Stanisław

Cat-Mackiewicz

Stanisław August

J'ai ete dans le cas singulier

mais bien horrible de sacrifier l'honneur

au devoir.

Stanisław August

Podczas kryzysów - powtarzam -

strzeżcie się agentów.

Józef Piłsudski

Wysyłam Keyserlinga, by zrobił ciebie królem...

Edward VIII, król Wielkiej Brytanii, stracił koronę przez kobietę. Stanisław August, ostatni król polski i wielki książę litewski, nie tylko zyskał koronę przez kobietę, ale do korony dążył dla kobiety. Zdobył koronę, aby zdobyć kobietę.

Dnia 26 lutego 1758 roku rano, w Petersburgu, żona następcy tronu rosyjskiego, Piotra, późniejszego cesarza Piotra III, wielka księżna Katarzyna Aleksiejewna, która jako panna nazywała się księżniczka Zofia Augusta Anhalt-Zerbst-Do rnburg i urodziła się w Szczecinie w roku 1729, jeśli nie w niedostatku, to w każdym razie nie wśród bogactwa, a później była światu znana jako Katarzyna II Wielka, cesarzowa Wszechrosji, otrzymała od swego kochanka bilecik tajny i alarmujący, jakkolwiek rozpoczęty optymistycznym westchnieniem filozoficznym.

Wielka księżna podniosła spódnicę i włożyła bilecik tam, gdzie podwiązka uchwytuje pończochę. Tak przynajmniej w swoich arcyinteresujących i arcyintymnych Zapiskach opowiada o kryjówkach podobnych dokumentów. Potem brwi jej, które na prześlicznej białości twarzy wyglądały jak dwie cienkie czarne linie, mi­strzowską ręką rysownika węglem pociągnięte, brwi te boleśnie i z niepokojem się zmarszczyły.

Sytuacja była groźna. Przed młodą kobietą stanęło widmo śmierci - gorzej, bo tortur - a co najmniej możliwość utraty widoków dojścia do tak przez nią upragnio­ne go tronu.

Kochankiem, autorem bileciku, był Poniatowski, stolnik litewski, późniejszy król, a wówczas przedstawiciel Augusta III przy Elżbiecie, cesarzowej rosyjskiej. Był on urodzony w tym Wołczynie, w którym premier Składkowski kazał go później pochować. Urodził się 17 stycznia 1733 roku, czyli był od swojej kochanki o cztery lata młodszy. Pisał:

„Człowiek nigdy nie jest bez pomocy. Uprzedzam cię, że wczoraj wieczór aresztowano hrabiego Bestużewa i pozbawiono go urzędów i godności. Z nim razem aresztowano twego jubilera Bernardiego, Tielegina i Adadurowa".

Poniatowski w swych pamiętnikach, które wraz z zapiskami Katarzyny i wspomnieniami księżnej Daszkow stanowią podstawę rozdziału niniejszego, powiada, że Katarzyna miała usteczka, które wołały o pocałunek. Nie dziwiłbym się, gdyby te usteczka w tej chwili drgnęły od strachu.

Elżbieta Piotrowna, cesarzowa, nie raz jej wspominała o losie Aleksego Piotrowicza, swego brata przyrodniego, którego Piotr, ojciec, cesarz i największy świata tego rewolucjonista, w porównaniu z którym Lenin jest tylko umiarkowanym reformatorem, kazał nie tylko zabić, nie tylko przedtem torturować, ale pozbawić życia przez wetknięcie mu z tyłu, do kiszki odchodowej, sztaby rozpalonego żelaza. Elżbieta sama doszła do korony przez zamach stanu, przez wypędzenie swoich poprzedników, i stąd nieraz podejrzliwie patrzyła na młodą Niemeczkę, ewentualną swoją dziedziczkę i współzawodniczkę, i zastanawiała się, skąd ta dziewczyna ma tyle sprytu, woli, wytrzymałości, taktu i fałszu. Elżbieta była lubieżna, leniwa i pijaczka, była też jednak niegłupia.

Wspomniany w bileciku Bernardi, Wenecjanin, handlował w Petersburgu klejnotami i był łącznikiem Katarzyny z kanclerzem cesarstwa hrabią Bestużewem-Riuminem, który już dawno jej proponował pewne kombinacje. Katarzyna brała pieniądze po kryjomu od posła angielskiego Williamsa, człowieka zakochanego w Poniatowskim, a intrygi, których znać nie powinna była cesarzowa, łączyły ją z Bestużewem, posłem angielskim Williamsem, Poniatowskim, generałem Apraksinem i wielu jeszcze ludźmi. Przeciwko tym spiskom była potężna zmowa Woroncowów i Szuwałowów, posła francuskiego L'Hopitala i rezydenta saskiego Prassego, który podkopywał się pod Poniatowskiego, swego, w pewnym sensie, przełożonego.

Tielegin, także wspomniany w bileciku, był adiutantem wielkiego łowczego Aleksego Razumowskiego, kochanka - „faworyta", jak się wtedy mówiło oficjalnie - a nawet morganatycznego męża cesarzowej Elżbiety, z którym miała troje dzieci, noszących tytuł książąt Tarakanowów. Ten Razumowski za młodu był po prostu chłopcem w chórze cerkiewnym. Puszkin, dumnie pisząc, że jego przodek „na klirosie nie pieł s djaczkami", miał niewątpliwie jego na myśli. Teraz Razumowski był już stary i nie mógł nadążyć za temperamentem córy Piotra Wielkiego, toteż za jego aprobatą i protekcją obsługiwał cesarzową niejaki Biekietow, a właśnie Tielegin miał mieć oko na tego Biekietowa. Aresztowanie jego było bardzo, bardzo nieprzyjemne.

Adadurow był nauczycielem języka rosyjskiego Katarzyny, gdy ta w roku 1744 przyjechała do Petersburga, mając kilka koszulin i kilka sukienek oraz matkę, która ją okradała z prezentów Elżbiety (sama cesarzowa miała czternaście tysięcy sukien i kilka tysięcy trzewików). Wtedy to już ta nieszczęsna dziewczynina powiedziała sobie: „nie wątpię ani na chwilę, że sama sobie zdobędę władzę cesarską", i zaczęła cierpliwie znosić potworne wariactwa swego degenerata-męża. Uczyła się rosyjskiego tak pilnie, że nie spała nocami i w końcu nabawiła się jakiejś choroby, od której omal nie umarła. Kiedy uważano ją za konającą, matka zażądała pastora luterańskiego; dziewczyna się ocknęła i poprosiła, aby przyszedł pop, który ją nawracał na prawosławie. Już wtedy zresztą czytała Woltera i „wiedziała", że prawdziwi filozofowie nie wierzą w żadną religię. Pamiętała także z tych czasów upokarzającego swego narzeczeństwa chwilę, gdy zausznik cesarzowej, Lestocq, przyszedł do niej i powiedział grubiańsko: „No, pakujcie manatki. Będziecie zaraz odesłane z powrotem". Ale wtedy nabroiła ta jej nieznośna matka, którą istotnie wysłano.

Trzeba wiedzieć, że Katarzynę, która po kryjomu intrygowała na prawo i lewo, traktowała Elżbieta teraz jeszcze jak osobę małoletnią. I ona, i jej mąż nie mogli się w ogóle ruszyć bez ze zezwolenia monarchini. A te raz tego rodzaju aresztowania.

Katarzyna gra va banque.

Przede wszystkim dnia następnego idzie na bal, wydany z powodu zaręczyn Lwa Naryszkina z panną Zakriewską. Na bal ten Poniatowski nie przychodzi, udając chorego. Rozmowy, a raczej szepty pokątne, do tyczą oczywiście tylko sprawy Bestużewa. Jeden dystyngowany hrabia rosyjski wyraża radość, że nie będzie potrze­bował płacić Bernardiemu za klejnoty, które ten mu przyniósł przed aresztowaniem. Katarzyna wie już, że śledztwo w sprawie Bestużewa znajduje się w rękach trzech ludzi. Żartobliwie zagaduje z jednym z nich, księciem Trubeckim. Ten powiada:

- Bestużew został zaaresztowany, a my teraz mamy znaleźć za co.

Śmiałe powiedzenie, na którym znać wpływ Woltera, wpływ jego dowcipów, ale na salonach petersburskich za elżbietańskich czasów trzeba być bardzo ostrożnym z wysłuchiwaniem takich śmiałych powiedzeń. Kiedyś wielki inkwizytor Szuwałow w rozmowie z Katarzyną wskazał na cesarzową i po wie dział: „dura". Była to niewątpliwie prowokacja. Katarzyna udała, że nie słyszy. Było to najlepsze wyjście z sytuacji, które przynosi zaszczyt jej zimnej krwi.

Katarzyna zostaje powiadomiona przez Bestużewa z więzienia, że pewne papiery mogące ją skompromitować zostały przez niego spalone. Co było w tych papierach, o tym dokładnie nie dowiemy się nigdy. Katarzyna nie do wszystkiego się przyznaje w swoich zapiskach. Teraz Katarzyna przechodzi do działań ofensywnych w swojej obronie. Występuje z żądaniem, aby ją odesłać z powrotem do Niemiec. Owe grubiańskie „pakuj swoje manatki" sprzed lat dziesięciu widać głęboko gdzieś wwierciło się jej w mózg. Wie jednak, że to żądanie jest dla Elżbiety nie do przyjęcia: żona następcy tronu rosyjskiego za granicą mogła być wtedy instrumentem niepospolitym w czyichś rękach do interwencji w sprawach rosyjskich. Ale wysunięcie tego żądania może wyjaśnić sytuację i przyśpieszyć rozgrywkę. Elżbieta odmawia audiencji, wtedy Katarzyna udaje, że jest chora, przywołuje spowiednika, wiedząc, że ten oczywiście pobiegnie z donosem do kogo trzeba. Ten chwyt się udaje, Elżbieta zgadza się na rozmowę.

Katarzyna jest tym, co określamy wyrazem: arywistka. Pnie się z dołu w górę, pnie z uporem, z wiarą we własne siły, z energią, z żelazną wolą. Została narzeczoną Piotra Holsztyńskiego, następcy tronu rosyjskiego, dlatego że w bracie jego matki kochała się kiedyś Elżbieta, dopóki ten nie kipnął na ospę. Była nicością przed tym narzeczeństwem, jej ojciec, jakieś książątko niemieckie, których setki było w Niemczech ówczesnych, był zaledwie dowódcą jakiegoś zakazanego pułku w Szczecinie, a ona sama - o zgrozo! - jako dziecko bawiła się na ulicy z mieszczańskimi dziewczynkami i dygała, i całowała ręce ich matkom, zwykłym mieszczankom. Pomiędzy nią, Katarzyną, a tymi dwojgiem, z którymi teraz gra o śmierć i życie, to jest cesarzową Elżbietą i mężem, Piotrem Holsztyńskim, różnica jest zasadnicza. W tym teatrze efektownych marionetek, którym jest historia wieku XVIII, Katarzyna mija się z Elżbietą i Piotrem Holsztyńskim, bo idzie w górę, a oni w dół. Ona rośnie w potęgę, oni są degeneratami, schyłkowcami, dekadentami krwi genialnej, bo krwi ojca bądź też dziadka, Piotra Wielkiego. Oczywiście Elżbieta to tylko początek tej degeneracji, trzeba się w niej tej degeneracji dopiero doszukiwać; wpółprzytomny, wpółwariat, wpółidiota Piotr Holsztyński jest degeneratem w całej pełni. Ojcem Elżbiety był car, matką zawodowa prostytutka, dziewka włócząca się za żołnierskimi obozami. Car - to zamało o Piotrze Wielkim. Był on nie tylko carem, lecz geniu­szem, który wywrócił całą Rosję do góry nogami, prześladował rosyjskość, prawosławie, szydził i bluźnił prawosławnemu Bogu, walczył z obyczajem, z tradycją, nawet z językiem rosyjskim - i dał Rosji olbrzymią potęgę, zdobył dla niej dwa morza. Przed Piotrem Wielkim dwa państwa słowiańskie: Rosja i Polska, rywalizowały z sobą, przy tym Polska raczej w tej rywalizacji zwyciężała; po Piotrze już o żadnej rywalizacji polsko-rosyjskiej mowy być nie mogło. Piotr Wielki był także olbrzymem fizycznym, półtora raza większym od przeciętnego człowieka, człowiekiem o niesłychanej sile i wytrzymałości; nadludzkiej odwagi bohaterem, a czasami podłym tchórzem ulegającym napadom głupiej, zwierzęcej paniki; mędrcem, filozofem i bestialskim, ohydnym sadystą. Natura bogata i skomplikowana.

Córa jego Elżbieta ma twarz zmysłową, lecz przystojną, białość skóry po mamie prostytutce, a wielkie, inteligencją ogrzane oczy po ojcu carze. O ile Katarzyna jest kobietą normalną, o dużych wymaganiach seksualnych, ale bez żadnych, najmniejszych zboczeń, o ile Katarzyna karmi ptaki w ogrodzie, o tyle Elżbieta lubi karmić ropuchy. Elżbieta zniosła karę śmierci na dworze, ale oto patrzy na jakąś pannicę przy dworze na balu i powiada: „cieniutka szyjka, na szubienicę odpowiednia", i wybucha śmiechem. Kiedy Elżbieta, przy pomocy żołnierzy gwardii, robiła swój zamach stanu, który potem skopiowała Katarzyna, to wpadła do pokoju niemowlęcia-cesarza Iwana Antonowicza, chwyciła dziecko z kołyski. Żołnierze wyciągnęli naprzód swe karabiny, pewni, że rzuci im dziecko na bagnety, ale oto mamka dziecka zrobiła gest błagalny, Elżbieta ucałowała niemowlę, oddała mamce, z tym że pojedzie ono do więzienia. Dopiero Katarzyna, gdy została cesarzową, na wszelki wypadek kazała tego Iwana zamordować, używszy przy tym nikczemnego chwytu prowokacyjnego. Elżbieta lubiła bale, na których na jej rozkaz mężczyźni byli przebrani za kobiety, a kobiety za mężczyzn. Katarzyna w swych zapiskach opowiada, że było to okropne. Panowie byli w złych humorach, bo nie umieli się poruszać w szerokich spódnicach na fiszbinach (w Polsce mówiono wtenczas: na wielorybim rogu) i włosy musieli mieć uczesane tak, jak damy na wielkich dworskich przyjęciach. Kobiety w spodniach po kolana pokazywały swe nogi, które - jak nas zapewnia Katarzyna - były zawsze albo za grube, albo za krótkie. Katarzyna, zwracam tu uwagę, pisała swe zapiski już wiele lat po śmierci Elżbiety, pisała je po prostu dlatego, aby sobie dokładnie uprzytomnić lata, kiedy była młoda, toteż nie ma najmniejszego powodu, aby myśleć, że w tych zapiskach schlebia Elżbiecie, a jednak wykrzykuje, że na takich balach o męsko-damskich metamorfozach tylko i jedynie Elżbieta wyglądała prześlicznie. Jej wysoki wzrost i kształtna figura pasowały bardzo do wykwintnego ówczesnego stroju męskiego, a jej nogi były cudem doskonałości. Linia łydek mogła się przyśnić największemu artyście w architekturze czy rysunku, a stopę miała małą i niezwykle kształtną. Raz, gdy tańczyła menueta, ów, według pojęć ówczesnych, „taniec królów i króla tańców", Katarzyna nie wytrzymała i powiedziała jej, że dobrze, iż nie jest mężczyzną, bo nie byłoby kobiety, która by się w niej nie kochała. Elżbieta bardzo dobrze przyjęła ten wybuch za­chwytu, odpowiedziała jakimś bardzo eleganckim, prawdziwie osiemnastowiecznym komplementem i pocałowała Katarzynę.

Teraz Elżbieta wzywa Katarzynę niby to na audiencję najmiłościwszą, a w rzeczywistości na „dopros", na śledztwo, które, jak zawsze w Rosji od Piotra Wielkiego do czasów Łubianki, prowadzi się w nocy. Pisze Poniatowski w swoich memuarach: „Les grands secrets ne se disent guere avant minuit bien sonne" - sekretów wielkich nie zwierza się wcześniej, aż północ wydzwoni (ach, ciekawe! jak ten precyzyjny i lekki zarazem, jak zegareczek szwajcarski, francuski frazesik Poniatowskiego w moim tłumaczeniu na polski nabiera natychmiast fałszywych, dekoracyjnych dźwięków języka polskiego z czasów romantycznych; jak ten przykład utwierdza mnie w przekonaniu, że tłumaczenie z jednego języka na język inny jest barbarzyństwem i tandetą), ale tutaj dalecy jesteśmy od Poniatowskiego, jego francuszczyzny, jego polskości, jego europejskości, tu wchodzimy w całkowitą rosyjskość. Tu nie chodzi o zwierzenia kochanków, gdy wszystko już zasnęło i tylko „ktoś tam klaszcze za borem", tylko o „dopros" w rodzaju tego, w czasie którego pastwił się car Piotr Wielki nad synem swoim Aleksym.

Elżbieta przyjmuje Katarzynę w swojej gotowalni. Tu i ówdzie nieporządnie poustawiane świece. Trzy okna, dwa marmurowe stoły i wielkie lustra w marmurowych ramach. Dużo wielkich parawanów w całkowitym cieniu. Drgające światło świec ledwie chwyta jakiś rąbek któregoś z tych parawanów. Za tymi parawanami siedzą jakieś zbiry, siedzi także wielki inkwizytor, czyli główny szpieg Piotr Szuwałow, siedzi także obrzydliwy degenerat, mąż Katarzyny, który jej teraz nienawidzi i życzy sobie jak najbardziej jej zguby. Natomiast wyraźnie, jak w lustrach wód, odbija się światło świec w złocie kubków, miednic, mis, bidetów, bo te wszystkie przedmioty są szczerozłote, kute w masywnym złocie. Widać w odważnym mózgu Katarzyny kołatało się jednak jakieś zdenerwowanie, skoro odblaski świec w tym złocie opisuje nam po latach z impresjonistyczną wprost wyrazistością. Katarzyna klęka. W jednym z bidetów widzi trzy zmięte papierki. Poznaje swoje listy do generała Apraksina, widać zabrane mu przy aresztowaniu. Oddycha spokojnie. Jeśli tylko to, to nic. W tych listach nie było nic złego.

Śledztwo jest długie. W pewnej chwili wychyla się zza parawanu Piotr Holsztyński i cesarzowa używa tu obrzydliwego chwytu: powtarza mu jakąś dawną konfidencję Katarzyny, obraźliwą dla Piotra, aby go podrażnić. „Vous voyez comme elle est mechante" - powtarza teraz ciągle Piotr, ale nie stać go na żadną własną koncepcję w tej grze. Około trzeciej w nocy Elżbieta wskazuje na listy do generała Apraksina. Katarzyna nie miała prawa korespondować z tym generałem. Dlaczego więc pisała te listy?

- Lubiłam go bardzo i zachęcałam, aby jak najwierniej służył Waszej Cesarskiej Mości.

O tyle to jest prawda, że w listach tych istotnie nie ma nic, co by mogło być podstawą do jakiegokolwiek oskarżenia.

- Bestużew powiada, że były jeszcze inne listy - mówi teraz Elżbieta.

- Jeśli Bestużew tak mówi, to łże - odpowiada Katarzyna.

Teraz Elżbiecie błysnęły te wielkie, piękne oczy, które ma po swoim genialnym ojcu.

- Ach tak, więc jeśli łże, to poślę go na tortury.

- Wola Waszej Cesarskiej Mości.

Śledztwo skończone. Pojedynek dwóch kobiet wygrany przez Katarzynę.

Katarzyna wraca do domu w towarzystwie męża. Zanim powrócimy do samej sprawy Bestużew-Williams-Poniatowski, zatrzymajmy się przez chwilę na tym wyrodku.

Oto trochę skomplikowanej genealogii Romanowów. Piotr Wielki miał dwóch starszych braci. Pierwszy, car Teodor, panował do roku 1682. Po nim na tron wstąpili dwaj carewicze, Iwan i Piotr, a regentką była carówna Zofia. Potem Piotr przepędził od władzy oboje rodzeństwa i panował sam, ale po bracie Iwanie zostały dwie córki: Katarzyna i Anna. Ta młodsza, Anna, została później cesarzową Rosji i panowała od roku 1730 do 1740. Po starszej córce Iwana, Katarzynie, która wyszła za księcia Mecklenburg-Schwerin, pozostała córka Anna Leopoldowna, która wyszła za niejakiego księcia Antoniego Ulryka, i jej syn, który w 1740 roku był proklamowany jako cesarz Rosji Iwan Antonowicz, ale którego zdetronizowała Elżbieta, a później zamordowała już Katarzyna II.

Sam Piotr był żonaty dwa razy, po raz pierwszy z bojarską córką Łopuchina. Dała mu ona syna Aleksego, którego zamordował, i wnuka Piotra II, który panował od 1727 do 1730, aż umarł na ospę. Po raz drugi - z Katarzyną Skowrońską, która panowała od 1725 do 1727 i miała dwie córki. Młodszą była znana nam Elżbieta; starsza, Anna, wyszła za mąż za księcia Holstein-Gottorp i z tego małżeństwa w 1728 roku urodził się Piotr, małżonek Katarzyny II, późniejszy Piotr III, zamordowany na rozkaz żony w 1762 roku.

Piotr Holsztyński w sposób makabryczny przypomina swego wielkiego dziada, tak jak małpa naśladująca ruchy człowieka przypomina człowieka.

Piotr Holsztyński ciągle coś majstrował, kręcił, czymś komenderował, miał dziwaczne i obrzydliwe pomysły.

Opowiada Katarzyna w swoich Zapiskach:

„Wielki Książę (Katarzy na zawsze o mężu pisze: Wielki Książę lub Jego Cesarska Wysokość), jakeśmy przyjechali do Oranienbaumu, zaraz zaczął musztrować całą swoją świtę, jako żołnierzy, i to szambelanów i kamerjunkrów na równi z lokajami i ogrodnikami.

Wielki Książę tresował także psy, a jak go to nudziło, to grał na basetli. Nie miał pojęcia o muzyce, ale im basetla wydawała dźwięki głośniejsze i bardziej przeraźliwe, tym bardziej go to bawiło.

Raz zastałam szczura powieszonego w pokoju. Wielki Książę mi objaśnił, że szczur ten został powieszony według regulaminu wojskowego, ponieważ do puścił się zdrady głównej: wlazł do fortecy, która stała na stole, i zjadł żołnierza marcepanowego, który stał na warcie.

Pani Kr. dała Wielkiemu Księciu mnóstwo zabawek dziecinnych, w tym wiele lalek. Zabawki te w czasie dnia leżały pod naszym łóżkiem, a w nocy Wielki Książę bawił się nimi do drugiej w nocy. Czasami się śmiałam, ale czasami się gniewałam, bo te zabawki były ciężkie i mnie cisnęły.

Wielki Książę trzymał w alkowie naszej sypialni osiem psów myśliwskich. Smród tych psów był tak silny, że nocą miałam bóle głowy.

Raz słyszałam przeraźliwe wycie. To Wielki Książę trzymał małego pieska za głowę, a jego kałmuk za ogon, przy tym Wielki Książę bił tego pieska w sposób nie możliwy. Prosiłam, aby tego zaniechał, ale wtedy on zaczął go bić jeszcze wścieklej. Każde uczucie litości niewymownie go złościło i podniecało.

Wielki Książę chciał koło Oranienbaumu wybudować klasztor kapucynów, mieliśmy wszyscy być przebrani za kapucynów i jeździć na osłach po wodę i prowizję".

Kiedy Katarzyna urodziła córkę Annę, prawdopodobnie córkę Poniatowskiego, Piotr zjawił się w nocy u niej w sypialni w pełnym mundurze holsztyńskim, z szablą i w ostrogach, i oświadczył, że jako rycerz i Holsztyniec będzie jej bronił w potrzebie.

Piotr stale posiadał jakieś metresy. W czasie gdy kochankiem Katarzyny był Poniatowski, metresą Piotra była Elżbieta Woroncow.

Do tych scenek dodajmy jeszcze dwie opowiedziane przez Katarzynę Daszkow.

Po śmierci Elżbiety, swej ciotki, gdy Katarzyna stale modliła się przed trumną cesarzowej, Piotr odwiedzał cerkiew tylko bardzo rzadko, aby przedrzeźniać popów odprawiających nabożeństwa i głośno musztrować żołnierzy stojących na warcie.

Kiedyś Piotr zobaczył swego ukochanego negra Narcyza, jak bił się z czyścicielem wychodków. Piotr lubił bójki i obserwował to z przyjemnością, ale potem oświadczył, że Narcyza należy zlikwidować, bo się zhańbił bójką z tak mizerną kreaturą. Wytłumaczono mu wtedy, że można Narcyzowi przywrócić honor, jeżeli przejdzie pod sztandarem pułkowym. To Piotrowi przypadło do przekonania, ale uznał samo przejście negra pod sztandarem za niewystarczające i kazał mu drzewcem sztandarowym ze trzeć trochę skóry do krwi.

Piotr był obrzydliwym tchórzem. Wywracał się kiedyś dom, w którym mieszkała Katarzyna z Piotrem. Katarzyna biegała z pokoju do pokoju i wydawała rozporządzenia ewakuacyjne, a Piotr z chwilą pierwszego alarmu, w koszuli, z wrzaskiem i strachem, uciekł na podwórze.

Czy nie za dużo tej rosyjskości w książce o ostatnim królu polskim?

Nie! Obrazki powyższe są tu koniecznie potrzebne. O! nie tylko dlatego, że całe panowanie Stanisława Augusta, poczynając od wyniesienia go na tron, związane jest z Katarzyną II. Chodzi tu jeszcze o coś bardziej zasadniczego.

Chodzi o wielką, istotną różnicę pomiędzy ustrojem dwóch państw, z których jedno zwyciężyło, drugie upadło.

Oto jest państwo rozległe, bo od Bałtyku do Morza Czarnego, sięgające Oceanu Spokojnego i rządzone z petersburskiej centrali tak, że może się zdawać, iż jest to maszyna bezduszna, bezwolna, obracana naciśnięciami małego guzika elektrycznego. Olbrzymie państwo obraca się według naciśnięć tego guzika zupełnie niezależnie od tego, czy naciska go niepiśmienna baba, jak Katarzyna I, czy półgłówek w rodzaju Piotra III.

Jedyny środek do usuwania przerostów w nonsensie to morderstwa władców przez ich następców przy pomocy kilku tysięcy żołnierzy gwardii w Petersburgu, czyli znów działa tylko mały, maleńki punkcik centralny w stosunku do rozległości kraju. Wszystko inne słucha z prawdziwym heroizmem niewoli.

I oto obok państwo sąsiednie, nie tak olbrzymio rozległe, ale za to złożone z obywateli bogatszych, oświeceńszych, o wysokim poczuciu honoru. I w tym drugim państwie widzi my wręcz odwrotną skrajność. Tu nikt nikogo nie słucha, ani króla, ani sejmu, ani trybunału. Tutaj w ogóle nie ma żadnej władzy, panuje najcałkowitsza anarchia.

