym, że w swoim dziele chciał zawrzeć to o czym piszą poeci wraz z charakterystyką
poszczególnych rzeczy
- każda sztuka ma swoje zasady
- piszanie dla poety o wielka sztuka, musi wiele umieć
- powołanie się na autorów wcześniej piszących takie dzieła, byli dla niego wzorem (wymienieni
wyżej)
- jeśli im nie dorówna to nie będzie się wstydził, bo jego intencje były dobre
- prośba, aby król łaskawy okiem spojrzał na dzieło
- podlizywanie się królowi, że jest jego najwierniejszym poddanym

3. Przedmowa
•

uznaje polski za jęz. równie ornamentalny do łacina w literaturze (niektórzy mogą uznać go za byt
śmiałego);

•

napisał to dzieło, bo szukał czegoś co jeszcze nie było poruszane – wg niego „rymotwórczość”

•

wymienia autorów zagranicznych, którzy już poruszali ten temat: Arystoteles – uporządkowanie,
wskazuje prawidła, Horacy – z dowcipem, pozorny nieład, pisze do innych poetów jako poeta, Wida
– o sztuce sztuką, Boalo Despro – jest nauczycielem dający przykład i naukę, Pop – myśli
oryginalnie, ale komplikuje wszystko wzniosłością swoich myśli

•

Naczytał się tych dzieł i chciał napisać podobne – nie do końca oryginalne, ale i nie tłumaczenie.

•

Najbardziej się wzorował na Horacym Desprze.

PIEŚŃ PIERWSZA

✔

Będzie pisał o ty jaki poeta powinien być, jest to dzieło mające służyć młodzieży do nauki.

✔

Nie każdy może być poetą, bo do tego potrzebny jest talent, ale jeśli ktoś ma ochotę rymować to
powinien próbować.

✔

Pisarze używają rożnych form i tematyki – szukają swojej dziedziny.

✔

Trzeba uważać, żeby nie pisać zbyt górnolotnie, bo śmiesznie to brzmi. Jeśli ktoś nie umie rymować
powinien zająć się mową niewiązaną – prozą.

✔

Trzeba wystrzegać się płaskich, pospolitych rymów, nie wolno być z takich zadowolonym.

✔

Opaliński pomimo że ma duch satyryczny nie „głaszcze ucha” rymem.

✔

Ważniejsza jest myśl, a potem rym, nie odwrotnie.

✔

Niektórzy pięknymi formami i rymami chcą zastąpić i zasłonić braki w głowie – źle.

✔

Trzeba uważać, żeby treść była równa formie.

✔

Natura jest ozdobą, naśladowanie natury to sukces – opis natury. Byle tylko mieć dowcip to można
tego użyć.

✔

Nie należy szukać wymyślnych metafor (delfiny w lesie). Należy naśladować.

✔

Nie wolno puszczać wodzy fantazji – trzeba opisywać rzeczy prawdopodobne – po 1.

✔

Po drugie należy się trzymać tych prawdopodobieństw.

✔

W utworze musi być ład – nie wolno wplatać pięknych elementów, które nie mają żadnego
znaczenia.

✔

Prawdziwy poeta harmonijnie prowadzi dzieło, cały czas ma przed oczyma jego zarys i prowadzi je
gładko tam gdzie chce – bez górnolotności, ani upadku.

✔

Opis pałacu, bardzo szczegółowy – do tego stopnia, że jest nudny (10 stron zanim się dojdzie do
ogrodu)

✔

Poecie mają skłonność do przesady – jeśli nie chcą napisać prostackiego wiersza piszą zbyt
górnolotny, jeśli nie zbyt strojny – jest obnażony.

✔

Nie wolno pisać w jednym tonie – np.: raz delikatnym, raz wysokim (nie jest nudno) – pisarz piszący
w taki sposób jest błogosławieństwem.

✔

Należy wystrzegać się wielkich obrazów i słów – zazwyczaj kryje się za nimi pustka. Ale ludzie,
którzy się się znają chwalą to.

✔

Każdy rodzaj ma swoją specyfikę pisania.