Potworności, które znoszą Moskale w postaci posiadania takich władców, jak świeżo opisany Piotr III, nie są potwornością większą od potworności polskich, po­legających na zrywaniu wszystkich sejmów i doprowadzaniu kraju do całkowitego nierządu.

Oto jeden z przykładów.

Kim był Poniatowski w Petersburgu w czasie opisywanych wypadków? Nie jest posłem polskim, bo aby król mógł wysłać posła, trzeba było zezwolenia sejmu, a sejmy są ciągle zrywane, więc takie pozwolenie udzielone być nie może. Poniatowski jest więc tylko posłem Augusta III, jako elektora saskiego, choć zajmuje się wyłącznie sprawami polskimi i choć w Petersburgu oczywiście był i jest rezydent saski, Prasse, bardzo Poniatowskiemu nieprzychylny.

Zresztą nieszczęściem Poniatowskiego jest to, że zawsze znajduje się w jakiejś sytuacji połowicznej, fałszywej, nieokreślonej, nieznośnej, takiej, jaką Francuzi okre­ślają wyrazem: „louche". Oto należy do polskiej magnaterii, a przecież jego pochodzenie po mieczu jest dość drażliwe. Dziadek jego, Franciszek, był gubernatorem u Lubomirskich, czyli rodzajem ekonoma, a kim był jego pradziadek, tego dokładnie nikt nie wie. Syn Franciszka Poniatowskiego i Heleny z Niewiarowskich, Stanisław Poniatowski, doradca Karola XII, wielki polityk, ojciec króla, był więc homo novus wśród arystokracji polskiej, sytuację ratowało to tylko, że się ożenił z księżniczką Konstancją Czartoryską.

Sam Poniatowski był młodzieńcem wyjątkowo oczytanym, inteligentnym, rozumnym. Był tylko bardzo daleki od typu przeciętnego Polaka. Był tym, co wówczas określano pogardliwym mianem „paniczyk" lub „piesek z francuskiej mąki". Podczas gdy u nas panowało powszechne pijaństwo, on dał słowo matce, że nie będzie pił. Podczas gdy u nas szlachcic co chwila obnażał szablę - trzeba czy nie trzeba - w obronie swego honoru, ciągle w czyjś łeb walił i sam łba nadstawiał, on, gdy mu raz w Dreźnie książę Liechtenstein powiedział: „nudzisz mnie, waćpan", nie zareagował na tę niegrzeczność, dlatego że tego wieczoru obawiał się ataku febry. Dopiero na drugi dzień spotkał się z księciem Liechtensteinem i wyzwał go w słowach godnych, ale bardzo grzecznych, potem zaś zaraz się zgodził na zaniechanie pojedynku. Nie potrzeba tu chyba wyjaśniać, że przeciętnego szlachcica polskiego spodziewany atak febry popychałby do awantury, a nie działał na niego powściągliwie.

Do Rosji przyjechał Poniatowski po raz pierwszy w roku 1755, w roli, której pochwalić nie potrafię. Przyjechał tutaj w charakterze sekretarza poselstwa angielskiego, a nie polskiego, a de facto jako obrońca politycznych interesów stronnictwa politycznego, do którego należał, mianowicie stronnictwa Familii, a więc nie dla popierania, lecz dla przeciwdziałania polityce swego króla Augusta III i jego ministra Brühla. Zamieszkał u posła angielskiego Williamsa, a zdaje się, że ten Williams po prostu się w nim kochał.

Zresztą czasy były tak samo dwuznaczne, jak i osobista pozycja Poniatowskiego. Jest to przeddzień wojny siedmioletniej. Wszyscy zmieniają swoich sojuszników, następuje „odwracanie aliansów". Szachownica polityczna świata jest bardzo ożywiona, od Kanady do Śląska. W 1755 roku korsarze angielscy napadają na okręty francuskie. W tymże roku Williams, przy współudziale Poniatowskiego, zawiera z Rosją przymierze, ale oto Londyn czepia się pewnych niedokładności w podpisywaniu dokumentów, ściśle mówiąc czepia się tego, że dokument przeznaczony dla Rosji był przypadkowo wysłany do Londynu, a przeznaczony dla Londynu pozo stał w Rosji; robi z tego sprawę honoru państwa, wszystko to oczywiście dlatego, aby przykryć swoją właściwą politykę, która się ujawnia w podpisaniu w styczniu 1755 roku przymierza z Fryderykiem II, królem Prus, wrogiem Rosji. Wobec tego wiarołomstwa angielskiego Elżbieta podpisuje z Austrią układ sojuszniczy 25 marca 1756, a 1 maja tegoż roku Austria układem wersalskim wiąże się z Francją. Dla charakterystyki czasów dodajmy, że pertraktacje austriacko-francuskie prowadzone są przez panią Pompadour, kochankę Ludwika XV. Saksonia i Szwecja przyłączają się do Francji, Austrii i Rosji. Polska jest jak zawsze sparaliżowana przez anarchię, przez systematyczne zrywanie sejmów, przez obawy, czy aby król nie naruszy swobód szlacheckich. Obecnie powiedziałoby się jeszcze bardziej idiotycznie: czy prezydent nie naruszy zasad demokracji. Kierując się względami strategiczno-militarnymi, Fryderyk II rozpoczyna wojnę i 26 sierpnia 1756 roku wkracza w granice Austrii.

W tym cza sie, kiedy Williams układał się z Bestużewem, że Rosja przeciwko Prusom wystawi pięćdziesiąt pięć tysięcy żołnierzy, i finansował Katarzynę, Bestużew zaczął szukać dla Katarzyny odpowiedniego kochanka. Z dwóch kandydatów, których jej przedstawił, Katarzyna wybrała Polaka. Początki więc miłości Poniatowskiego miały charakter dyplomatyczny z jego strony. Młody ambitny dyplomata, który - jak to z naciskiem stwierdza w swych pamiętnikach - dotychczas nie znał żadnej kobiety, widać sobie powie dział: „Trzeba przejść i przez to".

Ale wnet sytuacja się zmienia. Poniatowski zakochał się gwałtownie i namiętnie w Katarzynie, nie tylko ze względu na jej niepospolite zresztą wdzięki kobiece, ale także ze względu na rozmowy z nią, którymi się upajał. Rozmawiali o Wolterze, o literaturze francuskiej, o prawie, o polityce. Jak się zdaje, Katarzyna pozostanie w życiu Poniatowskiego jego jedyną miłością, miłością życia całego. Z jakimże rozczuleniem zapisuje w pamiętnikach, że „tego dnia" - a powinien był raczej napisać „tej nocy" - miała ona na sobie sukienkę z białego atłasu i trochę koronek splątanych ze wstążkami we włosach. Wtedy też, w 1756 roku, w umyśle młodzieńca zakochanego, w szarpaninie marzeń szukającego sposobu, w jaki połączyć się z Katarzyną na całe życie, powstała myśl, że ożenić się z nią może tylko jako król, a więc niech Polacy obiorą go na króla. Poniatowski to człowiek z bajki, który zdobył koronę, aby zdobyć kobietę.

Na razie jednak, w sierpniu 1756 roku, wypraszają go z Petersburga, ale Katarzyna także gustowała w rozmowach o Wolterze, przerywanych pocałunkami, więc rozpoczyna na całego akcję zmierzającą do powrotu Poniatowskiego do Petersburga. I oto Brühl robi go wysłannikiem Augusta III. W tym charakterze składa Poniatowski cesarzowej Elżbiecie swe listy wierzytelne 11 stycznia 1757 roku. Elżbieta jest zachwycona jego mową i każe ją wydrukować. Dotychczas w czasie takich uroczystości słyszała tylko banały, czasami wypowiadane z jąkaniem się czy seplenieniem przez bezzębnych staruszków. Tutaj przemawiał do niej młodzieniec o wielkim talencie krasomówczym; jego dykcja była doskonała, jego komplementy wspaniałe, jego argumenty trafne, wyrazistość myśli przejrzysta i poważna. Ta mowa była wielkim sukcesem Poniatowskiego, ujawnieniem talentów męża stanu. Poza tym była to mowa ogniście antypruska. Poniatowski najlojalniej bronił tu już interesów swego króla, Polski i Saksonii. Z Williamsem całkowicie zerwał, przy­najmniej tak czytamy w jego pamiętnikach.

Katarzyna także przyjmowała dyplomatów. Podczas takiego przyjęcia jej mały piesek, suczka, która się nazywała może Colette, a może Żaba, złośliwie szczekała na wszystkich przedstawicieli państw obcych, a czule łasiła się do Poniatowskiego.

Pozostała nam obfita korespondencja dyplomatyczna Poniatowskiego z tych czasów, szereg not, które składał on rządowi rosyjskiemu. Podziwiamy jego rozum polityczny, jego nienaganną, godną i grzeczną argumentację, jego poczucie godności państwa, które reprezentuje. Jakże płaskie są w zestawieniu z tymi arcydziełami politycznymi listy samego Brühla. Poniatowski pisze jak wielki minister spraw zagranicznych, Brühl jak stara, rozplotkowana baba. Specjalnie podkreślam, jako dowód wszechstronności umysłu Poniatowskiego, jego zainteresowanie się sprawami gospodarczymi. Jakże intensywnie i rozumnie broni wszelkich ekonomicznych interesów Polski w swych notach do Rosji.

Ale cóż, kiedy nie wszystko w jego życiu ówczesnym wyglądało tak dyplomatycznie i godnie. Oto jedzie „zwoszczykiem", czyli dorożką, przebrany, do pałacu wielkich księstwa w Oranienbaumie. Robi to bardzo często, ale tym razem pech chciał, że spotyka go powóz wielkiego księcia, jadącego ze swą kochanką, Elżbietą Woroncow, która zaczyna żartować na temat tajemniczej dorożki. Wścieka to Piotra i oto gdy Poniatowski wychodzi z małego budynku będącego łaźnią, gdzie zażywał niebiańskiej kąpieli, zostaje otoczony przez żołnierzy wielkiego księcia, którzy biorą go za kołnierz i prowadzą do izby, gdzie znajduje się Piotr Holsztyński, który z pijacko-maniackim uporem zaczyna Poniatowskiemu zadawać nieznośne pytania:

- Czy.. moją żonę?

- Nie, Wasza Cesarska Wysokość - odpowiada grzecznie Poniatowski.

Ale wielki książę wraca do swego głupiego:

- Czy...?

Wreszcie pozostawia aresztowanego Poniatowskiego i na jego miejsce zjawia się wielki inkwizytor, Szuwałow. Z tym można rozmawiać po ludzku. Poniatowski mu tłumaczy, że robienie skandalu jest niewskazane ze względu na powagę rosyjskiego dworu za granicą. Szuwałow ulega tej argumentacji i odsyła Poniatowskiego do jego mieszkania. Argumentacja Poniatowskiego była istotnie dyplomatycznie doskonała, ale... może nawet zbyt doskonała.

Trzeba jednak zakończyć sprawę także na pokojach wielkich księstwa. Tutaj Katarzyna zwraca się o pomoc do kochanki męża, Elżbiety Woroncow, i Poniatowski robi to samo. Panna Woroncow odpowiednio nastraja Piotra i w rezultacie Poniatowski jest u wielkiego księcia, a ten idzie do sypialni żony, bierze ją na ręce z gołymi nogami i bez spódnicy, wchodzi do pokoju, gdzie jest Poniatowski, rzuca na kanapę i mówi: „bawcie się, moje dzieci", po czym razem z Elżbietą Woroncow idzie do drugiego pokoju. Od tego czasu Poniatowski nie ma żadnych przeszkód w swych rozmowach o Wolterze.

Jednak cesarzowa Elżbieta okazuje w tej sprawie pewną drażliwość, a posłowie zagraniczni, zwłaszcza francuski, są przekonani, że Poniatowski wciąż konszachtuje z Williamsem, i Poniatowski musi Petersburg opuścić. Jego córka, którą urodziła Katarzyna, umarła już po jego wyjeździe w 1759 roku.

Elżbieta umarła 5 stycznia 1762 roku, nie zdążywszy w jakiś rozumny sposób załatwić kwestii dziedzictwa tronu. Cesarzem Wszechrosji został Piotr III. Zatrzymał on wojska rosyjskie walczące z Fryderykiem II, bo uwielbiał tego króla, zawarł z Prusami przymierze, poza tym głosił, że chce przejść na luteranizm i pojąć za żonę Elżbietę Woroncow; żołnierzom gwardii zmienił mundury na pruskie...

Piotr Wielki szedł oczywiście o wiele dalej w znęcaniu się nad wszystkim, co było narodowo rosyjskie. Ale to był Piotr Wielki, który stworzył potęgę Rosji. Piotr Holsztyński był tylko makabryczną jego karykaturą.

Katarzyna miała już od 1759 roku nowego kochanka, Orłowa. Za jego i księżnej Daszkow, dziewiętnastoletniej kobiety, pomocą, zbuntowała gwardię przeciwko holsztyńskim żołnierzom Piotra. Została proklamowana cesarzową. Piotr wykazał tchórzostwo rzadkie w swej obrzydliwości. Prosił, aby mu zostawić tylko jego kochankę, jego negra i jego basetlę. Katarzyna kazała go udusić.

W dwa tygodnie po tej zmianie tronu, która zaszła 14 lipca 1762 roku, Katarzyna wysyła list do Poniatowskiego, w którym opisuje mu dokładnie te wypadki. List datowany 2 sierpnia 1762 roku zaczyna się od słów:

„Wysyłam bezzwłocznie hrabiego Keyserlinga, jako ambasadora do Polski, aby zrobił ciebie królem po śmierci tego - jeśli mu się to nie uda, to życzę sobie, aby królem został książę Adam".

Ileż nowej cesarskości mieści się w tym: „życzę sobie". Ale na to pracowała Katarzyna osiemnaście lat - bo od swego przyjazdu do Rosji w 1744 roku - w ciężkich i nieznośnych warunkach.

Styl listu człowieka więcej o nim mówi niż linie na jego dłoni. Toteż wczytuję się z zainteresowaniem w zakończenie tego listu Katarzyny:

„Otrzymałam twój list. Regularna korespondencja byłaby poddana tysiącom niedogodności, a ja mam dwadzieścia tysięcy przezorności do przestrzegania i nie mam czasu na pisanie słodkich bilecików szkodliwych".

Tę samą myśl można by wyrazić prościej, na przykład: „Dawny kochanku, idź sobie do diabła".

Dalej to samo, tylko już w trochę bardziej ludzki, to jest trochę serdeczniejszy sposób:

„Jestem bardzo skrępowana. Nie mogę ci tego wszystkiego opowiadać, ale to tak jest".

Ostatni frazes tego listu bardzo mnie rozczula. Napisałem na emigracji dwie małe sztuczki teatralne, z których jedna dzieje się na emigracji za naszych czasów, a druga za czasów Krasińskiego, i każda z nich się kończy westchnieniem kobiety:

„Czasami się życie bardzo dziwnie układa".

Otóż ten list Katarzyny II także się kończy tak bardzo po kobiecemu:

„Żegnaj! Są na świecie sytuacje bardzo dziwaczne"

Memento mori

W kościele Świętego Jana w Wilnie, barokowym i jezuickim, pozostał na noc jakiś zamodlony nowicjusz. I oto, gdy wybiła północ, z podziemi tego kościoła wychodzili potępieńcy. Nowicjusz, aby od nich uciec, pobiegł na chór kościelny. Potępieńcy wrócili do podziemi, poprzynosili swe trumny i zaczęli z nich wznosić rusztowania w kierunku chóru. Ale za każdym razem, gdy wierzchołek upiornego rusztowania był już bliski balustrady chóru, nowicjusz czynił znak krzyża świętego i wszystkie trumny z hałasem, z łoskotem piekielnym padały na kamienną posadzkę kościoła. Potępieńcy padali wraz z nimi i tylko ze złością szczerzyli w stronę nieszczęsnego nowicjusza swe obmierzłe, trupie zęby. Wreszcie trzeci kur zapiał, potępieńcy uciekli, trumny otwarte pozostały na podłodze. Ojcowie jezuici, gdy nad ranem zjawili się w kościele na modły pobożne, zastali rumowisko czarnych i spróchniałych desek trumiennych w kościele, a skręcone w piekielnych widać mękach kościotrupy potępieńców w kryptach pod kościelną podłogą. Cóż mieli robić? Nie mogli przecież nadal trzymać potępieńczych kości w swojej świątyni. Ze wstydem i smutkiem musieli się zgodzić na pochowanie tych niegodnych resztek gdzie indziej, co im oswobodziło zresztą krypty kościelne do godnego pochowania nowych dobrodziejów kościoła i zakonu.

Samo wydarzenie było opisane w licznych publikacjach i stało się również przedmiotem wielu rycin sprzedawanych ludziom pobożnym.

Po śmierci Anny Potockiej, żony Franciszka Salezego, wojewody kijowskiego, jednego z najbogatszych ludzi w Europie, w roku 1772 jedna z nowicjuszek zakonu panien benedyktynek w Przemyślu miała widzenie: zjawiła się jej jaśnie wielmożna wojewodzina kijowska i wyznała „z wzdychaniem, że cierpieć musi straszne męki czyśćcowe do chwili, w której będzie msza żałobna odprawiona za jej duszę w kościele Panien Benedyktynek w Przemyślu".

Wojewodzina kijowska była, jak wiadomo, matką Szczęsnego Potockiego i świekrą Gertrudy Komorowskiej, utopionej z rozkazu dumnego wojewody. Trudność odprawienia mszy żałobnej za jej duszę w kościele Panien Benedyktynek w Przemyślu polegała na tym, że kościół ten, którego budowa była rozpoczęta, nie był jeszcze wykończony, gdyż benedyktynkom zabrakło po prostu pieniędzy. Ze względu na osoby wchodzące w grę sprawa nabrała wielkiego rozgłosu i ksiądz Biskup przemyski delegował do przesłuchania nowicjuszki, która się nazywała Wiktoria Blejkowska, kustosza katedralnego, który był jednocześnie sędzią delegowanym przemyskim z prawami wikarego generalnego. Nowicjuszka okazała księdzu kustoszowi dowód bezsporny, a mianowicie deszczułkę drewnianą, na której duch jaśnie wielmożnej wojewodziny kijowskiej odcisnął znamię swej ręki. Poza tym nowicjuszka złożyła przysięgę treści następującej:

„Ja, Wiktoria, przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu w Trójcy Świętej jedynemu, jako wypalenie ręki na deszczułce JW Jegomości Księdzu Biskupowi Przemyskiemu odesłanej uczynione jest przez zmarłą śp. Annę Potocką Wojewodzinę Kijowską na jawie przeze mnie widzianą i jako słowa w rekognicji były w wyznaniu moim ręką moją pisanem i podpisanem do mnie mówione są tejże Wojewodziny zmarłej na jawie mówione, a nie przez sen imagynowane, tak mi Panie Boże dopomóż i święta Syna Jego męka".

Dokumenty tej sprawy zostały przez kapitułę przemyską wojewodzie kijowskiemu odesłane. W odpowiedzi ofiarował on klasztorowi Panien Benedyktynek w Przemyślu trzydzieści tysięcy złotych na wykończenie budowanego kościoła oraz opłacił malarza Stroińskiego, aby ten kościół wymalował.

Adam Moszczeński w swych pamiętnikach opowiada, że w Gosławicach w województwie gnieźnieńskim proboszczowi miejscowemu ukazał się były dziedzic Gosławic Lubrański, na koniu ognistym zjeżdżając do niego z sufitu w nocy, i kazał obecnemu kolatorowi Łąckiemu powiedzieć, aby złożył fundusz na utrzymanie aż pięciu księży przy gosławickim kościele, przy tym Lubrański nadmienił, że w tej samej postaci gotów jest stanąć na komisję do księdza prymasa Łubieńskiego.

Łącki żądany fundusz złożył.

Niedowiarek Moszczeński pisze w swoich interesujących pamiętnikach:

„Nie było domu magnata lub majętnego obywatela, żeby po śmierci pana dusza nie ukazywała się to księżom, to sługom, to zakonnikom bawiącym w tym domu i nie żądała, by sukcesorowie czynili hojne ekspensa na nabożeństwa dla jej zbawienia. Częstokroć te dusze zostawiały znaki ręki wypalonej na stołach i straszyły swym pokazywaniem się ludzi i kobiety".

Byli jednak ludzie, którzy w nic absolutnie nie wierzyli - różni wolterianie i ateiści. Ale i ci czasami musieli dawać świadectwa prawdzie. Oto Tadeusz Czacki herbu Świnka, ogólnie w Polsce znany działacz, patriota i uczony, w swym dziele kapitalnym O litewskich i polskich prawach..., wydanym w roku 1801, a więc już nie w XVIII, lecz w XIX wieku, potępia wiarę w czary, gusła i czarownice, szydzi i drwi z ludzi zabobonnych. Jako jednak człowiek obiektywny zaznacza:

„Powinność pisania prawdy każe wyrazić, że w czasie powietrza w 1770 roku żywą upiorzycę na Ukrainie spalono", przy tym tę swoją informację uzupełnia bardzo rozumną uwagą, do której później powrócę i później ją przytoczę.

Opowiadam te scenki nie dla płaskiego naigrawania się z ciemnoty tamtych czasów. Polak XVII wieku czuł upiora ciągle koło siebie, współżył ze zjawą świata niewidzialnego, jechał przez życie strzemię w strzemię z niesamowitością. Zresztą... Do ostatnich czasów, jak Polskę pamiętam, ludzie bali się u nas cmentarzy w nocy. Czy się dziś boją? Oczywiście nie wiem.

Pamiętam pogrzeb mojej babki w Wilnie, gdy miałem lat dziewięć, i wrażenie wstrząsające, które na mnie sprawił. Śnieg tajał, słońce przeglądało się w kałużach. Karawan czarny, barokowy, osiemnastowieczny, typu spóźnionego baroku prowincjonalnego. Pogrzeb trwał dwa dni. Eksportacja wieczorem do kościoła, nazajutrz msza żałobna, pochód na cmentarz, świece i świece, szarpiące nerwy śpiewy, straszące nerwy dzwony, zawodzenia żebraków, stuk zamykanej trumny, grudki ziemi sypane przez dzieci i wnuki, krewnych i znajomych. Cała tysiącleciami obmyślana inscenizacja, cały wiekami obmyślany scenariusz, mający za zadanie podnieść godność śmierci, zmusić do ciągłego o niej myślenia, za straszyć człowieka śmiercią.

Zgadzam się zupełnie z Michałem Bobrzyńskim, wielkim publicystą historycznym, że przesadzamy ogromnie w sprawie tolerancji polskiej w XVI wieku. Podkreślenie tej tolerancji wymyślone było przez nas w XIX wieku dla celów propagandowych i jest oczywiście ahistoryczne i anaukowe. Nie można antydatować zjawisk historycznych, nie można twierdzić, że liberalizm zrodzony w Europie dopiero w wieku XVIII istniał w Polsce w wieku XVI, bo to oczywisty fałsz. Nasza tolerancja w wieku XVI była zjawiskiem świadczącym o indyferentyzmie religijnym społeczeństwa, a nie o tym, żeśmy przed całą Europą wymyślili liberalny stosunek do wierzeń religijnych. Natomiast nie doceniamy naszego udziału w innym ruchu dziejowym, w reakcji katolickiej

XVII wieku, w kontrreformacji XVII wieku. W ogóle ten wiek jest jeszcze nieodcyfrowany. Aby go mieć w oczach, trzeba przyjść do kościoła Dominikanów w Wilnie, nie dlatego, że w podziemiach tego kościoła leżą setki świetnie zakonserwowanych, zasuszonych trupów w kontuszach, lecz dla tych marmurowych biskupó i kaznodziejów, którzy wyskakują z marmurowych ołtarzy. Ich gest, ich poza, ich frazes! Wyrażają oni całą żywość, dynamiczność, burzliwość XVII wieku, wieku permanentnej rewolucji uczucia. Ten wiek XVII jest jak królewna z bajki, która śpiąca leżała w szklanej trumience. Oglądamy ten wiek po starych kościołach, nie rozumiemy go zupełnie, nie wiemy, dlaczego był wiekiem najgenialniejszego malarstwa, skąd miał tak wspaniałe poczucie barwy. Katolicyzm! Zrodził on wtedy protest przeciwko suchości i oschłości niemieckiego protestantyzmu, przyniósł z powrotem do ołtarza obraz kobiety karmiącej obnażoną piersią niemowlę, uświęcił tkliwość macierzyństwa, życia, miłości. Była to reakcja gestu, teatralności, wszelkiego rodzaju iluzji, sztuki, malarstwa, muzyki, rzeźby, bogactwa formy, które to rzeczy protestantyzm chciał wygnać ze świątyni. Był to rewanż świata połu­dniowego, romańskiego, bogatego w iluzje. Był to przede wszystkim rewanż renesansu, kontynuacja renesansu upajania się światem starożytnym. Jezuici uczyli nie tylko o Bogu, ale i o bogach, uczyli mitologii.

Racjonalizm powstał także w wieku XVII. Ale to były jego początki. Wiek XVII jest jeszcze w całości wiekiem uczucia i niesprawdzalnej imaginacji.

Przerwałem cytatę Tadeusza Czackiego z jego dzieła O litewskich i polskich prawach... w chwili, gdy przez obiektywizm przyznaje on, że na Ukrainie spalono żywą upiorzycę. Pisze on dalej:

„Czyż nekromancja, sprowadzanie duchów przez Schroephera, obcowanie z umarłymi Swedenborga nie ma związku z mniemaniami o upiorach? Wyznajmy prawdę, że dwie ostateczności: lekkowierność i niedowiarstwo, zbyt są zbliżone z sobą".

Nie podpisuję się całkowicie pod tą uwagą, lecz poszedłbym dalej niż to twierdzenie wypowiedziane w książce tłoczonej w 1801 roku. Spirytyzm praktyko­wany w XIX wieku i za naszych czasów, stoliki wirujące i talerzyki mówiące w imieniu duchów to przecież także jakaś skarlała, zdegenerowana rasa tych wspaniałych obcowań z ducha mi w XVII wieku.

Na tym tle może łatwiej będzie czytelnikowi się zgodzić z następującymi innymi tezami: w Polsce wiek XVIII istniał w publicystyce, w literaturze, w stronnictwie Czartoryskich, na dworze Stanisława Augusta. Społeczeństwo jednak, naród, powszechność tkwiły całkowicie w pojęciach, obyczajach, gestach, pozach wieku XVII. Ostatecznie człowiek tkwi zawsze w tej epoce swego życia, w której najlepiej mu się działo. Polska w wieku XVII była jeszcze mocarstwem, w wieku XVIII dość raptownie staje się państwem drugorzędnym, mniej znaczącym od swoich mniejszych sąsiadów, jak Prusy czy nawet Saksonia. Ale nie tylko wiek XVII panuje u nas powszechnie za czasów wieku XVIII, ale potem podaje przyjazną dłoń romantyzmowi XIX wieku i zdusza całkowicie słabe tradycje polskiego wieku XVIII. Konfederacja barska była i z ducha, i z działalności typowym wiekiem XVII. Otóż romantyzm adoptował konfederację barską, uznał ją za swoją, rozreklamował, gloryfikował. Tej łatwości, z którą u nas wiek XVII przeszedł w romantyzm, można po­wiedzieć nawet, że odrodził się w polskim mesjanizmie, przypisuję między innymi ten fakt, że Stanisław August był u nas tak powszechnie nie zrozumiany i potępiany. Wiek XVIII szukał prawdy, jasności i rozsądku, wiek XVII i romantyzm szukał mitu.

Ale jeśli powiadam, że nad Polską wieku XVIII panował jeszcze powszechnie wiek XVII, to zdaję sobie sprawę, że był to wiek XVII oderwany od swoich źródeł, wiek XVII skarlały, zdegenerowany, groteskowy. Podobno (zdaje się, że to nieprawda, ale to mi jest potrzebne tylko dla obrazu, dla podobieństwa) jamnik jest skarlałym wyżłem. Otóż ten polski wiek XVII w wieku XVIII jest takim jamnikiem.

Uczuciowość tych czasów ujawnia się przede wszystkim w obrzędach religijnych. Oto co pisze o nich świadek tych czasów, wspomniany już pamiętnikarz Moszczeński:

„Przez cały wielki post widzieć można było po wszystkich kościołach parafialnych i klasztorach, na mszę wielką i na nieszpory wchodzącą procesję kapników, na których czele jeden niósł krzyż z figurą Zbawiciela ukrzyżowanego, a kończyli procesję dwaj kapnicy z laskami czarno malowanymi.

Wszedłszy do kościoła parami, w dwóch rzędach klęknąwszy, wzdłuż kościoła rozciągali się krzyżem, kładąc się na ziemi, z dyscypliną w ręku. Ubrani byli w wory z grubego płótna różowego koloru, na plecach mieli otwartość, dla łatwiejszego obnażania się, z zasłoną zakrywającą tę otwartość. Głowę okrywali workiem kanciastym u góry, z dziurami na oczy i prosto ust dla oddychania, z kołnierzem spadającym i przykrywającym ramiona.

Ci kapnicy, za uderzeniem laską o ziemię przez kapników kończących ich procesję, kładli się na ziemię, wstawali, podnosili zasłonę z pleców, zaczynali się biczować i przestawali.

Jedni mieli dyscypliny rzemienne z przypiekanymi końcami, drudzy mieli druciane, a niektórzy z przyprawionymi metalowymi gwiazdeczkami, co ciało rwały. Tak się mocno biczowali, że blisko nich siedzących lub klęczących krwią pluskali, na co było przykro i obmierzle patrzeć. W Wielki Piątek takaż procesja z kapników obchodziła stacje ze śpiewaniem o Męce Pańskiej."

Pisze tenże Moszczeński:

„Na każdym odpuście w kościele widzieć można było opętanych, krzyczących głosem przeraźliwym i po kilka słów mówiących różnymi językami, to znów egzorcystów, zaklinających czartów opętanych do milczenia, a kiedy na nich kładli relikwie, lub wodą święconą kropili, niesłychany krzyk i jęk, syk wydawali i w ciele kontorsje i łamaniny robili".

Wszystko było wtedy napojone myślą o śmierci i strachem przed śmiercią. Już późno w wieku XVIII malowano takie obrazy: zgrabne panie w lila i pąsowych sukniach, panowie w kolorowych frakach tworzyli koło taneczne, tylko że pomiędzy te panie i tych panów wchodziły szkielety. Każdy tancerz swą dłoń i każda tancerka swą rączkę trzymali w kiści strasznego szkieleta. Memen to mori.

Wyobraźnię podnieca niesłychanie tajemniczość. Kiedyś, kiedy ciągle objeżdżałem Europę, wjeżdżając do jakiegoś miasta, zaraz kupowałem plan tego miasta i już nikogo nie pytając, obchodziłem główne ulice i zwiedzałem interesujące gmachy. Potem zrozumiałem, że w ten sposób pozbawiałem siebie głównego uroku podróży, którym jest nie znaność, nie spodziewaność. Zrozumiałem, że podróż jest rozkoszna taka właśnie, jaką pamiętam z dzieciństwa, kiedy rozbudzono mnie w wagonie i rozespanego wsadzono do karety; była to noc czy późny wieczór i przez okna tej karety widziałem tylko wielkie ulice, niespodziewane ich skręty w ciemne zaułki, cienie kościołów czy pomników, policjanta na koniu, który czegoś stał przy oknie naszej karety, gdy stanęła. Zdaje się, że to był Wiedeń. Nie darmo światłocień Caravaggia zachwyca nas w wieku XVII. Najciekawiej jest, jak czegoś nie wiemy.

Nawet rzeczy znane stają się bardziej interesujące, nieomal fantastyczne, gdy się na nie patrzy z pewnego oddalenia, przez szybę. Pamiętam, jak przejeżdżałem nocą - ale nad rankiem - przez długą wieś białoruską. Za małymi okienkami widać było izby oświetlone przez komin, łuczywo lub małą lampkę naftową. Wyglądały one wręcz fantastycznie, jak świat z bajki. W miarę jak czarność nocy się rozpraszała, przychodził ranek, zmiana intensywności oświetlenia tego, co się za okienkami wi­działo, działała niby jakaś muzyka.

Przejazd przez las samochodem może wywołać zachwyty nad lasem, ale nie może już na nas tak działać jak na psychikę człowieka z XVII wieku, który przez las jechał całymi dniami, a jeśli jechał nocą, to ciągle bał się duchów i upiorów. I wspomnienia tych ludzi, którzy podróżują po Polsce, wiążą się zawsze z lasem i czemuś zawsze z Cyganami. Cyganie byli tajemniczy, nieznani, niezrozumiali, kobiety ich biegały obnażone i wróżyły, i każdy opowiadał, co mu Cyganka wywróżyła. Ciągle się miało do czynienia z siłami tajemniczymi.

Tak samo tajemniczy byli Żydzi. Niby spotykało się tych Żydów co dzień, całe życie gospodarcze oparte było na codziennych kontaktach z Żydami. Ale cóż się o ich życiu pewnego wiedziało, prócz tego, że do macy muszą mieć trochę krwi z zabitego rytualnie szpileczkami chrześcijańskiego dziecka? Właściwie Żydów widziano wtedy tylko przez okna, kiedy w piątek po miasteczkach zapalali świece na szabas. A wiedziano przecież, że Żydzi nie tylko żyją życiem własnym, ale także życiem między­narodowym. Kto wie, może przy tym szabasie rozmawiają i kłócą się o jakąś wiadomość, która oto przyleciała do nich z Toledo, z Hiszpanii, lub z warsztatów szlifowania brylantów w Holandii.

Wreszcie ta nieustanna udręka z czarami i czarownicami.

Orgia znęcania się nad kobietami pod wpływem psychozy czarów kończy się już w XVIII wieku, a właściwie w Polsce nigdy nie była tak potworna, tak straszliwa, jak w Europie Zachodniej. A jednak mnóstwo jest jeszcze tych procesów w pierwszych latach panowania Stanisława Augusta. Szablon jest następujący. Oto we wsi jedna kobieta oskarża drugą o czary, ponieważ krowa przestała dawać mleko albo nie chce się cielić, albo prosiętom coś się stało, albo mąż zapadł na płciową im­potencję, albo zaszło jeszcze coś innego z fizjologii życia. I oto oskarżoną z reguły biorą na tortury, a na torturach pierwszych przyznaje się ona do tego, że jest cza­rownicą, że jeździ na miotle na Łysą Górę i śpi z szatanem; na torturach drugich wymienia nazwiska innych czarownic w tej wsi, a na torturach trzecich już opowia­da, jak znieważała, jak plwała, rozdeptywała Hostię, jak dzieliła się nią z szatanem. Zeznania na tych sądach są raczej monotonne w tych wszystkich fantastycznych szczegółach. Motorem, piekielną maszyną tworzącą te zeznania był ból fizyczny nie do zniesienia, wywoływany przez tortury. Jest to środek pobudzania fantazji o wiele doskonalszy niż podpatrywanie wnętrza izby oświetlonej przez komin, o którym przed chwilą pisałem. Zapładniało te fantazje podszeptywanie sędziów i kata, których wszystkich razem nazwać należy oprawcami.

Nic nie pomagało, jeśli po odbytych torturach nieszczęsna kobieta odwoływała swe wyznania, bo wtedy męczono ją znowu.

Tak to opowiada pamiętnikarz dokładny, ksiądz Kitowicz:

Oskarżona rozebrana do naga i ogolona z włosów, gdyż we włosach ukrywały się siły nieczyste, które pomagały do znoszenia tortur, sadzana była na stołku pośrodku izby. Ręce miała związane postronkiem, który był zaczepiony o hak wbity na pół trzecia łokcia wysoko u jednej ściany; nogi zaś miała związane innym po­stronkiem, który znowu przechodził przez hak wbity nisko.

Wykonywanie sprawiedliwości rozpoczyna się od naciągnięcia postronków tak, aby ręce i nogi nie zwisały, lecz bez zadawania bólu. Wtedy instygator, to znaczy oskarżyciel, występując w imieniu delatora, to znaczy donosiciela, który także mógł być na tej scenie obecny, jeśli sobie tego życzył, zwracał się do wójta z prośbą, aby zechciał nakazać tortury, gdyż oskarżona o czary przyznać się nie chce, a rzecz trzeba wyjaśnić dla świętej sprawiedliwości. Wtedy wójt pierwej zadawał pytania, jakiej jest oskarżona kondycji, czym się bawiła od czasów swojej młodości do obecnej swojej kaptywacji, czy była kiedy posądzona o podobny kryminał i czy kiedy była już torturami próbowana. Po tych pytaniach łagodnie i grzecznie perswadował oskarżonej, aby przyznała się dobrowolnie, gdyż zapieranie się do niczego nie prowadzi, a przez przyznanie się i wydanie wspólników może sobie zasłużyć na śmierć łaskawszą. Gdy takie namowy, a nawet zaklęcia na Boga nie pomogły i oskarżona kobieta twierdziła, że czarownicą nie jest, dopiero wtedy wójt mówił: „Mości instygatorze, mów mistrzowi, niech postąpi według prawa".

Mistrz, to jest kat, zaczynał od następującej ceremonii - zwracał się do siedzących za stołem wójta i urzędników magistrackich i do oskarżyciela siedzącego przed stołem ze słowami: „Mości panowie zastolni i przedstolni, jeśli z wolą, czy bez woli". Pytanie to powtarzał trzy razy i instygator trzy razy mu odpowiadał: „Z wolą".

Wtedy dopiero kat zaczynał naciągać postronek, ręce się wyłamywały i wchodziły na równy poziom z głową, nogi zawisały w powietrzu.

Czarownica wtedy zaczynała zwykle krzyczeć przeraźliwie, przywołując na pomoc Matkę Boską, Jezusa Chrystusa i wszystkich świętych, i twierdziła wciąż jesz -cze, że jest niewinna, w miarę jednak jak szatan ją opuszczał, zaczynała się do zarzucanych czynów przyznawać, to znaczy, że na zadawane jej pytania, czy robiła to lub tamto, krzyczała, że robiła.

Wtedy następował „trakt" drugi: kat przywoływał swego pomocnika, obydwaj naciągali sznury co mieli siły, na piersiach czarownicy - według świadectwa księdza Kitowi czaro biła się dziura, w którą wchodziła głowa; cała wisiała w powietrzu. Wtedy czarownica wydawała już inne czarownice z tej samej wsi lub ze wsi sąsiednich. Strasznie mi było czytać w takim protokole, jak oskarżona wymienia jakąś Kunegundę „z nieletnią dziewczyną swą Tereską". Po prostu nieszczęsne kobiety wymieniały jakiekolwiek znane sobie osoby, aby się od bólu uwolnić.

W trzecim „trakcie" kładli czarownicy na nogi żelaza, które przez jakichś piekielników były obmyślane dla zadania bólu takiego, że nawet najbardziej zawzięte czarownice do wszystkiego się przyznawały. W tym trzecim „trakcie" zwykle była mowa o znieważaniu Hostii.

Po tym następował wyrok. Skazywano je zwykle na spalenie. Ręce, które znieważyły Hostię, były karane specjalnie. Wiązano je i wznoszono ponad głowę ofiary, smarowano lekko smołą i palono za życia ofiary, po czym dopiero palono całą czarownicę, pilnując, aby dłużej się męczyła.

Straszliwe było to, że jedynym dowodem w tym postępowaniu było podejrzenie rzucone przez sąsiada lub sąsiadkę i wyznania złożone w czasie tortur.

Dziś, po dwustu latach, trudno jest bez okropnego uczucia myśleć o losie jakiejś dwunastoletniej Tereski, której głowa na torturach wchodzi do piersi lub która ma palone ręce wzniesione nad głową.

Najgorsi są ci, którzy uszczęśliwiają ludzkość. Hitler dla oswobodzenia świata od wyzysku Żydów mordował gaza mi miliony ludzi, bolszewicy dla uszczęśliwienia ludzkości zamęczają miliony ludzi w koszmarnych obozach pracy, wtedy dla uwolnienia ludności od czarów znęcano się tak nad kobietami.

Szlachta nie podlegała torturom. Szlachciance oskarżonej o czary trzeba było tego dowieść w sposób ludzki. Ciężar oskarżeń o czary spadał przeważnie na chłop ki.

Czarownicy zdarzali się znacznie rzadziej.

Z uczuciem wielkiej ulgi czytamy konstytucję sejmu 1776 roku, który zabronił tortur przy oskarżeniach o czary. Wtedy to poseł Gurowski herbu Wczele mówi:

„Małoż to wieku mojego popalonych było za czary, oddanych pod miecz katowski za gusła, za zarzut bez dowodu zgubionych najsurowszymi mękami nieszczęśliwych".

Ten wyraz „nie szczęśliwych" wart jest tego, aby go powtórzyło echo wieków.

Nie tylko społeczeństwo ówczesne ciągle mówiło i myślało o śmierci, ale także miało do niej duży respekt. Zawsze mnie bardzo fascynuje ceremonia przestrzegana przez trybunał szlachecki. Przed przeczytaniem dekretu trybunału skazującego kogoś na śmierć marszałek trybunału głosem donośnym wołał: „Woźny, otwórz drzwi". Ale drzwi wtedy były otwarte i woźny, wbrew rozkazowi marszałka, podchodził do nich i z hałasem i łoskotem jak największym je zamykał. Wtedy marszałek wołał: „Woźny, zamknij drzwi" - i znów woźny na opak rozkazowi drzwi z takim że hałasem otwierał. Wtedy marszałek po raz trzeci wołał: „Woźny, otwórz drzwi" - i znowuż woźny na odwrót temu wezwaniu drzwi zamykał.

Ksiądz Kitowicz, który zapisał ten obyczaj dziwny, ale fascynujący, nie wie, skąd on powstał i co miał wyrażać, ale osobiście przypuszczam, że w ten sposób sędziowie chcieli wyrazić, jak im jest trudno i ciężko wydawać wyroki śmierci. Sądzę, że raczej należy tu przypuszczać wpływ obecności krucyfiksu nad stołem trybu­nalskim i tego poczucia, że zabijanie człowieka przez człowieka sprzeczne jest z na turą nauki Chrystusa, stąd ta sprzeczność rozkazów marszałka z wykonaniem woźnego.

Z tej jednak ciągłej myśli o śmierci, straszenia śmiercią, ceremoniowania się ze śmiercią, zrodził się jakiś żywiołowy hedonizm szlachty polskiej XVIII wieku. Strach śmierci rodził zwierzęcy pociąg do rozkoszy życia i użycia. Poza pogrzebem i czarną kapą w kościele - pito na umór, objadano się z rozkoszą, tańczono bezprzytomnie.

Śmierć nadchodzi, trzeba użyć życia - myślano powszechnie.

Na tym tle dopiero można zrozumieć politykę polską ówczesną.

Mopsice

Cofnijmy się o kilka lat od wydarzeń związanych z pobytem Poniatowskiego w Petersburgu, poruszonych w rozdziale pierwszym. W roku 1749 i aż do maja 1750 uczy Poniatowskiego, wówczas jeszcze tylko wojewodzica mazowieckiego, architektury i innych nauk niejaki Łukasz de Toux de Salverte, inżynier szwajcarski.

Skąd się ten wziął w Polsce? Ano, Stanisław Poniatowski ojciec, wojewoda mazowiecki, późniejszy kasztelan krakowski, był masonem i de Toux de Salverte był jego gościem po tym, jak już był założył w Bernie szwajcarskim lożę „Krzyża Gwiazdy", a przed tym, nim założył w Warszawie w 1750 roku lożę „Dobry Pasterz". De Toux de Salverte kilkakrotnie opuszcza Polskę i kilkakrotnie do niej wraca, aby zasiadać w najwyższych dogmatycznych władzach masonerii. Skłania się on do naj­bardziej mistycznych, alchemicznych, czarnoksięskich kierunków w tym ruchu.

Sam Stanisław August oficjalnie wstąpił do masonerii dopiero w 1779 roku, już jako król. Został wówczas przyjęty do warszawskiej loży urzędującej w języku niemieckim pod nazwą „Karola pod Trzema Hełmami", która się mieściła w domu będącym własnością gminy ewangelickiej, na ulicy Królewskiej. Król nazywa się w tej loży „Salsinatus"; jest to imię przerobione przez przestawienie liter w imieniu Stanisław (właściwie: Stanislaus) - przy tym mówi się o nim w tej loży albo „Eques Salsinatus", albo „Salsinatus Magnus" - i otrzymuje stopień kawalera różano-złocistego krzyża, czyli najwyższy stopień istniejący w ówczesnej masonerii polskiej. Znawcy twierdzą, że ten najwyższy, siódmy stopień masonerii polskiej odpowiadał zaledwie osiemnastemu stopniowi rytu szkockiego i był o całe siedem stopni niższy od właściwego najwyższego stopnia tego obrządku.

Ale przed tym swoim oficjalnym wstąpieniem do masonerii Poniatowski dobrze ją znał i zapewne był już nie raz podczas swych podróży za granicą przyjmowany na ucznia czy na czeladnika w rozmaitych lożach. Był przecież „lurtonem", czyli synem masona, i stąd przy wstępowaniu do loży przysługiwały mu różne przywileje i ułatwienia. Wreszcie wydaje się zupełnie prawdopodobne, że ów de Toux de Salverte, człowiek żywy i impulsywny, mając ucznia tak inteligentnego, jakim był wojewodzic mazowiecki, musiał z nim dużo rozmawiać na temat tajemnego bractwa.

Muszę teraz wyjaśnić, dlaczego złamałem porządek chronologiczny i dlaczego zacząłem swą opowieść od pobytu Poniatowskiego w Petersburgu, a dopiero w roz­dziale trzecim cofam się dalej.

Zrobiłem to celowo i rozmyślnie.

Zamiarem moim jest opisać Stanisława Augusta jako króla. Myśl zdobycia korony powstała u niego, gdy zastanawiał się nad sposobem, który by mu umożliwił zawarcie małżeństwa z Katarzyną. Królewskość Stanisława Augusta zrodziła się w jej łóżku.

Katarzyny więc pominąć nie mogłem, ale nie mogłem też pominąć masonerii. Gdybym jednak zaczął pisać o Poniatowskim jako o masonie od razu w pierwszym rozdziale, to przy chorobliwie wynaturzonej i wyolbrzymionej reakcji polskiej publiczności na wyraz „masoneria" od razu nadałbym memu stosunkowi do Stanisława Augusta taki charakter, którego jak najbardziej chciałbym uniknąć i który całkowicie nie odpowiada moim przekonaniom o dziejowej prawdzie. Właśnie dlatego potrącam o sprawę masonerii przed omówieniem czasów elekcji Stanisława Augusta, aby powiedzieć, że ta elekcja nic, ale to absolutnie nic nie miała wspólnego z jakimkolwiek zagadnieniem masońskim, choć takiemu eseiście historycznemu jak Kazimierz Marian Morawski czasami zdaje się inaczej.

Dnia 24 czerwca 1717 roku, w dzień świętego Jana, w oberży „Pod Jabłonią" na Charles Street w Londynie zawiązano organizację, która później sprawi tyle kłopotu historykom. Weszli do niej mularze, którzy pod kierunkiem architekta Wrena budowali katedrę Świętego Pawła, oraz jakieś resztki różokrzyżowców angielskich. Organizacja ta ma wszelkie cechy organizacji mistycznej, można ją nawet charakteryzować jako zwrot od protestantyzmu ku mistycyzmowi, aczkolwiek o cokolwiek antykatolickim charakterze. Mistyka jej łączy się jednak od razu z poszukiwaniem sposobu robienia złota, z poszukiwaniem kamienia filozoficznego, to jest z próbami przerabiania miedzi na złoto i srebro, z alchemią i takimi rzeczami. Organizacja ta przerzuca się bardzo łatwo i bardzo prędko na kontynent, gdzie robi olbrzymią ka­rierę. Anderson, pastor anglikański, w 1723 roku dopiero układa pierwszą konstytucję masońską, a już w 1726 roku założona zostaje przez delegata, Anglika, pierwsza loża we Francji, potem masoneria rozpowszechnia się po całych Niemczech. Charakterystyczne jest także, że pomiędzy rokiem 1735 a 1742 policja francuska w celach ściśle policyjnych zakłada loże „Patriarchy Noego" - możliwe bowiem, że pierwsze loże zakładane przez Anglików na kontynencie ułatwiały zdobywanie przeróżnych informacji handlowych, a nawet politycznych, i że Francuzi w ten sposób przystępują do defensywy. W Dreźnie w roku 1738 syn nieżyjącego już wówczas Augusta Mocnego i Fatimy, hrabia Rutowski, zakłada pierwszą polsko-saską lożę „Trzech Orłów", po czym powstaje w Warszawie w 1741 roku loża „Towarzystwa Trzech Bra­ci", w 1743 roku o wiele większe od poprzedniej mająca znaczenie loża w Dukli, założona przez Mniszcha, w 1747 roku loża we Lwowie, wreszcie wspominałem już o działalności de Toux de Salverte'a, który według słów ludzi współczesnych posiada „zapas wiadomości hermetycznych, kabalistycznych, litograficznych i alchemicznych".

Papież Klemens XII bullą In eminenti z dnia 27 kwietnia 1738 roku potępił masonerię, a jednak nadal do masonerii w Europie należy szereg biskupów, księży i prawowiernych katolików, a arcybiskup-elektor koloński rozszerza masonerię także na kobiety, zakładając tak zwane loże adopcyjne, dokąd wstęp mają kobiety, które noszą nazwę „mopsic", ponieważ mops, jako pies, jest symbolem wierności i ponieważ przed przyjęciem całowały figurkę woskową mopsa pod ogonek.

Zagadnienie masońskie jest jak nagniotek. Jeśli się kiedykolwiek je poruszy, od razu podnoszą się krzyki z prawa i lewa zarzucające ci nieścisłość i tendencyjność. Trudno jest się rzeczywiście od obydwóch tych rzeczy ustrzec, gdyż masoneria była organizacją tajną, życie jej polegało na przechowywaniu prawdziwych czy też uro­jonych tajemnic, a ci, którzy o niej pisali, albo na nią namiętnie napadają, albo też z zapałem jej bronią. Dużo tu rzeczy trzeba rozwikłać, nawet w tak okolicznościowym szkicu jak ten, który piszę.

Są pisarze, którzy zarzucają masonerii wszelkie zbrodnie, a nawet utrzymywanie zażyłych stosunków z samym szatanem jegomością. Jest to zupełny anachro­nizm. Jeżeli mamy wierzyć przewodom sądowym XVII wieku, to wtedy jeszcze odbywały się „czarne msze" na brzuchu gołej kobiety leżącej na ołtarzu i na te „czarne msze" zjawiał się szatan we własnej osobie. Te „czarne msze" to odwrócenie ekstaz religijnych, pomimo swej potworności rzecz zrozumiała dla psychiatrów i neurologów. Ale masoneria, powstała na początku XVIII wieku, od samego powstania jest bogobojna i pobożna - nie ma w niej śladu kultu grzechu, a tylko kult cnót chrześcijańskich i biblijnych.

Ale oto inny anachronizm. Są pisarze, którzy widzą w masonerii, od pierwszej chwili jej powstania, wyraziciela haseł oraz ideałów wieku oświecenia: walkę z przesądem, z mistycyzmem, z fanatyzmem religijnym, nieomal walkę o demokrację i liberalizm. To także jest absolutny anachronizm. Niewątpliwie później masoneria przekształciła się w organizację hołdującą ideałom podobnym, ale tak na pewno nie było w pierwszej połowie wieku XVIII, kiedy zainteresowania masonów biegną w kierunku wręcz odwrotnym: ku średniowieczu i starożytności, ku mistyce, ku alchemii i w ogóle ku temu wszystkiemu, co tajemnicze, niesprawdzalne, mistyczne.

Dopiero w drugiej połowie XVIII wieku masoneria zaczyna przybierać inny wygląd. Stało się tak, jak z siekierą z bajki. Przychodzi żołnierz i prosi babę o coś do jedzenia. Baba odpowiada, że absolutnie nic nie ma. Wtedy żołnierz chwyta siekierę, która stała w kącie, i powiada: „To ugotuję zupę z siekiery". Baba wytrzeszcza oczy, tak się zaciekawiła, co to za zupa może być z siekiery! Żołnierz wziął rondel, nalał wody, postawił na ogniu. Woda zaczęła się gotować. Żołnierz poruszał siekierę i powiada: „Trzeba trochę soli". W ten sam sposób żołnierz wyciąga od baby kaszę, słoninę, mięso i inne przyprawy, a potem zaprasza babę na doskonałą zupę, odstawiając siekierę na miejsce poprzednie, z tym że baba z bajki pyta go w końcu: „A kiedy będziemy jeść siekierę?".

Obrządki, tajemnice, poszukiwania kamienia filozoficznego odegrały rolę tej siekiery. Wywołały zaciekawienie, skupiły w lożach ludzi wpływowych w swoich społeczeństwach. Potem tych ludzi porwała za sobą wielka publicystyka XVIII wieku, a za nimi pociągnęła i całą ich organizację. Nigdy, zdaje się, w dziejach publicyści nie mieli takiego wpływu na historię, jak w XVIII wieku. Był to prawdziwy złoty wiek dla publicystów. Nigdy wpływ publicystów na to, co się stanie, nie jest bardziej widoczny, bardziej uchwytny. Stosuje się to nie tylko do publicystyki ogólnoeuropejskiej powstałej w Paryżu, ale także do Polski. Jakże nikły, maleńki, niewidoczny wydaje mi się wpływ publicystów z czasów Polski niepodległej w okresie 1918-1939 w porównaniu z wpływem Konarskiego czy Staszica na to, co u nas zaszło w XVIII wieku.