✔

Należy nie pisać rzeczy podłych – pisać szlachetnie i dla dzieci. Należy być wysokim bez pychy i i
miłym bez prostoty.

✔

Wiersz powinien być płynny, miły dla ucha, nie powinien nudzić.

✔

Dobrze jest zmieniać formy, raz opisywać coś pięknego, potem straszyć – taki poeta jest
wartościowy.

✔

Kto ma zdolność przy pracy – wszystko mu się uda.

✔

Bogurodzica – pierwszy wiersz polski, śpiewali są przodkowie idący na wojnę, nie miał harmonii nie
znał ładu, rymów etc.

✔

Potem nastąpił czas kiedy pisano po łacinie, poezję oświecił jednak Kochanowski – pisał po polsku

✔

Wielka pochwała Kochanowskiego – pisał po pol., stworzył rymy, jego pieśni są nieśmiertelne,
poruszał rożne tematy, otworzył Polakom oczy.

✔

Wymienienie innych poetów, którzy byli dobrzy, ale nie aż tak jak Kochanowski – Twardowski,
Chrościński, Bardziński, Otwinowski, Potocki, Szymonowic, Zimorowic, Gawiński (przy okazji
wymienianie niektórych ich osiągnięć).

✔

Wg. autora potem coś się popsuło – było z poezją gorzej (przykre dźwięki lutni).

✔

Ponowna poprawa po objęciu rządów przez Poniatowskiego. Dwóch poetów miało dołączyć na
parnasie do Kochanowskiego – Krasicki i Naruszewicz.

✔

Ale w tych czasach było wielu poetów, każdy był praktycznie poetą i było wiele złych wierszy bez
duszy z samą formą.

✔

Wiersze powinny być jasne, jeśli potrzeba tłumacza to są złe.

✔

Należy szanować swój język ojczysty. Jeśli nie zna się dobrze polskiego będąc Polakiem nie
powinno się być poetą.

✔

Można stworzyć nowy wyraz, o ile w Polskim nie ma starego, jeśli jest należy go użyć.

✔

Nie narzekaj na swój ojczysty język.

✔

Jeśli chce się osiągnąć chwałę nie należy się spieszyć, lepiej wszystko na spokojnie przemyśleć.

✔

Pośpiech powoduje wiele błędów. Trzeba pilnować, żeby dzieło było spójne.

✔

Aby uniknąć ostrej krytyki innych , samemu trzeba być sobie krytykiem.

✔

Dobry jest przyjaciel, który rzetelnie wytknie błędy, a nie będzie na wszystko przyklaskiwał, a
jeszcze gorzej jeśli potem będzie obmawiał dzieło za plecami.

✔

Jednak niektórzy autorzy się obrażają za taką konstruktywną krytykę, która ma pomóc.

✔

Bardzo często słabi autorzy mają wielu czytelników i wydawców, a wybitnych nikt nie chce słuchać.

PIEŚŃ DRUGA

✔

Opis pasterki – nie nosi bogatych strojów.

✔

Sielankę kazi nadętość i styl wysoki, ale ozdabia szlachetna skromność o.O

✔

Sielanka jest miła dla ucha, czynności wykonywane prze pasterzy są harmonijne, spokojne.

✔

Lecz czasem autora poniesie i zmienia ton na huczny – to nie pasuje. Wszystko się płoszy.

✔

Inni wplątują sprawy polityczne, o których pasterze (nieuczeni) nie mogliby wiedzieć.

✔

Należy naśladować Teokrtyta i Marona – godzien im jest Szymonowic.

✔

Poeci opisują emocje, które ich nie dotyczą – np.: pozorny smutek.

✔

Treny – przerysowanie (wszyscy płaczą z autorem, jest niezmiernie smutny) nie jest to prawdziwe,
jeśli poeta będzie się sam smucił to inni też będą się z nim smucili, poeci powinni brać przykład z
Jana Kochanowskiego i jego „Trenów”. Dobre są również „Żale Orfeusza po śmierci Eurydyki”
Kniaźnina.

✔

Ody są piękne różnorodne, ale kryje się z nimi pustka.

✔

Pogarda dla ód o charakterze okazjonalnym.