Ale to nie masoneria stworzyła wielką publicystykę XVIII wieku - wręcz przeciwnie, to publicystyka XVIII wieku, powstała poza jakąkolwiek masonerią, potrafiła porwać dla swoich poglądów także bractwo Adamowe.

Jeśli wolno mi powrócić do porównań z powyżej przypomnianej bajki, to babą były społeczeństwa europejskie, siekierą - tajemnicze obrządki masońskie, żoł­nierzem - publicystyka „encyklopedystów" i „filozofów".

Powstała w 1717 roku masoneria angielska twierdziła, że jest kontynuacją bractw mularskich ze średniowiecza, że posiada ustne tradycje tajemnic tych bractw. Podobno naukowo zostało stwierdzone istnienie lóż mularskich jako organizacyjnych zespołów w średniowieczu, w katedrze strasburskiej, która wobec tego byłaby ideową kolebką organizowanej w Anglii w XVIII wieku masonerii. Wszystko to jest logiczne i zrozumiałe. W średniowieczu każde rzemiosło było sztuką tajemną, nie ­udzielaną powszechnie, lecz zazdrośnie krytą przez pewne środowiska społeczne. A cóż dopiero mówić o tych, którzy posiedli kunszt przedziwny budowania wspania­łych katedr na tle ogólnej ciemnoty, analfabetyzmu, częściowej dzikości społeczeństw średniowiecznych. Nie tylko artyzm, wdzięk, czar, urok tych olbrzymów średniowiecza był wspaniały, ale te katedry miały istotnie swoje wielkie tajemnice, a wyrażały je nie tylko w swych liniach, w których misterium lasu łączyło się z misterium ognia czy misterium ptaków, ale także w swych rzeźbach, płaskorzeźbach, kratach, okuciach. Życie średniowiecza, pełne namiętności, szału, wariactwa, nieprzytomności, nieopanowania, paniki, wielkich grzechów, potwornych i ponurych zbrodni, życie to, a raczej jego zwłoki, jego martwy kinematograf, ocalało dla nas w katedrach gotyckich. W sile sklepień gotyckich, w delikatności i subtelności róż gotyckich, w nieodgadniętej grze świateł witrażowych mieściły się prawdziwe misteria, do których musiała się zwracać nostalgia ludzka.

Ze wszystkich tłumaczeń, które dawała o sobie masoneria XVIII wieku, tłumaczenie, że stanowi ona kontynuację loży budowniczych katedry w Strasburgu, że doszły do niej drogą przekazań ustnych tradycje tajemnic i symboli katedr gotyckich, jest, jak powiedziałem, najbardziej logiczne i przekonywające. Ale... „odin prokuror poriadocznyj cziełowiek, da i tot, prawdu skazat, swinja". W historii nie są nam znane przykłady zachowywania tradycji bez pomocy pomników piśmiennych.

Może co najmniej w jakichś zabawach, obrzędach, tańcach - ale wtedy na pewno nikt nie wie, o co chodzi, nikt nie potrafi wytłumaczyć symboli. Tradycja ustna, nawet w organizacjach jak gdyby stworzonych do jej przekazywania, na przykład w rodzinach, wysycha po dwóch, trzech pokoleniach; wypełnia się różnymi fantazjami i bzdurstwami, zniekształca się całkowicie i wreszcie, jeśli ktoś chce czegoś o przodkach swoich pewnego się dowiedzieć, to musi tego szukać w dokumentach pisanych.

Oczywiście można założyć jako pewnik, że średniowieczni budowniczowie katedr mieli swoje tajemnice techniczno-zawodowe i symboliczno-filozoficzno-artystyczne, których nie zwierzali zdradliwym dokumentom pisemnym. Trudniej jednak zgodzić się z tym, że te sekrety drogą przekazów ustnych dotarły aż do początków XVIII wieku i ujawniły się dopiero w gospodzie „Pod Jabło nią".

Tym bardziej że liturgia masońska nie była na wysokości czegokolwiek, co by wskazywało na jej łączność z poziomem artystycznego natchnienia budownictwa gotyckiego, jego artystycznej ekspresji. Inscenizacja obrzędów masońskich polegała na wzbudzaniu strachu, na straszeniu człowieka i na budzeniu w nim ciekawości. Zawiązywano oczy, oprowadzano po kilku pokojach, tak, aby mu się zdawało, że chodzi nie wiadomo gdzie, otwierano mu oczy albo przed trupią czaszką oświetloną jedną świecą, albo tak, aby jego pierś znajdowała się przed ostrza mi szpad. Poza tym obnażano kolana, przekraczano ciało Hirama, wykonywano szereg niezrozumiałych ruchów palcami lub rękami, twierdząc, że za każdym z nich ukrywa się jakaś tajemnica. Wszystko to pod względem artystycznym nie dorównuje nie tylko kolumnom, ale posadzce katedry gotyckiej. Co gorsza, nie wskazuje na jakiekolwiek autentyczne pokrewieństwo ze średniowieczem.

Ale nawiązanie do budowniczych średniowiecznych i do katedry w Strasburgu, co naukowo uzasadniał Grandidier jeszcze w 1782 roku, nie wystarczało wolnomularzom, zwłaszcza gdy powodzenie i powszechne zainteresowanie zaczęło ich podniecać. Autor pierwszej konstytucji masońskiej, Anderson, zaczyna ich wywodzić od Adama, inni od Mojżesza i Jozuego, od budowy świątyni Salomona, od Esseńczyków, z Chaldei, z Memfis. Legenda masońska staje się melodią, w której odzywają się wszystkie „echa prawieków". Coraz więcej fantazji, coraz mniej rzeczywistości.

Masoneria staje się jedną z największych organizacji mistyfikacyjnych czy też automistyfikacyjnych, jakie znamy w historii.

Czy jednak największą?

Niech pióro me zatrzyma się w tej chwili.

„Pod Jabłonią" w 1717 roku masoneria ma tylko trzy stopnie: ucznia, czeladnika i mistrza, zgodnie z zasadą organizacji cechów średniowiecznych. Ale to już nie wystarcza! Zaczęto wychodzić z założenia, że są wyższe, nieznane tajemnice, mogące być dostępne tylko wyższym stopniom. W ten sposób zwiększono liczbę stopni do dziewięciu (3 x 3), potem do trzydziestu trzech, a w niektórych obrządkach do dziewięćdziesięciu. Tajemnice wciąż napływały z różnych dalekich Chaldei.

Założycielem obrządku szkockiego był Ramsay, wychowawca Karola Edwarda Stuarta, pretendenta do tronu angielskiego. On pierwszy wprowadził wyższy, czwarty stopień „kawalera szkockiego". Baron Hund, Niemiec, tak że się związał z pretendentem i wymyślił, że zakon masoński (teraz pojawia się określenie: zakon) pochodzi od zakonu templariuszy, i stworzył stopień „Kadosza", czyli mściciela, który miał pomścić śmierć Jakuba de Molay, wielkiego mistrza zakonu templariuszy, spalonego na stosie dnia 18 lutego 1314 roku.

Znowuż bardzo łatwo jest dać się unieść fantazji i zachwycić podobieństwami i analogiami. Istotnie przecież templariusze w Ziemi Świętej mieli swoje potajemne kontakty z niewiernymi, ułatwiające im rokowania w czasie toczącej się wojny. Stąd podobieństwo do międzynarodowego wszędobylstwa masonów. Poza tym Ja­kub de Molay - oskarżony o herezje, kulty nieczyste, zażyłość z diabłem, plugawe tajemnice - został spalony przez króla Francji, Filipa Pięknego, który przywłaszczył sobie olbrzymie bogactwa zakonu, a morderstwo to było sankcjonowane przez papieża Klemensa V, pierwszego papieża awiniońskiego, to znaczy profrancuskiego. Jakub de Molay na swoim stosie śmiertelnym wezwał przed sąd Boży papieża i króla, i rzeczywiście Klemens V umarł w miesiąc po tym wezwaniu, a król Filip sześć miesięcy później. Teraz baron Hund sfabrykował cały poczet wielkich mistrzów templariuszy, od śmierci Jakuba de Molay do XVII wieku. Nie należy się temu zbytnio dziwić. Jesteśmy w XVIII wieku, gdy wprawy do tego rodzaju mistyfikacji nabierało się przy układaniu herbarzy, gdy trzeba było różnym możnowładcom wynajdywać przodków, jeśli ich naprawdę nie mieli.

Nawiązanie masonerii do templariuszy i do konieczności zemsty na królu Francji i na papieżu ma miejsce w latach, gdy istotnie rozpala się silnie walka Anglii z Francją o posiadanie krajów zamorskich. Anglia wychodzi z tej walki zwycięsko. Łatwo jest na tym tle robić błyskotliwe przypuszczenie, że chodziło tu o walkę an­gielskiej inspiracji z Francuzami, i łatwo jest spowodować, że każdy w takie przypuszczenie uwierzy z przyjemnością.

A jednak właśnie baron Hund i jego masoni templariusze, którzy zapowiadali pomstę na królu Francji i na papieżu, byli jak najbardziej oskarżeni o to, że są taj­nym instrumentem w rękach jezuitów, co znajdowało podstawę w ich konszachtach z katolickim pretendentem do tronu Wielkiej Brytanii. W ogóle tajemniczość masonerii, o ile była cennym sposobem do wzbudzania zainteresowania i zwolenników, o tyle zawsze dawała powód do wszelkich oskarżeń. W XVIII wieku nie którzy katolicy oskarżają ją o intymne stosunki z szatanem, natomiast protestanci i Moskale o to, że jest ślepym narzędziem w rękach jezuitów, tak jak w wieku XX masoneria będzie oskarżana przez hitlerowców, że jest ślepym narzędziem w rękach Żydów; przez wielu ludzi, że jest w zmowie z bolszewikami; a przez komunistów - że jest organizacją na usługach milionerów amerykańskich.

Skrajnie mistyczny charakter masonerii nadają różokrzyżowcy, pochodzący od organizacji założonej w XVII wieku, która teraz wlewa się do masonerii, oraz saintmartinowcy. Katarzyna II, która jest zwolenniczką oświecenia i szczerą oraz konsekwentną uczennicą Woltera, zwalcza masonerię, nazywa w ogóle masonów martinistami i uważa ich za ludzi szerzących głupie zabobony. Była ona konsekwentniejsza od swego mistrza, bo Wolter na starość wstąpił do masonerii. Katarzyna II była publicystką, dziennikarką i pisarką komedii scenicznych. Pióro swe obraca na walkę z masonami. Musimy jej przyznać, że walczyła z nimi raczej piórem niż więzieniem, chociaż najwybitniejszego masona rosyjskiego, Nowikowa, wsadziła do mamra, ale tylko wtedy, gdy zaczęła go podejrzewać o wpływ na swego syna, późniejszego Pawła I, z mistycznego usposobienia tak podobnego do swego ojca, Piotra III, który także interesował się masonerią.

Prócz martinistów istnieje jeszcze cały szereg masońskich organizacji zajmujących się przede wszystkim alchemią. Między innymi założycielem masonerii „egipskiej" jest hrabia Cagliostro, który mianował siebie „Wielkim Koptem" i który objeżdża całą Europę, zakładając loże swego obrządku i sprzedając pomady cudotwórcze, a także dobywając złoto z małych tygielków. Czytałem broszurę, tłoczoną w 1780 roku, o zdemaskowaniu hrabiego Cagliostra w Warszawie. Ten Cagliostro obiecywał ludziom, że przedłuży im życie do pięciu tysięcy pięciuset pięćdziesięciu siedmiu lat, a naprawdę nazywał się Józef Balsamo, urodził się na Sycylii i w młodości był zawodowym złodziejem w Neapolu...

Jednocześnie wszystko, co zajmuje w Europie wyższe stopnie w hierarchii towarzyskiej, a więc monarchowie czy wielcy pisarze (wiek XVIII wysoko cenił godność pisarza), gwałtownie zapisuje się do masonerii. Już w roku 1741 Fryderyk II założył lożę „Trzy Globusy" w Berlinie; mąż Marii Teresy, cesarz Franciszek I, wstąpił do masonerii jeszcze w 1731 roku. Te powodzenia okupuje masoneria mnogością tworzących się obrządków oraz gwałtowną i nieprzyjemną walką pomiędzy lożami konkurencyjnymi.

Specjalną cechą masonerii było przyjmowanie ludzi ze wszystkich stanów, łamanie jakiejkolwiek kastowości w doborze braci lożowych. Król zasiadał w loży obok skromnego kupczyka, który mógł mieć wyższy stopień wtajemniczenia, czyli znać większe tajemnice bractwa, co tym tajemnicom dodawało tylko większej jeszcze tajemniczości i uroku. Czujemy się jednak w przedsionku Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Toteż jeden z wielkich panów moskiewskich zżyma się w swojej korespondencji na to, że braćmi bardziej od niego wtajemniczonymi w jego loży są dwaj jego właśni kucharze, Francuzi, których dotychczas - jak pisze - podejrzewał tylko o posiadanie tajemnicy okradania go przy rachunkach kuchennych.

Masonerię polską cechuje stateczność, unikanie skrajności, jakkolwiek de Toux de Salverte był krańcowym mistykiem, a przez pewien czas masoneria polska ulega wpływom barona Hunda. W roku 1769 masoneria angielska mianowała „Wielkim Mistrzem prowincjonalnego wolnomularstwa Królestwa Polskie go i Wielkie go Księstwa Litewskiego" Augusta hrabiego Moszyńskiego, stolnika koronnego, formalnego syna Jana Kantego herbu Nałęcz, a naturalnego syna Augusta Mocnego i saskiej grafianki Cosel, ale Moszyński lóż polskich „pod powagę loży angielskiej nie poddał" i zawiadomił o tym ministra brytyjskiego w Warszawie.

Do masonerii polskiej należeli ludzie ze wszystkich stronnictw; było w niej pełno zarówno Potockich, jak Czartoryskich, a także bardzo dużo biskupów. Dnia 24 czerwca 1770 roku, jako w dzień świętego Jana, patrona masonerii, odbyło się otwarcie Wielkiej Loży Polskiej. Nuncjusz Durini oburza się w swej korespondencji na biskupa warszawskiego Młodziejowskiego, że patronował tej uroczystości, oraz na prymasa Podoskiego, który pożyczył swe srebra stołowe na bankiet masoński po uroczystości.

Aby dać o tym „pomieszaniu dnia z nocą", jakim była masoneria polska, jakieś pojęcie, przytoczymy tu kilka dokumentów. Zobaczymy z nich, że nie wyrzekając się teorii fantastycznych, tajemniczości i obrządków tajemniczych, masoneria ta wypowiada się jednak już zgodnie z nurtem publicystyki oświecenia, kultu rozumu i haseł filantropii.

Stwierdzimy te gradacje różnych elementów, gdy się wczytamy w mowę Stanisława Potockiego, wypowiedzianą co prawda w dość późnej epoce, bo 15 października 1786 roku, ale to są czasy, w których masoneria zaczęła poważniej grać w Polsce. Stanisław Potocki mówi:

„Starożytny Chaldejczyk, co ze szczytu gór niebios upatrywał i co na nich żył odludny; Egipt, którego się mędrcy w głębokich kryli pieczarach, te zwycięskie czasu piramidy, szanowne ich znaki - nieznany klucz mądrości, ukryte pod nim obrządki, owe pamiętne do memfickich tajemnic przypuszczenia, na koniec ten kościół mistyczny i imię najmędrszego z królów; to są te szlachetne wzory i początki obrzędów naszych. Mnie więcej mówić nie wolno, lecz niech sama wam, bracia, świadczy, skąd idzie, dokąd dąży sztuka królewska, co przez wielkość swoją pewnie sobie zyskała to imię. Tego uczą tajemnice nasze".

Formalnie to przemówienie jest całkowicie fantastyczne, ale mowa jest o mędrcach, widać, że mówcę ożywia kult rozumu.

Ciągle się w tej masonerii mówi o tajemnicach i o karze za ich zdradę.

Oto przemawia się do ucznia masońskiego, po udzieleniu mu pierwszego stopnia, w sposób następujący:

„Drżyj Waćpan, jeślibyś miał wiarołomcą zostać, wszystkie albowiem ku tobie na to są obrócone oręże, ażeby nimi twoje zdradzieckie przeszyć serce, gdybyś się kiedyś tak podłym oznaczył sprzeciwienia się przysiędze, dobrowolnie wobec wszystkich około ciebie stojących wykonanej".

Jednak głucho jest o mordowaniu kogokolwiek za rozpowszechnianie tajemnic masońskich. Zdaje się, że takich wypadków nie było.

Aby stwierdzić, w co mianowicie wtajemniczano, przyjrzyjmy się bliżej rytuałowi przyjmowania uczennicy, czeladniczki i mistrzyni do loży mopsic o nazwie „Dobroczynność", założonej w Warszawie w roku 1783, której członkiniami były: Teresa Tyszkiewiczowa, marszałkowa Lubomirska, hetmanowa polna Rzewuska i inne damy z najwyższej polskiej arystokracji.

Rytuał ten podamy w możliwych skrótach, bo jest bardzo długi.

Na mopsicę mogła być przyjęta tylko kobieta zdrowa, niepodlegająca żadnym kobiecym chorobom ani też będąca w ciąży.

W czasie przyjęcia uczennicy mistrz katedralny siedzi od wschodu, obok niego dozorca, u stóp jego brat depozytariusz.

Loża jest oświetlona czterema lub sześcioma lampkami spirytusowymi z solą.

Powyżej mistrza zasiada brat straszny z mieczem obnażonym w ręce prawej, a z łańcuchem blaszanym w lewej.

Mistrz trzyma młotek i ma błękitną wstęgę, bracia mają szpady, siostry białe rękawiczki. Co chwila powtarza się pytanie:

- Jakie są obowiązki masonki? Odpowiedź na to:

- Słuchać, pracować, milczeć.

Po każdej takiej odpowiedzi mistrz powtarza: „Słuchajmy, pracujmy, milczmy", po czym bracia i siostry klaskają trzy razy.

Profankę, czyli kandydatkę na uczennicę, prowadzi się potem do Izby Rozmyślań. Jest to pokój zupełnie ciemny, oświetlony tylko świecą wetkniętą w trupią czaszkę. Siostra przygotowawczyni pyta się, czy gotowa jest poddać się próbom, które na nią czekają, uprzedzając jednocześnie, że masoneria w niczym nie sprzeciwia się wierze, obyczajom ani cnocie.

Potem prowadzą profankę z powrotem do loży.

Brat i siostra, którzy towarzyszą jej w tych wędrówkach, uderzają w drzwi i wtedy mistrz woła: „Do porządku", a wszyscy obecni składają ręce na żołądek, prawą rękę na lewej. Potem mistrz pyta:

- Zobaczcie, kto tam stuka. Odpowiedź brzmi:

- Ta dama, która chce zostać masonką. Mistrz odpowiada:

- Wprowadzić ją i niech podróżuje.

Dotychczas kandydatka miała zawiązane oczy, które jej tylko odwiązywano w Izbie Rozmyślań, aby zobaczyła trupią czaszkę.

Po odwiązaniu oczu wszyscy uderzają się po lewym udzie, a bracia krzyżują szpady ku górze. Mistrz mówi:

- Przejdź, pani, przez to sklepienie ze stali.

Po czym uczennica składa przysięgę treści następującej:

„Przyrzekam wobec Stwórcy Wszechrzeczy i na wszystko, co świętym być może dla kobiety lub dziewicy uczciwej, że zachowam tajemnice masonek i masonii pod karą Anioła zniszczyciela i płomieni piekielnych. Oby to mnie ominęło i oby ogień panujący w wyższych powietrznych sferach ogarnął moją duszę, a oczyszcza­jąc ją, oświecił na drodze cnoty".

Po jeszcze kilku obrzędach tego samego typu następuje katechizm:

- Czy jesteś uczennicą?

- Zdaje mi się.

- Dlaczego nie mówisz, że jesteś tego pewną?

- Bo jest to słabością niewieścią o wszystkim wątpić.

- Jakim sposobem doszłaś do masonii?

- Przez sklepienie z żelaza i stali.

- Co przedstawia obraz loży?

- Arkę Noego, drabinę Jakuba i wieżę Babel.

- Co znaczą te trzy słowa?

- Jestem kobietą i uczennicą, jakżebym mogła wytłumaczyć te cuda.

- Co nosi masonka przed sobą?

- Przedstawienie drabiny Jakuba.

- Na co się stawia tę drabinę?

- Do świątobliwości.

- Jak do niej dojść?

- Połączeniem cnót.

- Jakie są obowiązki masonki?

- Słuchać, pracować, milczeć.

Mistrz woła: „Słuchaliśmy, pracowaliśmy, milczmy". Uderzenia młotka, oklaski.

Przy przyjęciu czeladniczki następuje zmiana dekoracji. Zjawia się figura Anioła, waza pełna spirytusu; bracia i siostry mają na sobie czarne płaszcze.

Nie będziemy jednak powtarzać wszystkich tych odmian rytuału, wspomnijmy tylko, że prócz Izby Rozmyślań pojawia się teraz druga izba, gdzie znajduje się grota i fontanna, w której trzeba obmyć ręce i oczy. Nowością jest także okrzyk: „Ewa, Ewa", powtarzany dość często w czasie ceremonii.

Czeladniczka przysięga w sposób inny, ale znów mówi o tajemnicach, tylko dodaje, że spać będzie dzisiaj z podwiązką reguły masońskiej.

Słowem czeladniczki jest wyraz „ballu", znak czeladniczki polega na położeniu na ustach drugiego i trzeciego palca ręki lewej. Odpowiada się na to, szczypiąc się w ucho lewe ręką prawą.

Katechizm jest inny, ale tego samego typu:

- Jesteś czeladniczką?

- Proszę zadawać pytania, a przekonasz się.

- Jakim sposobem zostałaś czeladniczką?

- Przez kajdany.

- Co znaczą kajdany?

- Milczenie.

- Co ci przyłożono, przyjmując cię?

- Pieczęć milczenia.

- Co znaczy nazwa czeladniczki?

- Znaczy, że zgoda panująca między braćmi a siostrami jest wywróceniem wieży Babel, czyli zamieszania.

- Do czego prowadzi masonia?

- Do szczęścia prawdziwego, o ile ono może być na świecie.

- Jakie są obowiązki masonki?

- Słuchać, pracować, milczeć. Znowuż okrzyk mistrza, młotek, oklaski.

Przy przyjęciu mistrzyni ceremonie znów są nieco inne.

Słowo mistrzyni to „Havot Jair". Znak: położenie palca prawej ręki na lewym oku. Odpowiedź: uszczypnięcie lewego nozdrza.

W katechizmie ujawniają się postępy we wtajemniczenia. Katechizm jest bardzo długi, kilka razy dłuższy niż katechizm uczennicy czy czeladniczki, które powyżej przytoczyliśmy w całości.

Przytoczymy tylko ustępy wskazujące na tajemnice osiągnięte:

- Co znaczy Arka?

- Serca wzburzone namiętnościami, jak niegdyś była Arka przez potop.

- Jak długo trwało budowanie Arki?

- Sto lat.

- Kto dał jej plan?

- Wielki Architekt Wszechświata.

- Ile miała pięter?

- Jedno w dole dla zwierząt plugawych, jedno w środku dla Noego z rodziną, a na górze dla ptaków.

- Jaka ona była wielka?

- Trzysta łokci długości...

Czy te pytania i odpowiedzi miały inny jakiś sens niż ten, który posiadają w Starym Testamencie, skąd treściowo są zaczerpnięte? Mniejsza o tego rodzaju dociekania. Piszę tę książkę nie dla dociekań filozoficznych czy religijnych, czy dla zgłębienia wierzeń masońskich, lecz dla ustalenia polityki Stanisława Augusta, ostatniego naszego króla, i szkic o masonerii w XVIII wieku potrzebny mi jest tylko w tym celu.

W czasie wojny ostatniej, pracując w British Museum, często rozmawiałem z inżynierem A.D., który się bardzo masonerią interesował. Jako inżynier z wykształ­cenia, rozumiał świat polityczny po inżyniersku, to znaczy jak wielką maszynę, którą puszcza się w ruch za pomocą jakichś guzików, wyłączników czy dźwigni. Otóż masoneria i jej plany tłumaczyły mu wszystko w biegu wydarzeń politycznych naszego świata.

Ja - odwrotnie - nie przypuszczam, aby polityka, aby wydarzenia polityczne biegły w ogóle według jakiegoś planu przez kogoś wykombinowanego czy wykalkulowanego. Pożartujemy trochę; książkę tę zamierzam pisać sposobem masońskim - niech każdy jej rozdział zbliża nas do pełnego wtajemniczenia, w jaki sposób powstają wydarzenia polityczne. Okres królowania Stanisława Augusta to szmat czasu dostatecznie długi, aby zaobserwować pojawianie się przyczyn wydarzenia politycznego, ich dojrzewa nie i ich połóg.

Partyjnik

Sztab główny stronnictwa Familii, czyli stronnictwa książąt Czartoryskich, pracował w sposób następujący: książę Michał, kanclerz wielki litewski, proponował; książę August, wojewoda ruski, wybierał; siostra ich, Konstancja Poniatowska, przesądzała; a jej mąż, a ich szwagier, Stanisław Poniatowski, ojciec króla, wojewoda mazowiecki, później kasztelan krakowski, wykonywał.

W ten sposób prace „rady rodzinnej" określił stolnik litewski, późniejszy król, w swych pamiętnikach, a polscy historycy XVIII wieku uznali za pewnik, że tak rzeczywiście było.

Innymi słowy: inicjatywa, koncepcja pochodziła od kanclerza; krytyka, refleksja, selekcja projektów była dziełem wojewody ruskiego; decyzja należała, jak często w Polsce, do kobiety, a stary Poniatowski był jakby szefem organizacji partyjnej.

Latem 1759 roku kasztelanowa krakowska, czyli matka Stanisława Augusta, czuła się źle. Warszawa ją męczyła. Synowi, który powrócił z Petersburga, to wymawiała jego miłostki z wielką księżną jako rzecz grzeszną, to docinała i dokuczała, że Katarzyna wcale go tak nie kocha, jak on sobie wyobraża. Od czasu do czasu męczyła go projektami małżeństwa: to z Mniszchówną, to z Radziwiłłówną, to z Ossolińską wreszcie, uchodzącą, zdaje się, że słusznie, za najpiękniejszą kobietę w Rzeczypospolitej od Bałtyku po Morze Czarne. Syn jej ciągle tłumaczył, że będzie mężem tylko Katarzyny, i nawet dotrzymywał czystości, jak najprawdziwszy i najczulszy na rzeczony.

Rozmowy na ten temat męczące były i dla syna, i dla matki, zwłaszcza że Stanisław August był pani Konstancji synem ukochanym, a sam kochał i szanował matkę uczciwie i szczerze.

Wreszcie kasztelanowa krakowska postanowiła opuścić Warszawę, nieznośną z powodu upałów, miasto olbrzymie. Warszawa liczyła wtedy przeszło pięćdziesiąt tysięcy mieszkańców.

Razem z mężem wyjechała do Małoryk, w powiecie gródeckim, województwa ruskiego. Tegoż 1759 roku, dnia 27 października, umarła w majątku Maluszyce.

Poniatowski, stolnik litewski, odprowadzał rodziców do Magnuszewa, posiadłości Zamoyskich, gdzie kasztelanostwo krakowscy zatrzymali się na nocleg i odpoczynek w podróży. Było to dziewięć mil polskich od Warszawy, czyli niecałe siedemdziesiąt kilometrów.

Wieczorem po pożegnaniu Poniatowski, rozbity, złamany, zirytowany, przygnębiony, targany jak zawsze nieprzytomną tęsknotą do dalekiej, drażniony jakimiś niewyraźnymi złymi przeczuciami co do losu matki, postanowił, dla odegnania złych myśli, konno wrócić do Warszawy.

Kazimierz Poniatowski, podkomorzy koronny, brat Stanisława Augusta, starszy od niego o lat dwanaście, był wielkim znawcą i miłośnikiem koni. Posiadał liczne stadniny. Od niego miał stolnik litewski wspaniałego konia olbrzyma Agę, wdrożonego do dalekich galopów, „czarnego jak noc, silnego jak huragan, prędkiego jak wiatr".

Ale już siedząc na siodle, Poniatowski czuł, że przez noc całą nie opuszczą go harpie, owe greckie kobiety-widma, kobiety-myśli posępne, które za człowiekiem gonią i chwytają go raz po raz żelaznymi swymi pazurami, drażniąc nieznośnie i sprawiając ból.

Na domiar złego powietrze przez cały dzień było duszne, a teraz wieczorem, chociaż powoli wsysało w siebie świeżość zimniejszą, to jednak nadal było nieruchome, bez podmuchu żadnego. W tym stojącym powietrzu dziwnie niepokojąco rozlewał się dźwięk dalekich dzwonów kościelnych, widać rozdzwaniających pogrzeb jakiegoś szlachcica.

Poniatowski ściągnął cienkie, czarne cugle, które łasiły się do jego rąk małymi srebrnymi ozdóbkami na nie nanizanymi, ścisnął trochę kolana, na ile mu na to pozwalały długie, wygodne, na dłuższą podróż obliczone strzemiona, i wprowadził konia w galop.

Oto mija długi sznur furmanek, którymi jadą „czyiś ludzie", pewnie ludzie Zamoyskich. Chłopi, widząc zbliżającego się pędem konia w bogatym rzędzie i aksamitnej kulbace z aksamitnymi olstrami od pistoletów, pośpiesznie zaczynają zjeżdżać z drogi w rów czy na łąkę.

Poniatowski łaskawie, choć niecierpliwie macha na nich ręką, żeby tego nie robili. Z niejednej furmanki, spod kolorowej chusty, piękne, pogodne, mazurskie oczy dziewczyny patrzą na jasnego panicza jak na zjawę niebiańską.

Droga skręca w las, a przez łąkę widać, jak słońce się chowa. Ostatnie promie nie - po przez północ, poprzez Petersburg, poprzez zachód słońca widziany razem w Peterhofie nad Zatoką Fińską - skojarzenia biegną prędzej, niż nawet galopuje ten Aga. Czemu matka tak stanowczo twierdzi, że ona o nim już myśleć nie chce?

W poczuciu tej obrzydliwej bezsilności Poniatowski podrywa konia w karier. Tam-tam-tam-tam-tam, tu-u-u, tu-u-u. Ale las. Trzeba przejść w kłus. To drzewo wygląda zupełnie jak duża litera „E". Po rosyjsku Katarzyna zaczyna się od „E".

Las nie jest długi. Oto jakieś czarniejsze sylwety widnieją na drodze. To budy cygańskie. Pomimo nocy Poniatowski widzi psy na łańcuchach, które się wciskają pod wozy, między tylne koła. Z bud dochodzi zapach snu, kobiet, pieluch dziecięcych. W jednej z bud żarzą się jakieś węgielki. I po co Bóg stworzył tych Cyganów?

Poniatowskiego dotyka przez chwilę fluid snu, jaki dotyka człowieka zawsze, gdy się mija gromady ludzkie pogrążone we śnie. Myśl wraca do Katarzyny z tą śmieszną, nieznośną obsesją, która z miłości czyni coś w rodzaju muchy, co podczas znoju włazi ci na miękkość powiek, na drażliwość warg. Cyganka wróżyła jemu i Katarzynie w Peterhofie. Wtedy Katarzyna się tak niemile uśmiechnęła. Musiała słyszeć o historii Kazimierza z Tarłą.

Zaczęło się wszystko w roku 1743, na balu u marszałka koronnego Bielińskiego, którego wszyscy szanowali i wszyscy się bali, który umiał kazać ściąć zbrodniarza, choćby ten miał za sobą protekcję jezuitów i dominikanów. Był na tym balu brat Kazimierz, była matka, była siostra Izabela, był także Adam Tarło herbu Topór, wojewoda lubelski, i była Anusia.

Anusia... której przeczono prawa do nazwiska Lubomirska. Ojciec jej, starosta spiski Teodor Lubomirski, kupił jej matkę od pierwszego jej męża, mieszczanina krakowskiego, potem za krocie wypłacone w Rzymie otrzymał rozwód, ale Anusia urodziła się przed rozwodem.

Anusia była na tym balu jako całkiem młodziutka panieneczka i „haniebnie w serce Tarłowi wpadła"

Tarło tańczył z nią pierwszy taniec, co wywołało oburzenie pań starszych, między innymi pani matki.

Toteż gdy wojewoda lubelski, skończywszy tańczyć z Anusią, sam tancerz tego dnia najlepszy, podszedł do siostry Izabeli, ta na rozkaz, który jej matka dała, odpowiedziała:

- Z kimś waćpan tańcował pierwszy taniec, z tą tańcuj i drugi.

A wtedy Tarło, człowiek porywczy i nieopanowany, wykrzyknął bardzo niegrzecznie:

- Będę go miał za szelmę, kto z jejmość panną wojewodzianką mazowiecką pójdzie w taniec.

Wówczas matka natychmiast kazała Kazimierzowi, aby siostrę prosił do tańca.

Tarło krzyknął w stronę Kazimierza:

- Jesteś szelma!

Porwali się do szpad, bo obydwaj po francusku byli: w perukach i przy szpadach.

Ale marszałek Bieliński, z podgoloną po staropolsku czupryną, wyschły, chudy, wysoki, w bogatym kontuszu i przy karabeli, z krzaczastymi brwiami, więcej do figury ulanej z wosku niż do żywego człowieka podobny, swoim strasznym wzrokiem powstrzymał obu i wyprosił za drzwi.

Pod niskimi białymi sufitami, w świetle migających świec, bal toczył się dalej. Od czasu do czasu widać było małą stopkę, wymykającą się spod fałd rogówki.

Pojedynek pod Piasecznem pomiędzy wojewodą lubelskim a podkomorzym koronnym miał się odbyć konno. Po strzałach z pistoletów wolno było użyć szabli. Tarło strzelił i trafił konia Kazimierza, który zatoczył się i zaczął padać. Kazimierz ruchem dobrego jeźdźca wyciągnął nogi ze strzemion, aby ich padający koń nie na­cisnął, lecz zobaczywszy nad sobą ostrze szabli przeciwnika, przechylił się razem z koniem i zawołał głośno i rozpaczliwie:

- Kocham pana wojewodę!

Tarło się dobrotliwie roześmiał, szablę schował do pochwy, po czym sekundanci obu stron pochwycili przeciwników i rozpoczęła się przyjacielska pijatyka.

Kiedy jednak Kazimierz wrócił do domu, aby matkę zawiadomić, że pojedynek skończony, ta całą dłonią dała mu w twarz i kazała natychmiast Tarłę wyzwać na nowy pojedynek. Powiedziała, że wolałaby stokroć zobaczyć go zabitym niż tak zhańbionym.

Kazimierz jednak Tarły wyzwać nie mógł, gdyż na placu świeżo odbytego, bezkrwawego pojedynku sekundanci obu stron złożyli odpowiednie oświadczenia.

A jednak paszkwile na Anusię zaczęły kursować i tym rozgniewany Tarło sam po raz drugi wyzwał Kazimierza, przy tym opowiadano, że do tego umiała się dyplomatycznie przyczynić znowu matka Kazimierza, której tak chodziło o oczyszczenie honoru swego syna najstarszego.

Pojedynek miał się odbyć w Puławach, ale sprawa nabrała wielkiego rozgłosu, a ponieważ Kazimierz należał oczywiście do stronnictwa Familii, a Tarło do obozu Potockich, ten rozgłos miał charakter polityczny. Skutkiem tego podobno sami Czartoryscy, wbrew swej siostrze, postarali się o interwencję królewską. August III sam osobiście pojedynku zabronił, a autorytet tego króla - wbrew zdaniu późniejszych historyków naszych - w ówczesnym społeczeństwie polskim był tak duży, że nie mogło być mowy o tym, aby ten rozkaz nie był przez strony wysłuchany.

Ale interwencja króla dotyczyła danego spotkania i nie mogła działać stale. Toteż Kazimierz Poniatowski w kilka miesięcy później znów wyzwał wojewodę lubelskiego. Wzbudziło to jeszcze większe zainteresowanie. Pojedynek był wyznaczony na dzień 16 marca 1744 roku, a spotkanie miało nastąpić na Marymoncie pod Warszawą. Cała stolica chciała brać udział w tym widowisku. Księża grzmieli z ambon, że na ów pojedynek nie wolno jest patrzeć pod groźbą ognia piekielnego i potępienia wiecznego, co znakomicie podniecało ciekawość. W rezultacie w oznaczonym dniu na Marymoncie były tłumy jak na jarmarku lub najwspanialszym nabożeństwie. Byli obecni prawie wszyscy uczniowie szkół jezuickich, pijarskich i innych, chociaż ich nauczyciele grozili im nie tylko piekłem, lecz i batogami.

Przeciwnicy natarli więc na siebie w ciżbie, w zgiełku, w tłumie. Po kilku dźwiękach spotykanego żelaza Tarło zawołał: „O! mon Dieu" - po francusku - i padł zabity na miejscu. Ponieważ nikt dobrze nie widział, co się stało, zrodziła się pogłoska, że wojewoda lubelski zginął od sztychu zdradzieckiego, który mu zadał ktoś trzeci, przy tym wymieniano nawet nazwisko: Korff, major w regimencie saskim generała Szybilskiego.

Poniatowski, mówiąc o tej sprawie, zawsze się wyrażał, że brat jego miał nieszczęście zabić przeciwnika w pojedynku, ale za dużo śmieszności obciążało jego rodzinę: dziad ekonom, historia brata z Tarłą, jego niedoszłe więzienie za długi w Paryżu, od którego uratowała go pani Geoffrin.

Poniatowski znów zaczął galopować...

Anusia... Od tego imienia myśli znów ślizgają się ku Katarzynie. Anusia to po rosyjsku Ania, a tak się nazywała jego córeczka, którą urodziła Katarzyna.

Ale znowu las i trzeba przejść w kłus. Zapach wilgoci, paproci i grzybów. Ania. List Katarzyny o jej śmierci był krótki, a jednak wyrazisty. Poniatowskiemu utkwiły w pamięci specjalne wyrazy, w których Katarzyna go powiadamiała, że stosując się do obrządku Cerkwi wschodniej, musiała rączkę małej pocałować, gdy już leżała w trumience... Taką małą, zimną rączkę małego trupa - myślał teraz Poniatowski - a przecież takie dziecko powstaje z gorąca, z uniesienia, z ciepłego jej ciała i z ciepłej krwi mojej.

- Co to, co to, co to?

Koń skoczył w bok, tak że Poniatowski, gdyby był gorszym jeźdźcem, poleciałby na ziemię, ale i tak przechylił się na stronę prawą i ręka z cuglami chwyciła za grzywę. Co to znaczy?

Odwrócił głowę i oto po tej stronie leśnej drogi, od której koń odskoczył, zobaczył wysoko na drzewie uczepioną upiorzycę, która wytrzeszczała na niego oczy jednocześnie zajadłe, wściekłe, mściwe, a jakże nieszczęśliwe.

Poniatowski obydwoma ostrogami uderzył konia, szarpnął cuglami, aby go wprowadzić na środek drogi, i pogalopował naprzód.

Las zresztą zaraz się skończył.

Musi tu być gdzieś blisko wioska albo nawet miasteczko - myśli Poniatowski - upiory krążą zawsze blisko osiedli, trapi je tęsknota do ssania żywej krwi ludzkiej.

Aż się wzdrygnął z obrzydzenia, co by było, gdyby to paskudztwo skoczyło mu z tyłu na siodło i zaczęło kąsać za uchem, jak to było zwyczajem tych nieszczęsnych potępieńców.

Czyżby? Ach, nie! To niemożliwe! To tylko tak przypadkowo spotkały się te myśli. Religie są wszystkie jednakowe dla Boga, zresztą błahoczestie nie jest żadną herezją.

O Boże litościwy!

Tak myślał, że galop nocny go uspokoi, a tu im dalej w tę noc, tym gorsze, dokuczliwsze, bardziej złośliwe napastują go myśli.

Poniatowski poklepał konia po szyi. Gdyby nie on i jego wyczucie upiora w odpowiedniej sekundzie...

Oto miasteczko. Za tymi zamkniętymi okiennicami śpią Żydy w swoich śmierdzących betach zapchlonych. Znowu fluid senności idzie ku stolnikowi. Czy to może być prawdą, co czasami ludzie plotą, że my, Poniatowscy, także z Żydów?

Ale koguty zaczynają piać jeden po drugim. Oto za miasteczkiem wąska smuga żółtego brzasku.

Czytelnik z XX wieku z łatwością zrozumie ten ustęp z pamiętników Poniatowskiego, w którym opowiada on, że szukał ukojenia w galopie całonocnym z Magnuszewa do Warszawy. Człowiek XX wieku sam szuka zapomnienia w pędzie wozu lub motocykla.

Ale są w tych pamiętnikach Poniatowskiego miejsca mniej zrozumiałe. Oto opowiada on o przyjaźni, która go łączyła z jego siostrą cioteczną Elżbietą Czartoryską, która wyszła za mąż za Lubomirskiego, strażnika koronnego: „Słuchając moich wyznań, wypowiadała mi swoje, aby uśmierzyć swe troski, które sprawiały jej zazdrość ojca i matki, którzy oboje byli o nią zazdrośni w różnym sensie. Ojciec, bo się w niej kochał, matka, bo nie mogła córce wybaczyć, że poślubiła tego, którego ona, stara kokietka, tak bardzo kochała".

Czy w tych słowach o ojcu zakochanym w swej córce kryje się coś więcej, tego nie wiemy, ale nie bardzo jest dla nas zrozumiałe, że Poniatowski o takich rzeczach mówi jak o sprawie najbardziej naturalnej pod słońcem.

Trudno jest bardzo zrozumieć psychologię ludzi, którzy żyli dwieście lat temu. Może dlatego w sądach o czasach tych ulegamy tak solidarnemu zakłamaniu.

Bo tak, a nie inaczej nazwać trzeba to solidarne przeinaczanie wszystkich naszych historyków stosunku ówczesnego społeczeństwa polskiego do Augusta III. Romantyzm polski, w którego czasach powstawały nasze sądy o naszej przeszłości, bezkrytycznie do dziś dnia obowiązujące, zawołał: „Za króla Sasa jedz, pij i popusz­czaj pasa".

Przysłowie to, rzeczywiście powstałe w XVIII wieku, romantyzm nasz wyinterpretował, a myśmy wszyscy tę interpretację przyjęli, w sensie: cóż to za obrzydlistwo ten król Sas, który namawiał Polaków do obżarstwa i pijaństwa, a nie do rzeczy wzniosłych.

Mnie także długo nie przychodziły do głowy żadne zdrożne myśli co do właściwego znaczenia tego przysłowia, aż natrafiłem na przysłowie białoruskie: „Za Sasa było chleba i miasa; nastau Poniatowski, uż chleb nie takouski".

Chłopskie to przysłowie tak bliźniaczo podobne do szlacheckiego wyraża pochwałę Sasa i stwierdzenie upadku dobrobytu za Poniatowskiego, czyli ma zupełnie inny sens niż ten, który tradycyjnie nadawaliśmy owemu: „Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa".

Później dopiero stwierdziłem, że w książce przysłów narodowych Kazimierza Władysława Wójcickiego, na stronie dwudziestej czwartej, zacytowane są przysłowia stwierdzające zadowolenie z dobrobytu, zbytku, zamożności i bogactw krajowych, i wśród tych przysłów czytam następujące:

„Co Polak na dzień wypije, Niemca majątek stanowi".

„Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa".

„W naszej koronie jest z łaski Boga len do płótna, owce do sukna, stado do koni, kruszec do broni".

A więc „Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa" miało znaczenie odwrotne, niż romantycznie przypuszczaliśmy. Wyrażało ono zadowolenie z dobrobytu, po­chwałę Sasa, a nie jego naganę.

Prawdą jest, że August III został królem i wielkim księciem dzięki bagnetom obcym, że został krajowi narzucony, że kraj w roku 1733 życzył sobie Stanisława Leszczyńskiego. Ale prawdą jest także, że później ten król pogodził się ze społeczeństwem i przypadł do serca narodowi. Dlaczego?

Przed chwilą pisałem, że czasami nie potrafimy zrozumieć człowieka XVIII wieku. Ale są jednak rzeczy, które zrozumieć powinniśmy łatwo. Przecież my, Polacy, nie znosimy właściwych ludzi na właściwych miejscach. My nie lubimy naczelników, szefów, wodzów inteligentnych. Nawet na prezesów naszych stowarzyszeń, stronnictw, organizacji z radością wybieramy ludzi niebojowych, to znaczy pozbawionych indywidualności. Kult poczciwego durnia jest jedynym powszechnie uznanym kultem w Polsce. Jeśli kiedyś przez omyłkę lub niedopatrzenie dopuścimy do tego nie szczęścia, aby rządził nami człowiek z głową, z charakterem, z planem politycznym, to zaraz staramy się mu życie całkowicie zatruć albo go wysiudać.

August III był istotnie głupi jak stołowe nogi, ale miał dobre serce i tłuste swe ręce wszystkim podawał do pocałowania. Polska go ubóstwiała. Powtarzam: ubóstwiała.

Mój Boże! Jeśli coś czytacie, to przeczytajcie sobie mowy, które u nas wygłaszano do Kazimierza Jagiellończyka, nie tylko niewątpliwie najlepszego z naszych królów, ale w ogóle jedne go z najwybitniejszych monarchów w Europie. Były to mowy obelżywe, prostackie, rewolucyjne, ohydne. A czego nasłuchał się Zygmunt August, Władysław IV, Jan Kazimierz, Jan Sobieski! Proszę, niech nasi historycy zacytują mi choćby w przybliżeniu jakieś podobne obelgi wygłoszone w stosunku do Augusta III.

Do tego króla przemawiało się w sposób następujący:

„Najjaśniejszy, nie tak blaskiem korony, jak cnót lustrem, królu, bardziej Ojcze niż Panie nasz miłościwy".

„Blisko trzydziestoletni przebieg swobodnych rządów Augusta Polskiego, słodycz pokoju, w której do sytości smakujemy sobie, zhukana srogim zgiełkiem Europy, szczęśliwość do Polski schroniona i przeniesiona, są to skutki błogosławieństwa Boskiego, które dobrzy i pobożni królowie ściągać zwykli na państwa i ludy rządom swoim od Najwyższego powierzone."

„...liczne i poważne krzesła tron najlepszego z królów wspaniale otaczające, wszystkie prawie obsadziłeś, Wasza Królewska Mość... gmin ten urzędów, którymi na wzór promieni słonecznych napełniasz, Wasza Królewska Mość, województwa i ziemie..."

„...stołeczna ta Warszawa, przedtem po większej części drewniana i uboga, teraz pałaców i kamienic pięknością ozdobiona, tak się odmieniła za panowania Waszej Królewskiej Mości, że ją ledwie poznajemy..."

„...są to twierdze nieśmiertelnej sławy Ojca Ojczyzny, są to zadatki na miłość potomków Waszej Królewskiej Mości potomkom naszym zostawione"

W tych pochlebstwach graniczy się z bluźnierstwem:

„Bóg, którego Wasza Królewska Mość i Namiestnikiem, i życia jesteś obrazem".

Wreszcie zadowolenie z sytuacji rodzinnej króla wśród dynastów Europy wyrażają słowa:

„Wasza Królewska Mość niechaj między Najjaśniejszą Familię Pańską podzieli i rozda europejskie berła, a krew Augusta Polskiego ze wszystkimi monarchami złączona niechże wlewa cnoty Jego w domy cesarzów i królów".

Tenor tego przemówienia częściowo tłumaczy się przez powszechne wówczas w Polsce zamiłowanie do hiperboli, przesady, wyolbrzymiania. Działała tu ta miłość do wielkich gestów, tak wymarmurowywana i wygipsowywana po naszych kościołach przez barok jezuicki w wieku XVII. Ale nie sposób nie wyczuć także w tym przemówieniu nitek szczerego uczucia do kochanego i szanowanego monarchy.

Czy to znaczy, że władza królewska miała wówczas jakąś siłę w Polsce? Bynajmniej. Popularność osobista Augusta III zasadzała się na tym, że żadnej władzy nie wykonywał i osobiście do niczego się nie mieszał. Jako konstytucjonalista, powiedziałbym, że popularność ta zasadzała się właśnie na tym, że był on królem bez programu politycznego, bez woli, bez zrozumienia spraw państwowych, czyli że wcale nie był królem-władcą. Toteż popularność osobista króla łączyła się w Polsce z powszechną niechęcią i nieufnością do tego, kto działał politycznie w jego imieniu i za jego aprobatą, a mianowicie do jego wszechwładnego ministra, hrabiego Brühla.

Liberum veto było tylko potworną formą prawną tego, co się działo wewnątrz Polski. A treścią wewnętrzną Polski ówczesnej był zanik czynnika państwowego na rzecz czynnika partyjnego. Partyjność - oto co zgubiło Polskę w XVIII wieku! Polska była krajem ludniejszym i bogatszym od wielu innych krajów w Europie. Ale - to takie proste - siła państwowa Polski była rozparcelowana przez partie, które prowadziły niezależnie od władzy państwowej pertraktacje z państwami obcymi. A więc zamiast jednej Polski było ich kilka małych: Polska Potoc­kich, Polska Familii, Polska Branickiego, Polska radziwiłłowska. Sama Polska Potockich była może silniejsza od niejednego państwa. Ale cóż z tego, kiedy polityka Potockich była zaraz anulowana przez politykę Czartoryskich ze względu na zasadę konkurencji partyjnej. W ten sposób całe to wielkie państwo stawało się zerem siły politycznej.

W epoce, w której jesteśmy, król, Brühl i tak zwany dwór, czyli czynnik legalno-państwowy, miał znaczenie zaledwie takie samo, jak inne partie polskie, i to bynajmniej nie najsilniejsze. W ten sposób państwo polskie było zupełnie zdegradowane w życiu międzynarodowym.

Polityką międzynarodową państwa polskiego rządziła jakaś wypadkowa pomiędzy waśniami międzypartyjnymi a intrygami posłów cudzoziemskich w Warszawie.

O, jakże powinniśmy zazdrościć innym państwom! Miały one władców, którzy - chociażby za pomocą politycznych zbrodni - nie dopuścili, aby w ich państwach panował rozkład podobny.

Nic dziwnego, że gdy Francuz w XVIII wieku pisał historię Polski, to tytuł tego dzieła brzmiał: Historia anarchii polskiej.

Oto jeden z przykładów, których dziesiątki mnożyć się będą na stronicach tej książki. August III, który jako król polski i wielki książę litewski był suwerenem Kurlandii, chciał, aby księciem tego państwa lennego w stosunku do Polski został jego syn, królewicz Karol. Leżało to oczywiście w interesach Polski, było to odzyskiwanie na rzecz Polski praw do Kurlandii, której ostatnim księciem był Biron, kochanek carycy Anny, oczywiście całkowicie związany z Rosją i zrywający wszystkie więzy kurlandzko-polskie. Trzeba przyznać, że Poniatowski jako poseł Augusta III w Petersburgu zachował się „państwowo" pod tym względem i kandydaturę królewicza Karola umiejętnie popierał. Ale Familia Czartoryskich widzi w usadowieniu się królewicza Karola w Kurlandii tylko zwycięstwo Brühla, tylko wzmocnienie szans w przyszłej elekcji nowego króla po śmierci Augusta III, a Familia ma własne widoki na tron - i oto wbrew oczywistym interesom państwa Familia występuje przeciwko kandydaturze polskiego królewicza, a popiera arcyrosyjską kandydaturę rodziny Birona. A przecież Familia była stronnictwem niewątpliwie najrozumniejszym, najoświeceńszym, stronnictwem reform i przeciwniczką liberum veto.

Liberum veto... przejdźmy do tego koszmaru.

Od dnia 9 marca 1652 roku, kiedy po raz pierwszy Siciński, poseł upicki, zerwał sejm, a obłędny doktryner, marszałek Izby, Andrzej Maksymilian Fredro, uznał to zerwanie za obowiązujące, zasada liberum veto stała się podstawą ustroju Polski, a raczej podstawą polskiego bez rządu i polskiej anarchii.

Liberum veto miało siłę retroaktywną. Gdy jeden z posłów powiedział: „sisto activtatem", a potem zaniósł manifest do grodu, nie tylko sejm musiał się rozjechać, ale nieważne stawały się wszystkie jego poprzednie uchwały, wszystkie prawa, które uprzednio, chociażby jednomyślnie, uchwalił.

Był to jakiś obłęd, który trwał lat półtorasta. Ten naród nie chciał władzy król a, obawiał się rozszerzenia praw korony, wszystko do załatwienia oddawał sejmowi - i oto otaczał czcią instytucję, która uniemożliwiała jakiekolwiek sejmowanie.

Andrzej Maksymilian Fredro płakał, gdy legitymował czyn Sicińskiego, a jednak ugruntował tę zmorę naszego życia. Od początku potępiano zrywaczy sejmów, zdawano sobie sprawę, że instytucja ta prowadzi do upadku państwa, a jednak nie tylko stosowano ją stale, ale dopuszczono, aby jak potworny syfilis objęła ona całe życie państwowe.

Liberum veto działało także na sejmikach, i to na wszystkich: poselskich, deputackich, relacyjnych, gospodarczych. Gdy ktoś z obecnej szlachty - a każdy szlachcic zamieszkały w danej ziemi mógł być obecnym na sejmiku - zgłosił swoje veto, sejmik nie mógł już działać, dokonany obiór posłów na sejm czy deputatów na trybunał stawał się nieważny, poprzednie jego uchwały były także nieważne i zgromadzeni musieli rozjeżdżać się do domów.