✔

Pieśni powinny mówić o miłości, a nie o polityce. Dobre pieśni – Pindar, Flakk, Naruszewicz.

✔

Epigramat (napisał ich dużo Marcyjalis) – powinna być wyłożona krótko zwięźle i dowcipnie.

✔

Fraszki – dobrzy Kochanowski i Kochwski; zły – Potocki.

✔

Błędem w epigramatach i fraszkach jest zbyt duża treść.

✔

Satyra – wytyka cechy, ale nie obraża konkretnego człowieka. Pierwszy Lucyli, potem Horacy.
Persyjusz, Juwenalis, Sejan, Messalin. Godni ich są: Kochanowski, Opaliński, Krasicki i
Naruszewicz. Jedni jednak odwodzą od złego, inni uczą. (Potem opisanie o czym poszczególni
polscy autorzy pisali – ci wymienieni)

✔

Współcześni powinni uważać w satyrach, aby nie można było poznać o kim się pisze.

✔

Bajka – prosta, zmierza do celu, o zwierzętach, mają uczyć. Pierwszy Ezop, Fedr (Rzym), Fonten
(Fr.), Jakubowski w Polsce. Najlepiej w Pol. Krasicki.

PIEŚŃ TRZECIA

✔

Wszystko można pięknie namalować.

✔

Komedie ukazują wady ludzi, ludzie się śmieją z aktorów, a naprawdę śmieją się z siebie.

✔

Autorzy sztuk chcą wystawiać swoje sztuki i coś wygrywać, być niezapomnianymi, ale najpierw
muszą włożyć emocje w swoje sztuki.

✔

Antyczne wzorce: należy wzbudzić mocne emocje (katharsis), akacja powinna być klarowna dla
widza i powinna trwać jeden dzień. Jeśli nie da się czegoś rozwiązać sposobem ludzkim, trzeba
rozwiązać boskim – deus ex machina

✔

Trudnością jest w teatrze to, że wszystko się odbywa w jednym miejscu – na scenie, gdzie w sztuce
miejsca są czasem inne. To czego nie można pokazać należy dokładnie opowiedzieć.

✔

Nie powinno być na scenie rozlewu krwi.

✔

Ludzie lubią, kiedy prawda wychodzi na jaw. Zawsze na końcu spektaklu akcja pędzi szybciej.

✔

Ważniejsze są emocje, a nie liczenie poszczególnych wierszy w aktach.

✔

Nie wolno pozwolić, aby scena została pusta.

✔

Początki teatru – Taspis, Eschil (maski, ozdoby, scena), Eumenid, Sofokles, Eurypides. Nigdy nie
mogli im dorównać Rzymienie – Plaut, Terncy. Potem długa przerwa aż do Szekspira, Moliera,
Woltera.

✔

W Polsce długo nie było nic, były małe przedstawienia dla szlachty robione przez żaków (bardziej

dialogi). Kochanowskie napisał „Odprawę posłów greckich” (mało popularne), teatr w ogóle na
początku nie był popularny w Polsce – potem wprowadzono Woltera i Kornela.

✔

Twórcą – Bohomolec, ale gdyby uczył, a nie tylko śmieszył byłby bardziej sławny.

✔

W Polsce rozwija się komedia, a nie tragedia.

✔

Każdy bohater ma jakąś bardzo mocno zarysowaną cechę. Powinni też dobrze oddawać to na scenie
emocjami. Autor musi być wprawny w oddawaniu emocji postaci gestami.

✔

Bohaterowie powinni mówić w języku typowym dla tej postaci.

✔

Bohaterowie wcale nie muszą być z wysokich rodów, aby mogli wzbudzić emocje widza.

✔

Widz powinien wyjść ze spektaklu oczyszczony, powinno to w nim wzbudzić emocje.

✔

Epopeja – bardzo wysoki styl, wszyscy tam są szlachetni, bogowie greccy.

✔

Homer – autor, potem Wergiliusz, a po wielu latach Tass i Milton; Krasicki „Myszeida”

✔

Opis typowej przygody na morzu – bogowie ingerują. Nie ma pięknych rymów – nudne.