Poseł na sejm mógł zgłosić veto z samego tytułu „ius vetandi": „Bo takie jest moje zdanie, bom się ze zdania mego sprawować nie powinienem nikomu".

Sejm 1746 roku został zerwany z powodu wniesienia świec do izby. Do tego czasu i po tym sejmie tylko jednej świecy wolno było się palić i rzucać swe światło na laskę marszałkowską. Posłowie siedzieli po ciemku. Fryderyk II, cynik i filozof, sobie przypisywał ten pomysł zerwania polskiego sejmu z powodu wniesienia światła. Przeważnie bowiem zrywali sejmy posłowie przekupieni przez poselstwa obce. Wymieniano nawet kwoty, za które zrywano sejmy, oburzano się, ale potwornego prawa nie tykano.

Prawo to, którego stosowanie Polacy potępiali, lecz z którego zasady byli dumni (bo tak to trzeba określić), stało się słusznie powodem szyderstwa dla cudzoziemców. Według świadectwa współczesnego w Niderlandach można było widzieć holenderskiego kuglarza, który „wór wróblów świergocących wysypał, a gdy te z niezmiernym hałasem porozlatywały się po izbie i każdy w swoje strony uleciały przez okna, spektatorowi powiedział, że to jest sejmu polskiego obraz, że taki sejm widział w Warszawie".

Od roku 1688 rozszerzono prawo liberum veto na starą laskę, to znaczy, że wolno było zerwać sejm przed obiorem marszałka, w czasie kiedy obradowano jeszcze pod przewodnictwem marszałka poprzedniego sejmu. Dąbrowski, poseł wiłkomirski, zerwał w ten sposób sejm grodzieński w 1688 roku, aczkolwiek Karwicki, poseł sandomierski, rozumnie tłumaczył, że jeśli activitatis posła zaczyna się dopiero po rugach (sprawdzanie mandatów), a rugi mogą się odbyć dopiero pod nową laską (po obiorze nowego marszałka), to nie może taki poseł, o którym nie wiadomo jeszcze, czy jest posłem, zrywać sejmu. Ale ta logika regulaminowa nie pomogła. Od tego czasu tak się śpieszono ze zrywaniem sejmów, że zrywano je przeważnie pod starą laską. Tak postąpiono w latach: 1688, 1695, 1698, 1701 (dwukrotnie!), 1719, 1720, 1729, 1730, 1732, 1735, 1750, 1754, 1760, 1761, 1762.

Uwaga! Daty powyższe nie oznaczają wszystkich zerwanych sejmów w tym okresie, a tylko sejmy zerwane już przed obiorem nowego marszałka.

Liczba zrywanych sejmów wciąż się powiększa. Za Jana III na jedenaście sejmów zwołanych pięć doszło do skutku, a sześć było zerwanych; za Augusta II na piętnaście zwołanych cztery doszły do skutku, a jedenaście było zerwanych; wreszcie za Augusta III na piętnaście zwołanych było trzynaście zerwanych.

Sejm roku 1718, za Augusta II, doszedł do skutku, ale też czytamy w jego uchwałach: „Jako wolny głos fundujący się na iure vetandi jest najprzedniejszy klejnot Rzeczypospolitej, tak manutentionem (utrzymanie) onego na sejmach, sejmikach i wszystkich publicznych zjazdach in perpetuum przyrzekamy".

Państwa sąsiednie zawierały z sobą układy, aby solidarnie utrzymać w Polsce zasadę liberum veto. Takie konwencje zawarły z sobą Rosja i Prusy w latach: 1720, 1726, 1732, 1740, 1743, 1762, 1764; Rosja i Austria w latach: 1726 i 1732; wreszcie Rosja i Szwecja w latach: 1724 i 1745.

Co było jednak specjalnie upokarzające i przykre, to brak odwagi cywilnej u tych, którzy potworność liberum veto rozumieli. W Polsce ludzie boją się wypowiadać prawdę najbardziej oczywistą, jeżeli ta prawda sprzeciwia się powszechnie ulubionym bzdurstwom, którym hołduje solidarnie całe społeczeństwo. Tak jak dzisiaj mało Polaków zdecyduje się na wypowiedzenie tej oczywistości, że Polska nie jest w stanie prowadzić wojny na dwa fronty, tak samo wtedy było bardzo mało ludzi na tyle odważnych, którzy by dali świadectwo prawdzie, że liberum veto jest oczywistym nonsensem.

Przeciwnicy liberum veto umieli się wypowiadać tylko w sposób nader tchórzliwy:

„Jakim sposobem, zostawując każdemu, jak teraz jest, nienaruszoną moc tamowania i rwania sejmów, niezliczonym Ojczyzny dać radę nieszczęściom i jak po­trzebne utrzymywać sejmy".

Stanisław Leszczyński, oczywisty w głębi serca przeciwnik liberum veto, w swej książce „uchowaj Boże" nie chce naruszać tej instytucji.

Stanisław Poniatowski ojciec, który również rozumiał absurd tej potworności, pisał w swym Liście ziemianina do pewnego przyjaciela z innego województwa:

„Czy nie mógłby przy tej okoliczności tak szkodliwy dobru pospolitemu zwyczaj zrywania sejmów, na który wszyscy się i słusznie skarżymy, być rozumnie naprawiony".

„Jeśli na jakiś punkt nie ma zgody, to czemu go w reces nie puścić, a inne, które bez kontradykcji, utrzymać".

„W reces nie puścić" - to znaczy odłożyć.

Polska jest krajem odważnych żołnierzy i tchórzów cywilnych.

Czasami zabierze głos u nas jakiś Skarga i w patetycznej, wielkiej, mocarnej wizji podepcze baranią tępotę solidarnego głupstwa. Czasami u nas zabrzmi głos z taką siłą przekonania, że społeczeństwo osłupieje.

I cóż wtedy?

Wtedy mamy własną metodę polską przeciwstawiania się patosowi. Oto w końcu wieku XVII w katedrze wileńskiej biskup Brzostowski wyklinał hetmana Sapiehę. Padały wielkie słowa strasznego przekleństwa. Nikt, kto wierzy w Boga, nie powinien był od tej chwili wyklętemu grzesznikowi podać kubka wody, choćby umierał z pragnienia. Katedra była pełna. Wszyscy w rękach trzymali zapalone świece. W chwili gdy wyklinający biskup zawołał: „anatema, anatema, anatema", wszyscy, według średniowiecznego rytuału, rzucili świece na posadzkę katedralną na znak, że biorą udział w tym przekleństwie.

Po czym wszyscy wprost z katedry poszli do pałacu wyklętego Sapiehy na obiad, ponieważ tego dnia były jego imieniny.

Teraz przedstawię Stanisława Augusta w charakterze zrywacza sejmu.

Sejm 1759 roku zerwany został przez Podhorskiego, sejm 1760 roku przez Franciszka Leżeńskiego, sejm 1761 roku przez... zwolenniczkę reform ustrojowych... Familię.

Ten sejm był bardzo potrzebny, gdyż Polska była „inondowana" złą monetą, którą napuszczał do nas Fryderyk II, wykorzystując stemple z podobizną Augusta, które zdobył, zająwszy Saksonię. Ale Familia, ze względów czysto partyjnych, postanowiła sejm zerwać.

Stolnik litewski był na tym sejmie tym, co dziś określamy nazwą lidera frakcji parlamentarnej. Mówił on:

„Nie zrywam sejmu, boć nie ma sejmu".

Zakończył swą mowę zwykłymi obłudnymi frazesami, którymi zrywacze okrywali ohydę swego czynu:

„...czytam w oczach waszych, ceniących wolność naszą, w której nieba łaskawe urodzić się nam łaskawie zezwoliły, że bronić jej będziemy na równi z życiem i że znając na równi ze mną dobroć Jego Królewskiej Mości Pana naszego miłościwego i jego przywiązanie do dobra publicznego, wiecie, że nie chce On mieć innych posłów, ani że li takich, którym ani obawy, ani pochlebstwa nie przeszkodzą wypowiedzieć prawdy, której Jego Królewska Mość Pan nasz miłościwy zawsze rad jest słuchać, aby królować nad nami według prawa oraz impulsów własnego szlachetnego i dobrotliwego serca. Oczekuję więc od was nie nagany, lecz owszem raczej aprobaty, kiedy wypowiadam sentymenta, które i wasze wypełniają serca."

Jednak wstydził się Poniatowski zostać następcą Sicińskiego. Manifest o zerwaniu sejmu podpisało aż czterdziestu posłów z jego frakcji i zaniosło go nie do grodu, jak zwykle dotychczas, lecz do Metryki Koronnej.

Sejm jednak został zerwany 2 maja 1761 roku, i to zerwany pod starą laską.

Po dziesięciu latach, w 1771 roku, Stanisław August podyktuje do pamiętników następującą ocenę swej roli na sejmie 1761 roku:

„Dans le fond il faut convenir que nous n'agissions pas en bons citoyens".

Pozwoli czytelnik, że przetłumaczę po swojemu tę królewską francuszczyznę. Oznacza ona przyznanie się, że zachował się wtedy jak świnia, a nie jak obywatel.

Ale mija rok i znowu zwołany jest sejm. Familia jest skłócona z Brühlem. Kiedyś Brühl kupił od jakiegoś biednego szlachcica jakieś dokumenty, na mocy których sfałszował sobie rzekome pochodzenie od polskiej szlacheckiej rodziny Ocieskich i zaczął się nazywać Brylem Ocieskim. Było to oczywiście fałszerstwo, ale Familia, która wtedy była z nim w zgodzie, pomagała mu w uprawnieniu tego fałszerstwa przez trybunał. Teraz syn Brühla, starosta warszawski, zostaje posłem na sejm. Familia zaczyna się awanturować z tego powodu.

Jedyny diariusz sejmu 1762 roku znajdujemy w pamiętnikach Stanisława Augusta. Przebieg obrad wyglądał mniej więcej w sposób następujący:

Poniedziałek 4 października 1762 roku. Po uroczystej mszy świętej otwiera sejm, czyli podejmuje laskę, marszałek starej laski, Adam Małachowski herbu Nałęcz, krajczy koronny, który już czwarty raz pełni tę powinność, ponieważ już trzy poprzednie sejmy zostały zerwane przed obiorem nowego marszałka. Jakiż to cień ponury rzuca na naszą przeszłość!

Do głosu zgłaszają się jednocześnie, starając się przekrzyczeć jeden drugiego: książę Radziwiłł, podczaszy wielki litewski, poseł wileński; Poniatowski, stolnik li­tewski, poseł mielnicki, i Lubomirski, strażnik koronny.

Marszałek Małachowski na podstawie regulaminu z 1690 roku nie chce dać głosu nikomu przed turnusem, czyli wyborem nowego marszałka.

Wobec wrzawy i awantur marszałek odkłada obrady do dnia następnego.

Wtorek 5 października 1762 roku. Poniatowski przemawia:

„Pomimo całego mego uznania dla osoby hrabiego Brühla nie mogę się zgodzić, aby brał on udział w elekcji marszałka, ponieważ nie uznaję go za szlachcica polskiego."

Na te słowa błysnęło kilka szabel w izbie. W tejże chwili wszyscy obnażają swe szable. Izba pokryta jest żelazem.

Poseł Mokronowski rzuca się pomiędzy frakcje.

Teraz wszyscy wrzeszczą, domagając się ukarania tych, którzy pierwsi wyciągnęli szable z pochwy.

Ktoś żąda, aby arbitrzy zostali wydaleni z sali. Arbitrzy, to znaczy publiczność, przeważnie damy, które swoim piskiem w dramatycznych chwilach najwięcej potę­gowały zamieszanie.

Książę Karol Radziwiłł, miecznik litewski, czyli „Panie Kochanku", sprzeciwia się temu.

Stolnik litewski wzywa marszałka, aby zażądał, aby ten poseł, który pierwszy szablę obnażył, przyznał się do tego.

Marszałek mu odpowiada, że posłowie składać przysięgi mają prawo tylko pod nową laską.

Stolnik litewski replikuje, że chodzi tu o słowo poselskie, a nie o przysięgę.

Borch, poseł inflancki, żąda, aby winnych obnażenia szabel odesłano zaraz marszałkowi koronnemu, aby im kazał głowy poobcinać.

Węgrowski, poseł zakroczymski, woła: „Gdzie wszyscy grzeszą, tam nie można karać nikogo".

Piaskowski, poseł wołyński: „Każda zbrodnia znajdzie swego adwokata..."

Wreszcie Poniatowski znów jest przy głosie:

„Nie mogę ja, nie możecie wy, panowie, brać udziału w tych obradach, o ile w nich uczestniczy cudzoziemiec. Ogień Niebios zniszczył dary, które dłoń profana na ołtarz Najwyższego złożyła... Nade wszystko pilnować trzeba, aby ta nasza świątynia praw nie widziała posła, który by nie był szlachcicem niewątpliwym Królestwa Polskiego lub Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wiem dobrze, na jaki szacunek zasługuje imię hrabiów von Brühl poza granicami tej Rzeczypospolitej, ale wiemy dobrze, że nie było od wieków tego imienia w stanie rycerskim naszym. Dom ten nie posiadał żadnej majętności szlacheckiej u nas przed 1749 rokiem, a od tego czasu nie było u nas sejmu, który by mógł nadać mu indygenat."

Po tym przemówieniu zbliżył się do marszałka Michał Szymakowski, poseł ciechanowski, i powiedział, że widzi prawa obalone, bezpieczeństwo zgwałcone, i dodał półgłosem: „Sisto activitatem".

Po czym prędko opuścił salę, prawie niezauważony, i poszedł do grodu, gdzie złożył manifest zrywający, zredagowany rozwlekle i oczywiście w sposób nader patetyczny.

Środa 6 października 1762 roku. Otwinowski, poseł krakowski, Karczewski, poseł liwski, Koryciński, poseł brzeski, szukali Szymakowskiego, aby go uprosić, żeby cofnął swój manifest. Ale Szymakowski już był wyjechał z Warszawy.

Czwartek 7 października 1762 roku. Marszałek starej laski, Małachowski, zawiadomił posłów, że sejm jest zerwany.

Szymakowski nie należał do Familii, ale należy to stronnictwo potępić za awantury powyżej opisane. Szlachectwo Brühla było sfałszowane, ale według prawa należało z tą sprawą zaczekać do rugów, a nie wyciągać jej przed obiorem marszałka. Poza tym moralność polityczna polega na przestrzeganiu hierarchii ważności spraw publicznych. Odbycie normalnego sejmu było ważniejsze od tego, że syn ministra został nieprawnie wybrany na posła. Stronnictwo Familii było przeciwne liberum veto, stolnik litewski w tym czasie pisze poufny memoriał dla Katarzyny o konieczności zniesienia liberum veto, a tutaj wywracają sejm na sprawie, która nawet z partyjnego punktu widzenia większego znaczenia mieć nie mogła. Chodzi im tylko o wyrządzenie osobistej przykrości ojcu rugowanego posła.

Poniatowski zachowywał się państwowo, gdy był w Petersburgu posłem Augusta III. Teraz, gdy go tamtej państwowej godności pozbawiono, gdy jest tylko działaczem partyjnym, kieruje się nie poczuciem racji stanu, a wyłącznie nie tylko kryteriami, lecz wprost kaprysami partyjnymi. Iluż znałem, iluż znam polityków polskich, którzy przy podobnych odmianach czynności zachowywali się podobnie.

Na kilka tygodni przed zerwaniem sejmu 1762 roku, bo dnia 30 sierpnia, umarł w Rykach Stanisław Poniatowski ojciec, żołnierz i przyjaciel Karola XII, opisany przez Woltera, współtwórca historii polskiej w pierwszej połowie wieku XVIII, kasztelan krakowski, czyli pierwszy senator Rzeczypospolitej. Kiedy konał, kazał zawołać stolarza i kazał mu robić trumnę w pokoju położonym nad sypialnią, w której leżał. Wsłuchiwał się w odgłosy młotka i kiedy ich słychać nie było, posyłał robotę nad trumną przyśpieszyć. I w tym wsłuchiwaniu się w młotek klecący trumnę, i w tym przyśpieszaniu roboty nad trumną przez ojca ostatniego naszego króla jest coś niezwykle symbolicznego i sugestywnego.

Korona

Fotograf widzi w wizjerze aparatu dwa widma; kiedy jedno zaskoczy na drugie, stworzy jedną całość: zdjęcie ostre, to znaczy wyraźne i dobre.

Biograf odtwarzający postać historyczną ma do czynienia co najmniej z trzema widmami tej postaci: pierwsze widmo to opinia współczesnych, drugie - to pogląd potomności i historyków, trzecie - to jej własne mniemanie o sobie samej.

Dopiero wtedy, gdy te trzy widma będą się pokrywać, możemy myśleć, że obraz osoby zgodny jest z prawdą. Chociaż wcale nie zawsze.

Jedną z głębokich, bardzo ciekawych tajemnic życia jest to, że w szermierce na szable lub na szpady nie patrzy się na ostrze broni przeciwnika, lecz przeciwnikowi w oczy. Dzieła polityczne człowieka zna się z dokumentów, rozumie się je dopiero po osobistym z tym człowiekiem zetknięciu. Gdybym mógł porozmawiać ze Stanisławem Augustem przez godzinę, tobym zapewne podarł tę książkę i napisał zupełnie inną. Lepiej jest raz w życiu człowieka widzieć, niż przeczytać o nim sto książek. Piłsudskiego wielkość znam z jego dzieł, rozumiem ją dlatego, żem miał z nim zaszczyt rozmawiać kilka razy w życiu.

Do zrozumienia ludzi sprzed dwustu lat przeszkadza jeszcze inny czynnik. Oto każde pokolenie zmienia zasady obowiązującej moralności. Moja babka umarłaby ze wstydu lub dostała pomieszania zmysłów z upokorzenia, lub poszła do klasztoru z rozpaczy, gdyby się dowiedziała, że jej najdalsza krewna otrzymała od kogoś napiwek. A teraz... na emigracji...

I odwrotnie. Oto Sejm Wielki pod koniec XVIII wieku potępił branie pieniędzy od obcych, kazał nawet przysięgać, że takich pieniędzy senatorowie brać nie będą. Ale jesteśmy dotychczas w niemałym kłopocie, jak to naszym dzieciom wytłumaczyć, że ci, których w naszychdziejach XVII wieku najbardziej czcimy, takie pieniądze brali. Na przykład... Jan Sobieski. Albowiem w XVII i pierwszej co najmniej połowie XVIII wieku branie przez polityków i w ogóle ludzi wpływowych pieniędzy od obcych rządów było zwyczajem powszechnym w Europie. Czynili to Anglicy, Francuzi, Hiszpanie, Polacy, Rosjanie. Nie robiło się tego publicznie, jawnie, za pokwitowaniem i oficjalnie, ale też nie robiło się z tego jakiejś ultratajemnicy. Nie była to hańbiąca łapówka. Może nie była to też czołobitna danina, ale prezent, który dawało się uprzejmie temu, kogo chciało się pozyskać lub komu, ze względu na znaczenie, które posiadał, bano się tego prezentu nie dać, aby się nie obraził.

Dnia 5 października 1763 roku umarł w Dreźnie August III, elekcyjny król polski i wielki książę litewski oraz dziedziczny elektor saski.

Śmierć królewska wypadła w chwili, w której zanosi ło się w Polsce na woj nę domową pomiędzy stronnictwami. Być może nawet Czartoryscy ponieśliby w tej wojnie domowej taką samą klęskę, jaką w wojnie domowej litewskiej w 1700 roku w bitwie pod Olkienikami ponieśli Sapiehowie, którzy już nigdy swego decydującego stanowiska na Litwie nie odzyskają.

Ale śmierć, która zabrała króla, pomieszała także swą kościaną ręką talię kart politycznych. Stworzyła się nowa sytuacja i Familia, ta „mała rządna rzeczpospolita w dużej nierządnej", potrafiła tę sytuację zużytkować i wygrać.

Elekcja króla polskiego już od XVI wieku mobilizuje zawsze obozy polityczne państw europejskich. Francja tradycyjnie w tej elekcji bierze udział i zawsze ją prze­grywa. To takie proste! Państwa sąsiadujące z Polską bardziej są w tę grę polityczną zaangażowane i stąd prowadzą ją z większym natężeniem swych sił niż silniejsza, ale bardziej odległa Francja.

Ale teraz w bezkrólewiu 1763-1764 Francja nie chce się poważnie angażować w sprawę elekcji polskiej, a tylko zwodzi stronnictwa polskie, że się tą sprawą interesuje. I na tym polega cała tragikomedia ostatniej elekcji polskiej.

Dnia 7 listopada 1763 roku interrex, prymas Łubieński, zwołuje prywatne posiedzenie senatu, w którym uczestniczą przedstawiciele wszystkich stronnictw. Prymas, dotychczasowy zwolennik dworu, a więc przeciwnik Czartoryskich, zwąchał, skąd silniejszy wiatr powieje i zaczyna iść Familii na rękę. Odkłada zwołanie sejmu konwokacyjnego na 7 maja, aby Familia mogła wyjść z tarapatów, w których ostatnio się znalazła przez szereg niepowodzeń politycznych, i by mogła zorganizować swe siły.

Nie trzeba zresztą zapominać o tym, że Familia nie była bynajmniej jakimś stronnictwem zasadniczo warcholsko-opozycyjnym. Przeciwnie, Czartoryscy najlepiej w całej Polsce rozumieli, co to jest państwo i że obowiązkiem dobrego obywatela jest pracować dla państwa. Czartoryscy byli, razem ze swymi antagonistami Potockimi, zwolennikami Stanisława Leszczyńskiego. Ale gdy Francja w tej sprawie skapitulowała przed trójporozumieniem rosyjsko-austriacko-pruskim, gdy siła bagnetów cudzoziemskich wyniosła Augusta III na tron, Czartoryscy w 1734 roku zbliżyli się do niego i odzyskali państwo polskie dla Polski. To właśnie Potoccy zaczęli praktykować antysaską, zasadniczą opozycję. Gdy jednak Brühl drogą różnych mariaży rodzinnych zbliżył się do Potockich, nastąpiła zmiana sytuacji - Czartoryscy od 1752 roku znaleźli się w opozycji, a Potoccy, czyli tak zwane stronnictwo republikańskie, szli razem z Brühlem i dworem.

Teraz, dnia 23 grudnia 1763 roku, w wigilię Wigilii, odbywa się rada familijna Czartoryskich, która stanowi wydarzenie wyjściowe dla dalszego biegu wypadków. Odbywa się ta rada w mieszkaniu Poniatowskiego, ponieważ był „lekko niedysponowany", jak pisze w swoich pamiętnikach. Wolno nam jest domyślać się, że ta lekka niedyspozycja była dyplomacją młodego aspiranta do korony, który w ten sposób chciał przypomnieć, że Katarzyna jego wysunęła w pierwszej linii jako kandydata na króla po śmierci Augusta III.

W radzie biorą udział „wujowie", to znaczy Michał, kanclerz, i August, wojewoda ruski, bierze także udział Zamoyski, wojewoda inowrocławski, człowiek o bardzo pięknej reputacji obywatelskiej, Lubomirski, zięć króla Augusta, mąż jego arcyponętnej córki Elżbiety, jeszcze kilka osób oraz... ambasador rosyjski Keyserling.

Pamiętamy z pierwszego rozdziału, że Katarzyna wysłała go do Polski, aby „zrobił królem" Poniatowskiego albo - jeśli to będzie niemożliwe - księcia Adama.

Baron Hermann Karol Keyserling, szlachcic kurlandzki, był człowiekiem starym, wówczas już sześćdziesięciosześcioletnim. Był jeszcze przed rokiem 1733 prezydentem petersburskiej Akademii Nauk i miał duże zamiłowania naukowe. W 1733 roku był po raz pierwszy ambasadorem rosyjskim w Polsce, w pierwszym roku pa­nowania Augusta III, kiedy Poniatowski ma zaledwie kilka miesięcy. W roku 1744 wyjeżdża na sejm Rzeszy, gdzie uzyskuje uznanie tytułu cesarzowej dla Elżbiety Piotrowny. Ciekawe jest, że Polska, dająca sobie Rosji narzucać prawa, królów i politykę, nie uznawała tytułu cesarskiego, przywłaszczonego sobie przez Piotra Wielkiego, i wciąż nazywała cesarzy rosyjskich tylko carami, co ciągle budziło różne komplikacje, najzupełniej zbędne. Ale tak u nas stale - hierarchia ważności spraw politycznych stoi zawsze na głowie, poświęca się sprawy najważniejsze dla spraw w ogóle niemających żadnego znaczenia, dla jakiegoś głupiego frazesu.

W roku 1747 Keyserling był posłem w Berlinie, a od 1749 znowu w Polsce, i wtedy z amatorstwa do nauki uczy siedemnastoletniego Poniatowskiego różnych nauk, między innymi filozofii. Już wtedy poznał się na inteligencji przyszłego króla i pokochał go. Katarzyna, wysyłając go po raz trzeci w jego życiu na ambasadora do Polski, wiedziała, że jest do jej byłego kochanka bardzo życzliwie usposobiony. Teraz dała mu milion rubli na pomoc polityczną dla Familii. Aby wypłacić tę kwotę tak dużą na potrzeby swej polityki zagranicznej, musiała Katarzyna podobno wstrzymać gażę oficerom.

Keyserling był starcem małego wzrostu, przenikliwym, bardzo mądrym, abnegatem i dziwakiem.

Na tej przedwigilijnej radzie Familii zastanawiano się, co zrobić, aby nie zezwolić hetmanowi Janowi Klemensowi Branickiemu herbu Gryf, żonatemu z siostrą Poniatowskiego, ale jednocześnie wodzowi jednego ze stronnictw przeciwnych, na użycie wojska koronnego dla przeciwdziałania polityce Czartoryskich. Wszyscy, jak podkreśla z naciskiem Poniatowski, postanowili zwrócić się do Katarzyny, aby przysłała do Polski swoje wojska.

Poniatowski w tym miejscu swoich pamiętników zaczyna pisać o sobie w trzeciej osobie, widać dla tym większego uwydatnienia tego, co uwydatnić pragnie:

„Jedynie stolnik litewski Poniatowski był zdania, że wojsk rosyjskich do Polski sprowadzać nie można". Ambasador Keyserling odpowiedział mu wtedy:

- Jeśli nie będzie wojsk rosyjskich, to nie będzie pan królem.

- Niech nie będę, ale niech nie czynią nam zarzutów tego rodzaju.

Na to wojewoda ruski oraz Zamoyski odpowiedzieli w tym sensie:

- Nie chodzi tu o to, czy będziesz, czy nie będziesz królem, ale aby zapobiec okropnościom wojny domowej. Jedynym środkiem powstrzymywania złoczyńców jest ich przestraszenie. Nie zaczniemy sami działań zbrojnych, ale trzeba mieć tę pomoc, aby hetman i ci, którzy z nim trzymają, nie mogli gwałcić praw.