✔

„Iliada” - opowiedzenie o opisie bitwy, walka Hektora z Achillesem. Wszyscy szlachetni.

✔

Teraz nie wypada pisać epopei z dawnym bóstwami – należy pisać chrześcijańskie o walce nieba z
piekłem. Fragment o istocie Boga chrześcijańskiego.

✔

Nie odrzuca się jednak jednoznacznie „bajek” mitologicznych.

✔

Lepiej jednak pisać epopeje bez bogów, o bohaterze w każdym stopniu pozytywnym, mającym złych
i niegodnych przeciwników. Bohater musi odznaczać się cnotą, a jego słaby punkt będzie wzbudzał
żal wśród czytelników (jak Achilles)

✔

Tasso „Jerozolima wyzwolona” - kiepskie, bohater „za mały”, dużo modlenia – mało walki, zbyt
dużo wątków.

✔

Epopeja powinna mieć jeden wątek – jak gniew Achilla.

✔

Nie powinno być niczego zbędnego, nie zbyt dużo treści. Wątki powinny się zgrabnie przeplatać, nie
powinny się urywać, powinny mieć sens. Powinny być opisy.

✔

Nie powinno się mówić zbyt wiele poza głównym wątkiem, bo to wytrąca z toku myślenia (jak
gniew Achilla – to z niego wynikają wszystkie zdarzenia)

✔

Opowieść powinna być wypełniona „dziwem” - okoliczność godna podziwiania, ale
prawdopodobna.

✔

Dzieło nie powinno się zaczynać hucznie, bo jak potem można tej podniosłości dorównać w reszcie
dzieła. Powinno rozpoczynać się łagodnie, a potem narastać.

✔

W pisaniu epopei niezrównany jest Homer.

✔

Pochwała „Transakcji wojny chocimskiej” Potockiego.

✔

KOMEDIA – początki, szydzenie z ludzi, autorzy: Eupol, Kratyn, Arystofanes; nie oszczędzali ludzi
(Sokrates w „Chmurach”) zamiast wad krytykowali postaci. Dopiero potem tego zakazano i komedia
stała się odpowiednia – wyśmiewano wady (jeśli ktoś widział te cechy w sobie – wstydził się).

✔

Autor komedii powinien bardzo wnikliwie obserwować ludzi.

✔

O cechach poszczególnych ludzi. Człowiek zmienia się na przestrzeni lat, zmieniają się jego
przywary (młodość, dojrzałość).

✔

Postaci powinny mówić językiem odpowiednim dla swojego stanu, wieku, pochodzenia.

✔

Narody mają swoje stereotypowe cechy – Fr. lekki, Ang. ponury, Niem. opiły, Włoch złośliwy,
Holender skrzętny, Hiszp. leniwy.

✔

Rozróżnienie na żarty w sztukach dla pospólstwa i dla ludzi mądrych.

✔

Kolejne wydarzenia powinny być naturalne, nie trzeba się silić, aby każda postać miała swój
odpowiednik o charakterze przeciwnym (jest to dobry sposób, ale mało naturalny).

✔

Komedia powinna też zawierać dobre przykłady, np.: wymienienie obowiązków ojca i syna czy
męża i żony. To lepiej zabawi publiczność niż wulgarne żarty.

✔

Powinna uczyć, jak „Panicza gospodarz” Kossakowskiego – trzeba szanować dobro i czcić obyczaje.
Dobro zawsze zwycięża.

✔

Niedobra sztuka - „Dziedzic” (?)

PIEŚŃ CZWARTA

✔

O istocie zawodów, jeśli nie ma się wystarczającej ilości talentu, żeby wykonywać pierwszy stopień
danego zawodu, może wykonywać drugi stopień (generał – osoba nosząca broń)

✔

Nie działa to jednak w sztuce, a przede wszystkim w pisaniu wierszy. Nie ma tam stopni pośrednich

– tylko najwyższy. Jeśli wiersz nie sięgnie nieba, od razu spadnie na ziemię.

✔

Z talentem powinna iść w parze wiedza, umiejętności. Bez obydwu nie ma dobrego wiersza.