Ten pogląd był akceptowany i ambasador Keyserling obiecał napisać do cesarzowej w myśl tych życzeń.

Wojska rosyjskie zaczęły wchodzić do Polski w marcu 1764 roku.

Całe powyższe opowiadanie Poniatowskiego wygląda na budowanie sobie alibi z jego strony. Było to posunięcie przyszłego króla, który nie chciał się obciążać rzeczą tego rodzaju, jak owo przywołanie wojsk obcych, i chętnie zwala winę na wujów, a zwłaszcza na Zamoyskiego, ze względu na jego nienaganną reputację obywatelską. Ale dalszą swą politykę opiera najoczywiściej na tej rosyjskiej interwencji i powtarza w swych pamiętnikach wszystkie argumenty, które mogłyby ją uzasadnić.

Tymczasem rzecz sama jest nie do obronienia. Argument, że wojska rosyjskie są potrzebne, aby hetman nie wyczyniał bezprawia, jest podły. Sprowadzanie wojsk obcych było właśnie największym bezprawiem.

Czartoryscy chcieli reform, chcieli odbudowania potęgi państwa. Niestety, lekarstwo, którego użyli, stało się trucizną, nie lekarstwem dla Rzeczypospolitej.

Poniatowski wiedział dobrze, że bez wojsk rosyjskich królem nie zostanie. Nie tylko nie był popularny, lecz szlachcie polskiej był wprost antypatyczny.

Nie trzeba płytko sądzić, że Polską rządzili magnaci, a gmin szlachecki nie miał nic do gadania. Przeciwnie, szlachta gadała bardzo dużo i liczyć się z nią musiano, dbać o jej gusta, o jej poparcie. Magnat, który opanował sejmik, wiedział, że jeden szlachcic może mu ten sejmik zerwać. Może nawet w tej walce z magnaterią tkwiło ślepe przywiązanie do instytucji liberum veto. Poza tym magnateria podzielona była na stronnictwa. Gmin szlachecki w wielu wypadkach mógł przechylić szalę na rzecz takiego czy innego stronnictwa. Magnaci zależeli od szlachty, tak jak sztaby partyjne zależą od wyborców. Sam Poniatowski w swych wspomnieniach z młodości z obrzydzeniem opisuje, jak aby mu sejmiku, na którym miał być obrany na posła, nie zerwano, musiał obtańcowywać spotniałą córę szlachecką przez całą noc.

Gdyby Poniatowski był politykiem w Polsce w latach 1900-1939, gazety popularne w Polsce nazywałyby go żydomasonem.

Wtedy jeszcze nie znano tak wysubtelnionych kwalifikacji politycznych, ale wtedy gmin szlachecki wyczuwał w nim wysoką inteligencję, czego nienawidził; sfrancuziałość; obojętność wobec wiary; paniczykowatość i złe pochodzenie. W plebiscytarnych wyborach, które prawo stanowiło dla elekcji króla, Poniatowski nie miał żadnych szans. Mogła go wynieść tylko gra stronnictw.

Bożyszczem szlachty był wtedy Karol Radziwiłł „Panie Kochanku", syn najwspanialszej rodziny wielkopańskiej w całej Europie. Radziwiłłowie już w wieku XIV byli krewnymi i domu Giedymina, i wszystkich sąsiadujących z Litwą dynastów, a więc Piastów, a więc książąt i wielkich książąt ruskich, a więc nawet cesarza niemieckiego, a jednak Radziwiłł pił i żył ze szlachtą na stopie całkowitej jedności w upodobaniach, zwyczajach i poglądach, nie mówiąc już o tym, że jeden Radziwiłł mógł kupić majątki nie jednego, lecz zapewne setki Poniatowskich.

Skoro jesteśmy przy tym temacie, to nie trzeba zapomnieć, że i Czartoryscy z Radziwiłłem równać się nie mogli. Radziwiłłowie, od XV wieku począwszy, są pierwszą rodziną w państwie polsko-litewskim i są nią nieprzerwanie. Nie ulegają fluktom doli i niedoli, które inne rodziny to wynoszą w górę, to wrzucają w dół zapomnienia. Oczywiście Czartoryscy byli dynastami z pochodzenia, byli książętami z książąt, ale takich wielu było w Polsce. Za Zygmunta Starego na Litwie spotykamy trzy stany. Stan pański z Gasztołdami i Radziwiłłami na czele, wszystkiego kilkanaście rodzin, stan książęcy, byli dynastowie małych ksiąstewek ruskich lub litewskich, rodzin koło czterdziestu, i wreszcie stan szlachecki. Wśród tych kniaziów byli różni Hołowniowie, Kapustowie, Giedroyciowie i inni, nawet Mackiewiczowie, którzy później utonęli wśród szlachty zagrodowej.

Radziwiłłowie dynastami nie byli, swoje tytuły książęce otrzymali w latach 1517 i 1548, ale byl i rodziną pierwszą na Litwie. Czartoryscy w bogactwa urośli właściwie dopiero w XVIII wieku dzięki szczęśliwym ożenkom. Kiedy książę Czartoryski starał się o przebogatą Denhoffową, Sieniawską z domu, to Pac ubierał co dzień swoich służących w takie ubranie, jakie dnia poprzedniego nosił książę. Tylko August Czartoryski był człowiekiem odważnym i żołnierzem, który walczył na różnych polach bitew w Europie i teraz potrafił szablą przerwać te szyderstwa. Ożenił się później z Denhoffową i stał się krezusem rodzinnym, wszakże nie tak bogatym, jak Potoccy czy Radziwiłł.

Czartoryscy nie pochodzą od Giedymina, jak to sobie przypisują, od XVI wieku począwszy, i jak to specjalnie podkreślali w XVIII i w XIX wieku, za czasów emigracji, dla celów zdobycia korony. Profesor Kazimierz Stadnicki w swoim znakomitym dziele Bracia Władysława Jagiełły dowiódł niezbicie, że Czartoryscy są Rurykowiczami, a nie Giedyminowiczami. Być może istnieli już wtedy, kiedy Giedymina jeszcze nie było. Po raz pierwszy występują w historii jako mordercy Zygmunta Kiejstutowicza w 1440 roku.

Pieczętowali się co prawda Czartoryscy Pogonią litewską z odmianą, ale to nie ma znaczenia. Ta Pogoń sama pochodzi od świętego Jerzego i używa jej szereg rodów wywodzących się od Ruryka. Dom Giedymina miał własny herb rodzinny, podobny do „tamgi" Czyngischana. Niech mi mediewiści wyjaśnią, skąd pochodzi to uderzające podobieństwo.

Ale od Czartoryskich wróćmy do Poniatowskiego w 1763 i 1764 roku.

Pisze on, że właśnie tej zimy na przełomie 1763 i 1764 roku nie raz prosił cesarzową, aby nie robiła go królem, lecz aby przywołała go do swej osoby, do Petersburga.

Pisze, że czynił tak nie tylko z powodu swej miłości, do której się przyznaje z dużą godnością, lecz także dlatego, iż uważał, że więcej dla Polski zdziała jako ambasador w Petersburgu niż jako król w Warszawie.

Ale listy Katarzyny w sprawie przyjazdu Poniatowskiego do Petersburga od samego początku są zupełnie wyraźne.

Zaraz po swoim zamachu stanu, bo jeszcze 2 lipca 1762 roku, pisała ona do Poniatowskiego:

„Błagam cię, nie śpiesz się z przyjazdem tutaj".

Potem następuje ten list z 2 sierpnia 1762 roku, omówiony w rozdziale pierwszym, który wypowiada zdania podobne.

9 sierpnia 1762 roku Katarzyna pisze:

„.Nie mogę ci powiedzieć całej prawdy, na rażam się na tysiące niebezpieczeństw z powodu tej korespondencji. Pisz do mnie jak najmniej, a najlepiej wcale."

12 września 1762 roku:

„.Czytasz moje listy bez uwagi. Zostaw mnie w spokoju."

11 listopada 1762 roku:

„...Odradzam ci podróże w sekrecie, bo sama nie będę mogła jednego kroku w sekrecie zrobić..."

Innymi słowy: nie przyjeżdżaj incognito, bo się z tobą nie zobaczę.

Kilka miesięcy później, 27 kwietnia 1763 roku:

„Et bien, jeśli chcesz prawdy, jeśli od sześciu miesięcy nie chcesz tego zrozumieć, to dowiedz się, że jeśli tu przyjedziesz, to narazisz i siebie, i mnie na zmasakrowanie."

Listy, jak widzimy, stają się coraz rzadsze.

Wreszcie 5 kwietnia 1764 roku - list ostatni ze znajdujących się w pamiętnikach Poniatowskiego, pisany w rok po liście uprzednim:

„...Odpowiadam na twój list z 8 grudnia. Nie rozumiem, czym zasłużyłam na tyle wyrzutów, którymi wypełnione są twoje listy".

Na pocieszenie Poniatowskiego powiedzieć można, że Katarzyna w swoich listach do niego przytaczała mnóstwo poufnych szczegółów o swoich rządach, okazując mu w ten sposób duże zaufanie.

Ale nie tylko nadzieje na powrót do łóżka Katarzyny ulatniają się bezpowrotnie. Korona także nie była zupełnie pewna, jakkolwiek zwycięstwo Familii w czasie elekcji stawało się zupełnie pewne. Nawet Keyserling proponował Poniatowskiemu, aby zrzekł się kandydatury na rzecz księcia Adama Czartoryskiego, generała ziem podolskich. Baron Osten, poseł duński i pederasta, robi co tylko może, aby zrobić królem zięcia starszego wuja Czartoryskiego, Michała Ogińskiego, w którym sam się kocha.

Już po wyborze Stanisława Augusta na króla Katarzyna napisała do pani Geoffrin, że został wybrany na króla „nie bardzo wiem w jaki sposób". Katarzynie zawdzięczała Familia swe zwycięstwo wyborcze, ale utrzymanie się przy kandydaturze wewnątrz obozu Familii zawdzięczał Poniatowski przede wszystkim sam sobie.

Teraz wróćmy do przebiegu wydarzeń przedelekcyjnych.

W tydzień po naradzie Familii w mieszkaniu lekko niedysponowanego Poniatowskiego odbywa się w Białymstoku, we wspaniałym pałacu hetmana Branickiego, zjazd wszystkich stronnictw, prócz Familii oczywiście. Hetman Jan Klemens Branicki herbu Gryf jest żonaty z Izabelą, rodzoną siostrą Poniatowskiego, tą, która kiedyś nie chciała tańczyć z Adamem Tarłą z powodu Anusi. Głównym inspiratorem, energią, czynem stronnictwa hetmańskiego jest przyjaciel hetmana, a jej kochanek, Mokronowski. Do Branickiego przyjeżdżają teraz przedstawiciele stronnictwa republikańskiego Potockich oraz Karol Radziwiłł „Panie Kochanku".

Kandydatury saskie są zachwiane, ponieważ naturalny kandydat, syn Augusta III, elektor saski, właśnie umarł, a jego syn, nowy elektor, ma tylko lat kilkanaście. Wobec tego mówi się o kandydaturze samego hetmana, że po jego śmierci dynastia saska wróciłaby na tron polski.

Radziwiłł obiecuje czterdzieści tysięcy wojska.

Zebrani w Białymstoku opracowują memoriał, który wysyłają do Francji, Wiednia, Hiszpanii z prośbą o pomoc.

Europa była wtedy podzielona na obóz francuski i obóz angielski. Białystok obstaje przy francuskim, wierzy w państwa katolickie.

Ale Białystok nie wie, że minister Choiseul postanowił nie angażować się poważniej w sprawy elekcji w Polsce, wbrew zresztą zdaniu niektórych francuskich dyplomatów.

Książę Choiseul pisze do francuskiego przedstawiciela w Warszawie:

„Polityka obecna nie wymaga wcale, abyśmy obierali króla w Polsce, tylko aby się zdawało, że jesteśmy za wolnym obiorem".

List ten jest oczywiście ściśle tajny. Białystok o nim nic nie wie.

Francja chce tylko zwodzić Polaków. Austria idzie za jej przykładem. Królewicze sascy wycofują się z gry.

Natomiast Fryderyk II pruski przysyła Poniatowskiemu dnia 9 kwietnia 1764 roku order Czarnego Orła, czyli popiera go na króla. W swoich nadzwyczajnych pa­miętnikach Fryderyk II szczerze wyjaśnia sytuację. Po dymisji Pitta (starszego) Szkot Bute zdradził Prusy, tak jak kilka lat przedtem Anglia zdradziła Austrię. Wobec tego on, Fryderyk, musiał się uczepić spódnicy Katarzyny. Poparł ją więc bezwzględnie w Polsce.

Rosja i Prusy są więc za Familią. Inne stronnictwa liczą na Francję, która jest oczywiście daleko mniej sprawą polską zainteresowana i narazie w ogóle nie chce się angażować.

Czartoryscy, licząc się bardziej z państwami sąsiadującymi z Polską aniżeli z odległymi, byli oczywiście większymi realistami.

Na razie na sejmikach nie wszędzie im się udaje. Radziwiłł góruje na Litwie. Biskup wileński Massalski jest zwolennikiem Familii. Radziwiłł nocą, na czele swej kompanii, wkracza do biskupiego pałacu i wchodzi do pasterskiej sypialni.

Biskup jest wystraszony i blady.

- Szukam moich nieprzyjaciół - powiada Radziwiłł.

- Tu ich nie masz - odpowiada biskup.

- Rozsiekamy tego popa - wołają rozbawieni towarzysze „Panie Kochanku".

Radziwiłł jednak mówi:

- Nie. Dobranoc. Proszę o wybaczenie mojej śmiałości.

- To ja przepraszam, żem okazał zdziwienie i zalęknienie - odpowiada biskup.

- Dozobaczenia.

- Bywaj, książę, zdrów.

Ale 7 maja 1764 roku, w dzień zebrania się sejmu konwokacyjnego, Warszawa była otoczona wojskami rosyjskimi jak pierścieniem. W Pałacu Brühlowskim, wy­najętym ambasadorowi Keyserlingowi na ambasadę rosyjską, ulokowało się pięciuset piechoty. Przed pałacem stały dwa działa.

Katarzyna przysłała do Warszawy drugiego swego ambasadora, księcia Repnina, do pomocy staremu Keyserlingowi. Przed jego mieszkaniem stało stu pięćdziesięciu piechoty i dwustu kawalerii.

Radziwiłł miał sześciuset ludzi na Pradze.

Zamek, w którym sejm obradował, był otoczony przez wojska rosyjskie i milicję Czartoryskich.

Adam Małachowski ma otworzyć ten sejm jako marszałek starej laski. Już piąty raz ma otworzyć sejm pod starą laską. Ale teraz chce ten sejm zerwać.

Mokronowski wymawia odważnie sakramentalne:

- Sisto activitatem.

Ale większość sejmowa uważa, że konwokacyjnego sejmu zrywać nie wolno.

Sztab Familii dobrze zna Polaków. Wie, że u nas krew rozlana, zabicie kogoś nie opłaci się najzupełniej. Toteż wodzowie Familii sami bronią zaciekle i Mała -chowskiego, i Mokronowskiego przed szablami własnych swoich zwolenników i przeprowadzają ich przez kordon wojsk rosyjskich. Chcą odebrać Małachowskiemu laskę, ale on jej nie oddaje, mówiąc:

- Raczej odetnijcie mi ręce. Otrzymałem laskę od wolnego narodu, wolnemu tylko narodowi ją zwrócę. Frazes piękny. Ale czy przez zerwanie sejmu można było coś pomóc, czy można było wypędzić Moskali z Warszawy? Oczywiście nie, wojska rosyjskie w Warszawie były tylko rezultatem ciągłego zrywania sejmów i pochodnej stąd anarchii i bezsiły Polski. Jeszcze jedno zerwanie sejmu żadnej siły stworzyć nie mogło.

Wobec obecności wojsk rosyjskich w Warszawie dwudziestu jeden senatorów i czterdziestu sześciu posłów zaniosło do grodu manifest zrywający sejm. W tym manifeście czytamy zdanie, które brzmi nam na emigracji bardzo, jak to powie dzieć, melancholijnie, swojsko, sugestywnie:

„Cała Europa, zapatrzywszy się na ucisk wolnego narodu i wzgardę praw i wolności naszych, nie zamknie czuwającego oka, nie ubliży nam potrzebnych środków do ratowania Ojczyzny naszej".

Dotychczas jednak w Polsce nie zerwano żadnego sejmu konwokacyjnego. Opierając się na tym precedensie, uznano manifest za nieważny.

Czartoryscy zdobywają się teraz na skuteczną prowokację. Rozpuszczają pogłoskę, że Rosjanie nie wypuszczą hetmana i stronnictw z Warszawy. Udaje się to znakomicie. W znak protestu hetman ogłasza, że wyjeżdża na Węgry. O to właśnie chodziło, aby się ich pozbyć.

Exodus odbył się z uroczystą pompą. Wojska rosyjskie i Czartoryskich stały po bokach drogi, a środkiem szło wojsko za Branickim. Radziwiłł, jadąc złoconą ka -rocą, groził pięścią Kazimierzowi Poniatowskiemu, który konno stał na czele swoich oddziałów. Książę Repnin, tak że konno, salutował w sposób wojskowy hetmana wielkiego koronnego.

Trzeba pamiętać, że w Polsce od wielu lat nie było sejmu. Toteż Czartoryscy wykorzystali tę konwokację dla uchwalenia szeregu rzeczy pilnych i koniecznych. Uchwalono ograniczenie liczby posłów pruskich, bo dotychczas Prusy Królewskie przysyłały tylu posłów, ilu im się podobało, uchwalono nowy regulamin sejmowy, ustanowienie ceł generalnych, załatwiono sprawę trybunałów, sądów asesorskich, uchwalono pewne prawa w sprawach miejskich.

Nowy regulamin zawierał rzecz ważną, zbawienną, wielką: uchylenie jednomyślności w sprawach wojskowych i podatkowych.

Konwokacja się skończyła, zaczął się sejm elekcyjny i elekcja.

Księżna Lubomirska, kuzynka Poniatowskiego, miała w całej Europie twarz najbardziej „pikantną". Dziś powiedzielibyśmy, że była przesycona seksapilem. Dnia 7 września 1764 roku Poniatowski miał z nią schadzkę sam na sam.

W czasie rozmowy huknęły działa.

Wiedzieli oboje, co to znaczy: Stanisław August został obrany na króla.

Podniecająca kuzynka, miłośnica rozmaitych bardzo lubieżnych grzechów, wyciągnęła do niego obie rączki, bardzo serdecznie i przyjaźnie.

Huknęła nowa salwa armatnia.

Nike, Nike, Nike

Czy wolno mi teraz wkroczyć w dziedzinę filozofii historii? Immanuel Kant, filozof najklasyczniejszy, powiedział w sposób felietonowy, że widzi dwie rzeczy ważne: „Niebo gwiaździste nad sobą i poczucie moralne w sobie". Lew Tołstoj w swej powieści spopularyzował zagadnienie, od którego chcę zacząć: roli indywidualności ludzkiej w historii. W Tołstojowskiej Wojnie i pokoju wyśmiane jest twierdzenie, jakoby od kataru Napoleona mogły zależeć losy świata, jakoby wygranie czy przegranie wojny z Rosją w roku 1812 mogło zależeć od zdolności, sił i charakteru jednego człowieka. Zwycięzcą właściwym u Tołstoja jest Kutuzow, który nie robi nic, który śpi na radach wojennych, ale który wyższy jest ponad myślących Niemców, strategów i uczonych. Bo wojny - według Tołstoja - nie wygrywa człowiek, wygrywają całość, masa, mnóstwo, wielomilionowy anonim.

Samo zagadnienie jest oczywiście starsze od Tołstoja i będzie jeszcze długo dyskutowane. Wszyscy czy ktoś jeden? Jednostka czy tłum? Różne kwestie przyczepiają się do takiego czy innego rozwiązania tego najistotniejszego z zagadnień filozofii historii. Kult bohaterów, nurt arystokratyczny, żywy jeszcze w Grecji, powiadał: jednostka. Inny nurt, także żywy i piękny w starożytnej Grecji, w tym kraju zachwycającym, jakiego ani przedtem, ani potem nie było i nie będzie, powiadał: nie jednostka, lecz żywioł. W mitologii greckiej herosbohater uosabiał wybitnego człowieka. Przegrywał on zwykle walkę z takim czy innym bogiem, jeśli nie zawierał sojuszu z innymi bogami. Bóg to był żywioł, to, co się po rosyjsku, zgodnie z greckimi tradycjami, pięknie nazywa: „stichija".

Pytanie „jednostka czy wszyscy" stanowi źródło dwóch nurtów myśli biegnących w różnych kierunkach. Nurtu arystokratycznego i demokratycznego. Tołstoj, który w moim przekonaniu łączył w sobie talent literacki olbrzymi, gigantyczny, niezrównany z ciasnym, zacofanym obskurantyzmem myśli, zaprzeczał w ogóle jakiemu kolwiek większemu znaczeniu jednostki ludzkiej; wszystko robią wszyscy. Carlyle wypowiadał poglądy wręcz odmienne. Na tym tle powstawały także zagadnienia społeczno-moralne. Czy jakiś Bata, tworzący w Czechach fabryki obuwia pozyskujące rynek światowy, jest dobroczyńcą robotników, którym dał pracę i zarobek, czy jest tylko jednym z rekinów ssących krew robotnika? Czy jednostka karmi pracowników, czy pracownicy jednostkę?

Wróćmy jednak do historii. Czy gdyby nie było Napoleona, nie byłoby chwały i klęski oręża francuskiego? Czy gdyby nie było Bismarcka, nie byłoby zjednoczenia Niemiec pod hegemonią Prus? Czy gdyby nie było Piłsudskiego, nie było by wskrzeszenia państwa polskiego?

Mam wyraźną odpowiedź na pytania powyższe, ale przede wszystkim muszę wskazać metodę, na której ją opieram. Człowiek jest moim zdaniem niczym innym niż wydarzeniem w dziejach; zagadnienie, o ile jakiś człowiek wpływa na ogólny bieg historii, sprowadza się do rozstrzygnięcia szerszego zagadnienia - o ile w ogóle jakieś wydarzenie może wpłynąć na bieg historii.

Kiedyś, jeszcze w dzieciństwie, porywała mnie myśl napisania historii Europy opartej na założeniu, co by było, gdyby... Wiadome mi było, że królowa Barbara, Radziwiłłówna z domu, a Gasztołdowa z pierwszego zamążpójścia, umarła po poronieniu. Co by było, gdyby miała męskiego potomka? Rozumowałem w sposób następujący. Uratowana by była dla Polski dynastia, która stworzyła państwo polskie: nie przyszłyby na Polskę wszystkie jej nieszczęścia w postaci pactów conventów, bezkrólewi, wolnych elekcji, tragicznych pomysłów ustrojowych kanclerza Jana Zamoyskiego. Polska wygrałaby swój pojedynek z Rusią Moskiewską o panowanie nad światem słowiańskim. Ale co by było wtedy z biegiem dziejów Europy? Gdzie by się załamała potęga Napoleona, gdyby Moskwa nie miała tego znaczenia, jakie miała w rzeczywistości w roku 1812?

Ktoś mi odpowie, że poronienie przez jedną kobietę nie może mieć charakteru wydarzenia historycznego, że od dawna wyśmiane jest powiedzenie, iż długość nosa Kleopatry wpłynęła na dzieje ludzkości. Masz tobie! Jakaż jest w takim razie metoda w odróżnianiu wydarzeń wielkich od małych? Jeżeli staniemy na stanowisku, że historią rządzą wydarzenia, zawsze największym i najbardziej dynamicznym wydarzeniem dziejowym będzie pojawienie się wielkiego człowieka w rodzaju wielkiego wodza wojennego czy wielkiego założyciela religii. Skoro człowiek ma panować nad biegiem historii, tym samym uznajemy, że najbardziej prywatne wypadki, związane z jego życiem, muszą mieć wpływ - pośredni, lecz decydujący - na kształtowanie się dziejów. Jakżeby wyglądała Boska komedia Dantego, gdyby na świecie nie było Beatrycze? Jakiż charakter miałoby wyznanie wiary w Anglii, gdyby nie było procesu rozwodowego Henryka VIII? Kto by rządził Polską po śmierci Augusta III, gdyby nie romans wielkiej księżnej rosyjskiej?

Przy rozpatrywaniu każdego z tych szczegółów nasuwa się wciąż refleksja: jakżeby wtedy inaczej wyglądały dzieje ludzkości! Ale pytanie to wygląda poważniej, gdy rozpatrujemy wydarzenia wyglądające mniej fragmentarycznie aniżeli katar Napoleona podczas bitwy pod Możajskiem czy długość nosa Kleopatry. Co by było, gdyby Napoleon wygrał bitwę pod Waterloo lub gdyby przegrał którąś z uprzednich rozpraw orężnych: pod Lodi, pod Ulm, pod Austerlitz? Co by było, gdyby Kościuszko wygrał Maciejowice lub gdyby, zamiast kunktatora i frazesowicza Skrzyneckiego, wodzem naczelnym po Grochowie został genialny Prądzyński? Studnicki w swej Sprawie polskiej dał rozdziałowi o powstaniu listopadowym motto wzięte z Puszkina: „A szczęście było tak bliskie, tak możliwe".

Otóż wypracowałem sobie odpowiedź na te wszystkie pytania.

Z wydarzeniem w historii, a więc wpływem wybitnego człowieka na bieg historii, dzieje się to samo, co się dzieje w kasynie gry w Monte Carlo w chwili, gdy ktoś wygrywa bajecznie dużo, powiedzmy: milion dolarów. Zdarza się to bardzo rzadko, ale się zdarza. Jest to oczywiście niesłychanie wielkie zdarzenie, które może zmienić całkowicie bieg życia szczęśliwego gracza i bieg życia jego bliskich. Może kupić majątek, hodować tysiące baranów, żona jego może stać się bogatą kobietą, jego kochanka może dostać futro z nurków, może wybudować dwa kościoły i dzieci jego mogą uzyskać tytuł hrabiego watykańskiego, a jego siostrzeniec może zostać przewodniczącym partii radykalno-socjalnej we Francji i być wybrany na dyrektora towarzystwa wagonów sypialnych. W pewnych ramach, dla pewnej dziedziny, dla pewnego koła osób to „wydarzenie", że kulki ruletki padały na „czerwone", a nie na „czarne", może mieć olbrzymie znaczenie gospodarcze, obyczajowe, kulturalne i moralne.

Ale kasyno w Monte Carlo pomimo swojej przegranej - która w dziejach jego co jakiś czas się powtarza - zamknie swój rok bilansem, w którym zyski i straty będą takie same jak w latach uprzednich o podobnej koniunkturze gospodarczej. Tak wielka wygrana, która taki przewrót zrobiła w życiu osobistym pewnego koła osób, nie odbije się na życiu kasyna. Prawo wielkich liczb.