✔

Bardzo dobrze jest naśladować i szanować dawnych wybitnych twórców, ale nie jest też grzechem,
kiedy jednostka wybitna poszukuje czego nowego (pomimo że czasem „ciasne umysły” to
krytykują)

✔

Tworząc sobie nowe drogi świetnymi pisarzami zostali Milton i Jung.

✔

Każde dzieło, które jest naśladownictwem (dobrym) powinno być docenione.

✔

Poezja jest dobra kiedy zachowania są zgodne z naturą (smutek po śmierci bliskiego, wdowa rwie
włosy z głowy po śmierci męża, syn, który wyjechał z domu po powrocie ściska w płaczu nogi
rodziców).

✔

Żeby opisać dobrze jakaś sytuacje trzeba używać odpowiednich słów, stylistyki. Żeby to wyćwiczyć
trzeba dużo czytać. Aby coś opisać należy też znać konwenanse, obyczaje – wtedy przedstawienie w
poezji będzie dobre.

✔

Poeta nie powinien dać się zwieść pochwałom. Nie powinien się wstydzić pytać innych o radę – sam
nie jest w stanie wiedzieć wszystkiego. Nie powinien szukać chwały kosztem innych.

✔

Poeta musi na przykład dawać rady sejmującym – pochwała poezji Trembeckiego.

✔

O tym, że tak niewielu poetów zyskało chwałę za życia, wielu wybitnych jest niedocenianych.
Poetów nie powinno to zniechęcać, potomkowie bowiem ich uhonorują i docenią.

✔

W mieście tworzy się ciężej niż na łonie natury (na wsi).

✔

Natura jest ogromna inspiracją dla poety.

✔

Wiersze starożytne to źródło inspiracji, ale niektórzy korzystają z tego nieudolnie, inni natomiast
potrafią wykorzystać w ciekawy sposób.

✔

Jeśli ktoś nie potrafi sam tworzyć, powinien zacząć tłumaczyć wiersza starożytne. Nie jest to
oczywiście łatwe i jest bardzo mało zgrabnych i dobrych przekładów. Nie wolno tłumaczyć słowo w
słowo, trzeba się wykazać.

✔

Naśladowca nigdy nie dorówna autorowi, trzeba zaufać swoim możliwościom.

✔

Motywacją dla autorów powinna być obietnica chwały.

✔

Nawet najlepszemu autorowi zdarzają się błędy, ale jeśli cała reszta jest dobra czytelnik wybaczy
„mała plamę”. Nawet Homerowi zdarzały się błędy. W dużych dziełach trudno się tego ustrzec.

✔

Złych dzieł nie da się nawet doczytać do końca. Dobre można czytać bez końca i widzieć je cały
czas na nowo, czerpać z niego przyjemność.

✔

Niedobrze jest czytać dzieło tylko po to, aby śledzić w nim błędy – jak Zoil Homera i Wergilego.
Przypowiastka o tym jak jakiś bożek znalazł wszystkie błędy w utworach i zaniósł je Febowi, ten dał
mu worek ziarna zmieszanego z plewami i kazał mu je oddzielił, bożek zrobił to i spodziewał się za
to nagrody, dostał jednak worek z plewami (ponieważ plewy to błędy) Feb zachował dobrą resztę.

✔

Krytykować powinien tylko ten, kto sam coś robi.

✔

Kiedyś ludzie byli niecywilizowani, nie było własności rządziła siła – z tego wynikały rozboje.

✔

Załagodziła to dopiero poezja. Poezja ma moc łagodzenia wszystkiego (Orfeusz).

✔

Poezja jest przyczyną rozwoju cywilizacji, budowała miasta, zagrzewała do walki, opiewała
bohaterów, pomagała miłości.

✔

Wszyscy chwalą poezję, Polska też ją chwali i podziwia.

✔

Pochwała poezji, podsumowanie wszystkiego z pieśni czwartej co było powiedziane.

✔

Zamknięcie klamrowe – ponowny zwrot do muz. Poeta pisze o swoim dziele, że chciał pomóc
młodym w rozeznaniu się w literaturze i ma nadzieję, że przyniesie to jakąś korzyść.