Bitwę pod Maciejowicami mógł Kościuszko jakimś cudem wygrać, ale nie mógł wygrać powstania, bo było zaczęte jako wojna na dwa fronty, z Rosją i Prusami jednocześnie, a więc mieściło w sobie klęskę w samym założeniu.

Bitwa pod Waterloo mogła być wygrana, tak jak wygrana być mogła bitwa pod Stalingradem lub mogła się udać inwazja na Anglię. Cóż z tego? Tak czy inaczej nie udałaby się ani stała hegemonia Francji nad Europą w pierwszej połowie XIX wieku, ani stała hegemonia Niemiec nad Europą w pierwszej połowie XX stulecia.

Wydarzenie może być decydującym faktem dla człowieka, nawet dla narodu, nawet dla pewnej epoki. Bismarck zmienił swoją polityką bieg historii w całej Eu­ropie, a więc pośrednio na całym świecie. Ale mija życie człowieka i mija pewna epoka. Rzeka płynie i robi zakręty. Może się wydawać, że od czasu do czasu płynie wstecz czy popłynie wstecz. A jednak rzeka nie popłynie ani wstecz, ani w prawo, ani w lewo od swego przeznaczenia, a przeznaczeniem jej jest płynąć ku morzu.

Nie wydarzenie, lecz determinizm dziejowy panuje nad historią.

Biegu, nurtu historii - jakież to gorzkie, jakież pesymistyczne wyznanie dla dziennikarza politycznego, jakim jestem i byłem przez całe życie - nie można zmienić, można co najwyżej zaobserwować, dokąd on zmierza.

Co jednak przesądza o biegu dziejów? Szkoła materializmu dziejowego, Feuerbach i Marks oraz jego wyznawcy twierdzili, że sprawy gospodarcze. Jak każda skrajna szkoła myślenia, materialiści jednocześnie i nie mieli racji, i przyczynili się do poznania zagadnienia. Warunki gospodarcze są tylko jednym z czynników obiektywnych, które kształtują życie społeczne. Na przykład to, że po morzu nie można chodzić, a trzeba pływać, jest także warunkiem obiektywnym bytu, i z tym się także trzeba liczyć. Ale podobnie jak to, że po morzu nie można chodzić, konieczność zaspokajania głodu - punkt wyjścia materialistycznego na świat poglądu - i dalsze tego zaspokajania głodu konsekwencje i sublimacje nigdy, wbrew marksistom, nie były motorem wielkich przemian historycznych, raczej były tylko czynnikiem hamującym, opóźniającym, konserwatywnym. Jak już kiedyś pisałem, był to zaledwie Sancho Pansa wlokący się na swym osiołku za Don Kichotem i próbujący mu przemówić do rozumu.

Historia to przede wszystkim iluzje Don Kichota, jego sny, widziadła, strach, jego pobudki histeryczno-erotyczne. Obok głodu działa w człowieku instynkt erotyczny, on daleko bardziej pobudza człowieka do poddawania się wielkim iluzjom, które są czynnikiem przeobrażeń historycznych.

Dialektyka marksistowska powstawała pod wpływem historii Anglii i szukanie rynków zbytu za morzem wydawało się jej przekonywającym argumentem. Jednak Kolumb odkrył Amerykę nie dla zdobycia rynków zbytu, lecz pod wpływem tego, co nazywam stanem wielkiej iluzji.

Ale znowuż wielkie iluzje: mity, ideały, programy polityczne, narodowe, społeczne, klasowe, wynalazcze. Tak! - wynalazcze! Iluż to ludzi ze świętym uniesieniem połamało sobie karki, by nas unieszczęśliwić wynalazkiem wstrętnej, zatruwającej powietrze, pozbawiającej podróż wszelkiej rozkoszy, wreszcie zrzucającej nam na głowy obrzydliwe bomby maszyny latającej! O ileż lepsze były czasy, kiedy to paskudztwo jeszcze nie istniało! Wszystkie te wielkie iluzje stanowią znowu część szerszej kategorii zjawisk, które nazwać należy stanem psychologii społecznej.

Chciałem kiedyś historię przedstawić jako stan dramatycznej walki wielkich iluzji ludzkich z warunkami gospodarczymi. Wielkie iluzje popychają ludzi naprzód do realizacji czegoś nieznanego, pociągającego, zwykle przynosząc cofnięcie się cywilizacji, powrót ciemnoty i wszystkie w ogóle nieszczęścia, ale porywając za sobą ludzi i pchając ich do niesłychanych poświęceń, bohaterstwa, ofiary, dobrowolnych najstraszliwszych męczarni. Ale nie zawsze te wielkie iluzje zamęczają świat. Można trywialnie powiedzieć, że wywołane są one z piekieł albo przez wielkie głody, albo przez niestrawności spowodowane przejedzeniem się. Ale są czasy spokojniejsze, szczęśliwsze, w których mniej jest wzniosłych wieców i kazań, mniej zamiarów uszczęśliwiania i przerabiania ludzkości, a więcej spokoju i szczęścia. Takie czasy mniej walczą ze swymi warunkami gospodarczymi, mniej się im przeciwstawiają, bo w ogóle mniej w nich momentów walki.

Innymi słowy: iluzje ludzkości, mniejsze i większe, do największych włącznie, to część szerszej kategorii, którą nazywam psychologią społeczną.

Oczywiście stan psychologii społecznej wytwarzany jest przez nieznane dotychczas naszej wiedzy wpływy kosmiczne. Za czasów Długosza w pewnym roku nie wiadomo dlaczego dzieci w Polsce wyłaziły przez okna z domów i gromadami dążyły na Mont-Saint-Michel. W tym opowiadaniu, zapisanym przez Długosza w kronice już za czasów jego życia, a więc niewątpliwie wiarygodnym, występuje w swej nagości zagadka bytu, upodobniająca się do tych przypływów i odpływów morza, które w całej ich żywiołowej piękności można obserwować właśnie z Mont-Saint-Michel, a które są przecież regulowane przez księżyc.

Wszystko na świecie - wszelka wegetacja, wszelkie życie, wszelki klimat, wszelki ruch, wszelka śmierć - zależne jest albo całkowicie, albo przynajmniej w części od takich czy innych wpływów kosmicznych.

Byłoby absurdem, idiotyzmem, objawem braku wszelkiej metody i konsekwencji myśleć, że stan zbiorowy naszych mózgów wyłamuje się z tej reguły ogólnej.

A że nastroje psychiczne zmieniają się w każdym wieku, to przecież jest rzeczą jasną. Czy ktoś w XIX wieku mógłby powiedzieć, że wiek XX oglądać będzie zbio­rowe palenie i gazowanie dzieci żydowskich? Żaden wariat nie zdobyłby się na takie przypuszczenie.

Są epoki, w których ogólny stan umysłów nastrojony jest odpowiednio do przyjęcia haseł rewolucyjnych lub ekstazy religijnej, czy pracy zbiorowej, są epoki, w których siejba i żniwo pewnych haseł jest nie do pomyślenia. Zupełnie jak z urodzajami na roli, w sadzie lub w ogrodzie.

Bogowie antycznej Hellady symbolizowali różne żywioły, które znała wiedza ówczesna, jak ogień, woda, morze, ziemia, wysokość, powietrze, miłość, współczucie. Walka tych bogów-żywiołów między sobą przesądzała o biegu historii.

Wpatrując się dziś w historię, z biciem serca pytamy jej: komu dasz zwycięstwo? Do czyjego obozu wojennego wyślesz srebrnonogą i srebrzystoskrzydłą Nike zwycię ską?

I mitologia grecka, niczym Pytia, która nigdy nie zadowala pytającego, ale daje właściwą metodę w określaniu zjawisk, odpowiada nam rodowodem samej Nike. Jest ona córką Styksu, czyli rzeki dzielącej śmierć od życia, czyli walki o śmierć i życie, i Losu...

A Los to właśnie ten nieznany żywioł kosmiczny, który ma właściwość wiatru: jest zawrotny i zwrotny.

Konfederacja radomska

Stanisław August, gdy został królem, miał intencje najlepsze. Jest bardzo młody, ma lat zaledwie trzydzieści trzy. Życzy dobrze Polsce, narodowi, wierzy ciągle w Katarzynę, w jej dobre serce, w jej przychylność dla siebie, wreszcie chce się pogodzić z dotychczasowymi swymi przeciwnikami, chce jedności narodowej w Polsce.

Opisywaliśmy poprzednio, jak wyganiał z sejmu starostę warszawskiego, syna ministra Brühla. Teraz jako król okazuje mu łaskę: obiecuje mu wyrobić indygenat na sejmie, przywraca część piastowanych przez niego godności. Młody Brühl całuje mu ręce, zachwycony opuszcza pokoje królewskie. Wchodzi kuzynka Lubomirska, z którą, jak z naciskiem stwierdza Stanisław August w swoich pamiętnikach, nie łączy go nadal nic prócz najserdeczniejszej przyjaźni i potrzeby wzajemnych zwierzeń oraz ciągłego widywania się. Lubomirska więc wchodzi do pokoi przez niego zajmowanych, kiedy się jej podoba. Teraz Stanisław August opowiada jej o scenie z Brühlem i Lubomirska jest tym zachwycona.

Ale oto nazajutrz, gdy Stanisław August odwiedza chorego wuja Augusta, wojewodę ruskiego, cała rodzina Czartoryskich tam zebrana, łącznie z Lubomirską, wita go z kwaśną miną. Wszyscy są nadąsani i obrażeni. Stanisław August błaga Lubomirską, aby mu powiedziała, o co chodzi. Ta mówi lodowatym tonem: „Powinieneś był się tego spodziewać, po tym, co dziś powiedziałeś wojewodzie kijowskiemu".

Wojewoda kijowski to Franciszek Salezy Potocki, jeden z największych krezusów europejskich, ojciec Szczęsnego i wódz republikańskiej partii Potockich, do której należy także Brühl. Stanisław August istotnie powiedział mu o swoich wczo rajszych w stosunku do Brühla postanowieniach. „Ależ, Elżbieto - woła król - przecież wczoraj sama mnie za to chwaliłaś!"

Może inny monarcha, rozpoczynający panowanie, nie rozpisywałby się tak w swoich pamiętnikach o zmiennych humorach podniecającej seksualnie siostry cio­tecznej, która, jak nas zapewnia, nie była nawet jego kochanką. Ale Stanisław August, obserwator wnikliwy, finezyjny, obiektywny, objaśnia nas szczerze, że dekom­pozycja stronnictwa Familii, które go na tron wyniosło, zaczęła się od razu w pierwszych miesiącach jego panowania i że rozpoczęły ją kłótnie pomiędzy kobietami

Lubomirska nienawidziła swej bratowej, żony brata Adama, generała ziem podolskich, Izabeli z Flemmingów. Już na jej ślubie dostała ataku nerwowego i twierdziła, że ma przeczucia jak najgorsze; a znowuż obie te damy, nienawidząc się nawzajem, nienawidziły solidarnie innej swej kuzynki, mianowicie Andrzejowej Poniatowskiej, austriackiej hrabianki Kinskiej z domu, matki tak później popularnego księcia Józefa.

Izabela Czartoryska odgrywa już wtedy dużą rolę na scenie historii polskiej, a odgrywać zaraz będzie jeszcze większą. Hrabia Keyserling umarł zaraz po elekcji i jedynym ambasadorem Katarzyny jest obecnie książę Repnin, człowiek twardy, brutalny, chamski, aczkolwiek trzeba przyznać, że w pewnych wypadkach rycerski i dotrzymujący danego słowa. Rozkocha się w Izabeli Czartoryskiej całą siłą swej natury władczej i zapomni dla niej o ambasadzie, polityce, Katarzynie, Rosji i Polsce, będzie myślał tylko o Izabeli. Podobnie zresztą kocha się w niej książę de Lauzun, który poznawszy ją we Francji, także zapomni o karierze i o wszystkim i przyjedzie za nią aż do Warszawy. Izabela była brzydka, ospowata, miała żółte kosmyki zamiast włosów na głowie i dziurawe zęby.

Sama Izabela kochała się najwięcej w królu, jeszcze wtedy, kiedy był stolnikiem litewskim. Raz, gdy wszedł do jej gotowalni - nie było wtedy korytarzy w pałacach, a gotowalnie były zawsze umieszczane w pokojach dużych, z pięknymi oknami, jedwabnymi obiciami na ścianach i wypełnionych bogatymi meblami - zastał ją, jak siedząc przed dużym zwierciadłem, na jego tafli pudrem malowała litery: S.P., S.P., S.P., to jest inicjały imienia i nazwiska: Stanisław Poniatowski, układając je w monogramy coraz bardziej esofloresowate. Powiedziała mu nawet kiedyś: „Nawet gdybyś nie miał do mnie żadnej inklinacji, przez samą wdzięczność powinieneś mnie kochać troszeczkę".

Jej małżonek, generał ziem podolskich, sam był kobieciarzem zawołanym, po uszy pogrążonym w rozmaitych romansach. Przyprowadzał ją sam często na pokoje królewskie i osobiście szedł sprawdzać, czy u króla nie siedzi jego siostra Lubomirska, ponieważ, jak powiedziałem, te dwie damy nie mogły na siebie patrzeć. W pa­miętnikach Stanisława Augusta brakuje nam zaklęcia, że z Izabelą nic go nigdy nie łączyło, natomiast spotykamy w nich stwierdzenie, że książę Adam był najbardziej wyrozumiałym z mężów. Dotyczy to zresztą późniejszego stosunku Izabeli z Repninem.

Dekompozycja stronnictwa Czartoryskich-Poniatowskich zaczęła się więc od kłótni między kobietami i innych błahostek. Na sejmie elekcyjnym nadany został tytuł książęcy braciom królewskim, to znaczy: Kazimierzowi, podkomorzemu koronnemu, Andrzejowi, generałowi austriackiemu, oraz młodszemu od króla bratu jego Michałowi, który później będzie prymasem polskim i przez otrucie uchroni się przed śmiercią na szubienicy za czasów insurekcji kościuszkowskiej, a teraz jest czło­wiekiem ironicznym, sarkastycznym, cynicznym, odważnym i inteligentnym. Ten tytuł książęcy, parweniuszowski, zirytował Czartoryskich, dumnych ze swego odwiecznego tytułu książęcego. Król na narady familijne prócz obu starych wujów: Michała, kanclerza wielkiego litewskiego, i Augusta, wojewody ruskiego, oraz ich zięcia Lubomirskiego zaprasza także swych braci, a ci czasami się nie zgadzają ze zdaniem wujów, co powoduje niezadowolenie starców. Jednym słowem brakuje na tych rodzinnych naradach matki Stanisława Augusta, która o wszystkim decydowała, i jego ojca będącego wszystkiego generalnym wykonawcą. Teraz powstaje szczelina dzieląca Familię na staroksiążęcą i królewsko-nowoksiążęcą.

Reguła odwieczna, zawsze widoczna przy każdym nowym panowaniu: starzy nie chcą się pogodzić z losem, że ich czas minął i że decydować będą ludzie z mniej­szym doświadczeniem, ale młodsi.

Na razie jednak to tylko kwasy i szczeliny, a na zewnątrz Familia występuje jako tako solidarnie. Wujowie usztywniają króla w stosunku do Rosji. Razem z królem chcą się teraz pozbyć wojsk rosyjskich. „Murzyn zrobił swoje - myślą o tych wojskach - murzyn może odejść". Wywołało to wielkie oburzenie Katarzyny na ich „obłudę": już prędko zacznie nazywać Stanisława Augusta „woskową kukłą".

Na razie jednak Stanisław August wygrywa przy pomocy Katarzyny sprawę z Fryderykiem II, który ustanowił w Kwidzynie swoją komorę celną i zdzierał skórę z handlu polskiego.

Cała ta sprawa komory celnej w Kwidzynie musi w nas wzbudzić refleksje żałosne i upokarzające.

Bo Stanisław August pisze do Katarzyny:

„Król Jegomość pruski wybiera z Polski około trzech milionów sześciuset tysięcy guldenów pruskich, to jest około dziewięćset tysięcy rubli rocznie. Równa się to dochodowi z całych Prus brandenburskich".

Jakże uderzające są cyfry przytoczone przez Stanisława Augusta. Brandenburgia była krajem rządzonym policyjnie i fiskalnie. Brandenburczyk w ogóle po to żył, aby jego król miał kogo doić niemiłosiernie. To nie szlachcic polski, który państwu tak dobrze jak nic nie płaci, a tylko od państwa ciągle się o coś dopomina. I oto tylko z cła w Kwidzynie król pruski ma takie same zyski, jak z całej Brandenburgii. Jakże bogata była ta Polska, jakże biedne te Prusy!

Trzeba pamiętać, że przez całe panowanie Augusta III Polska była wciąż pań stwem neutralnym, bogacącym się na wojnach sąsiadów. Wtedy żelazo i węgiel nie odgrywały takiej gospodarczej roli, jaką odegrają później, a nafta jako czynnik gospodarczy w ogóle nie istniała. Miejsce nafty i węgla w dziedzinie transportowej zajmowały konie, a konie polskie są ogólnie poszukiwane. Poza tym Polska ma ziemie najbardziej urodzajne w Europie, jak Podole, Wołyń, Ukraina. Polska ma wspaniały budulec drzewny, lasy polskie dostarczają masztów flocie brytyjskiej. Magnaci polscy są rozrzutni, lubią nie tylko wystawne życie, ale przepych, co, przyśpieszając obieg wymiany dóbr gospodarczych, podnosi dobrobyt. Polska jest krajem nędzy organizacji państwowej i bogactw ludzi prywatnych. Państwo posiada tylko osiemnaście tysięcy żołnierzy w Koronie i jeszcze mniej na Litwie, a sam książę „Panie Kochanku" ma sześć tysięcy żołnierza, piechotę, kawalerię i artylerię. Inni magnaci mają także własne wojska, a przepychem swego życia prywatnego wzorują się bezpośrednio na Ludwiku XIV. Na ziemiach polskich tylko organizacja państwa była słaba, nędzna, biedna, wszystko inne było bogate, szczęśliwe, nażarte, pijane, zadowolone. Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa.

Polska miała dwanaście milionów mieszkańców, Prusy zaledwie dwa i pół miliona. Polska miała kraje najżyźniejsze w Europie, Fryderyk glebę najpodlejszą... A jednak.

Oto Panin, kierownik polityki zagranicznej Katarzyny, poucza Stanisława Augusta, że musi ustąpić Fryderykowi II, bo „w naszych czasach królowie nie wyzywają się już wzajemnie na pojedynki, a konieczność wymaga, by słabszy miał respekt przed silniejszym".

Tym słabszym był w ogólnym przekonaniu król bogatej i wielkiej Polski, a silniejszym król maleńkich, piaszczystych, nędznych Prus. Dlaczego?

Bo Fryderyk II trzymał swoich poddanych żelaznymi szponami za mordę, a w Polsce panowała obłędna, anarchiczna wolność obywatela. Złota wolność.

O, niestety! Historia upadku Polski nie może być użyta jako argument, że ustroje parlamentarno-wolnościowe wygrywają dziejowy wyścig z autokracją i totalizmem.

W sprawie kwidzyńskiej Katarzyna kazała jednak Fryderykowi, by ustąpił. Król pruski, porzucony przez Anglików, zagrożony przez Francję i Austrię, pokłócony z Saksonią, musiał jej słuchać.

Stanisław August zaczyna się starać o rękę arcyksiężniczki austriackiej. To mu się jednak nie udaje. Maria Teresa nie chce się zgodzić na taki mezalians, a o Kata­rzynie, w związku z tą sprawą, pisze Stanisław August, co następuje:

„Nie wiadomo, czy tylko zazdrości polityczne, czy inne jakieś względy były tu przyczyną, że cesarzowa przez siedem miesięcy nie odpowiadała na moje listy".

Otóż, niestety, dla wciąż zakochanego króla nie było tu już na pewno innej zazdrości, prócz „politycznej". Katarzyna była podobna do tych mężczyzn, którzy na­pracowawszy się przez cały dzień, zatrzaskują wieczorem swoje biurko i powiadają: „No, teraz odpocznę, pójdę sobie na dziewczynki". Katarzyna potrzebowała kochan­ków dla zabawy i zdrowia, a nie dla tęsknot, marzeń, udręczeń czy tragedii. Wzruszała pewnie swymi pięknymi ramionami na przesyłane jej swego czasu przez Po­niatowskiego zapewnienia, iż przez miłość dla niej nie tyka żadnej innej kobiety.

Katarzyna dążyła do stworzenia „północnego", jak to nazywała, systemu politycznego, w którym chciała mieć Anglię jako sojusznika, a Prusy i Polskę jako satelitów. Temu systemowi przeciwstawiało się porozumienie państw katolickich: Francji, Austrii i Hiszpanii. Sympatie narodu polskiego ciążyły oczywiście do tego katolickiego trójporozumienia. Czartoryscy pragnęli się także oswobodzić ze szponów opieki rosyjskiej i odzyskać swobodę ruchów, więc chcieli się zbliżyć do Austrii, i byliby niewątpliwie zrobili to w sposób radykalny, gdyby na przeszkodzie nie stała słabość Rzeczypospolitej jako państwa i brak efektywnej pomocy ze strony Austrii i Francji; stąd odpowiadał im ten austriacki mariaż królewski. Katarzyna przejrzała to od razu i zareagowała ostro. Nie było w tym żadnej „żaluzji" niewieściej, a tylko polityczna wyostrzona obserwacja i polityczne konsekwentne działanie.

Teraz Katarzyna, dla dalszego osłabienia Polski, a wzmocnienia Rosji, wszczyna sprawę równouprawnienia dysydentów w Polsce.

Stanisław August w swoich pamiętnikach pisze, że Katarzyna ujęła się za sprawą niekatolików w Polsce pod wpływem Woltera. Wiele wydarzeń politycznych ocenia on w swoich pamiętnikach w sposób nader przekonujący, ale tutaj myli się gruntownie. Wolter istotnie w imieniu wolności i równości ludzkiej patronował wówczas wszelkiego rodzaju procesom sądowym, w których broniono się przeciwko rygorom katolicko-kontrreformacyjnym. Wolter był prekursorem Emila Zoli w jego roli obrońcy Dreyfusa. Ale Wolter na sprawę dysydentów w Polsce miał istotnie wpływ, ale tylko przez samego... Stanisława Augusta. To nasz król, będący pod wpływem umysłowym tych kół, dla których bożyszczem był Wolter, ubolewał nad tym, że w Polsce niekatolicy są prześladowani, że nawet istnieją ograniczenia utrudniające im wykonywanie ich praktyk religijnych. Natomiast Katarzynie chodziło o coś zupełnie innego. W ogóle czytanie pamiętników Stanisława Augusta, Fryderyka II i Katarzyny wywołuje ciekawe refleksje. Stanisław August to finezja, inteligencja, poza tym jednak miękkość, miękkość, miękkość. Jego pamiętniki to akwarela w miękkich barwach. Pamiętniki Fryderyka II to staloryt. Wszystko tu jest wyraziste, nieustępliwe, twarde. Fryderyk II w żadnego Boga nie wierzy, jest przedstawicielem skrajnym swej racjonalistyczno-materialistycznej epoki. Natomiast pamiętniki Katarzyny zaskakują nas elementem niespodziewalności, niezwykłości, którym jest kobiecość w tym wielkim polityku i mężu stanu. Jej spostrzeżenia są proste, a przecież zaskakujące. Poza tym, o ile Fryderyk II jest skrajnym wyrazicielem swej epoki, o tyle Katarzyna II jest prekursorką przyszłości. Fryderyk II opiera swą politykę na wojnach z innymi Niemcami. Katarzyna - na nacjonalizmie rosyjskim, a nawet, do pewnego stopnia, na ideach solidarności słowiańskiej. Jest prekursorką nacjonalizmu, którego jeszcze wtedy w XVIII wieku nie ma nigdzie w tej formie, w jaką wlał go dopiero wiek XIX, a nawet panslawizmu. Piotr Wielki był Rosjaninem czystej krwi, a jednak poniżał i prześladował prawosławie w swoim kraju. Ona jest Niemką czystej krwi, ale buduje na prawosławiu, chociaż w prawosławnego Boga wierzy w głębi serca jeszcze mniej niż Piotr Wielki. Ale ze swego panowania, co nie jest pozbawione dużej dozy paradoksu i sarkazmu politycznego, robi zwycięstwo rosyjskości i prawosławia nad cudzoziemskością i niemieckością poprzednich władców Rosji. Nie poniża popów, jak to czynił Piotr Wielki, nie szydzi z nich publicznie, jak to robił półgłówek Piotr III, jej mąż, ale chce w nich mieć swoich wiernych agentów. W prawosławiu widzi instrument zaczepnej polityki rosyjskiej zarówno w stosunku do Turcji, jak i Polski. Kiedyś do Władysława IV, króla naszego, przyjeżdżali popi bułgarscy z błaganiem o pomoc. Teraz Katarzyna chce być uważana za protektorkę wszelkiej prawosławnej ludności, zarówno w krajach sułtana, jak w Rzeczypospolitej.

Witold, Jagiełło, Kazimierz Jagiellończyk nie tylko nie prześladowali prawosławia, ale uważali je za religię swego państwa na równi z katolicyzmem. Część dynastii była zresztą prawosławna, a założyciele potęgi jagiellońskiego państwa, Jagiełło i Witold, do końca życia w głębi duszy pozostali poganami, akceptującymi zewnętrzne formy chrześcijańskie przez oportunizm polityczny. Witold, będąc katolikiem, mówił czasami „nasza wiara" o prawosławiu, gdy rozmawiał ze swoim biskupem prawosławnym. Dla domu Giedymina, dla Jagiellonów zagadnienia religijne były tylko czynnikiem w budowaniu potęgi państwowej. Osobisty indyferentyzm dogmatyczno-religijny był dziedziczną cechą wszystkich członków tej dynastii. To, co anachronicznie nazywamy tolerancją religijną Zygmunta Augusta, wypływało w istocie rzeczy z jego indyferentyzmu religijnego.

Teraz jednak, za Stanisława Augusta, jest zupełnie inaczej. Panuje u nas wielka żarliwość religijna, rozbudzona i rozpotężniona przez wspaniałą propagandę jezuitów w XVII wieku. I Stanisław August nie jest inny niż jego czasy. Jest wolterianinem, jest na strojony tolerancyjnie wobec innych wyznań, ale Polska jest dla niego oczywiście państwem rzymskokatolickim. Po wieloreligijnej koncepcji pań stwa jagiellońskiego nie pozostało w jego myślach ani śladu.

Toteż sama wiadomość, iż Katarzyna zażąda równouprawnienia dysydentów, wzbudza w Polsce ogólny niepokój. Dnia 6 października 1768 roku zbiera się sejm, który obiera na marszałka Celestyna Czaplica. Dnia 11 października wygłasza biskup krakowski, Sołtyk, mowę żądającą ubezpieczenia wiary świętej. Mowa ta uprzedza akcję Katarzyny, stanowi kontrakcję zwróconą przeciwko jej projektom i zwrócona jest także przeciwko królowi, którego Sołtyk nienawidzi ze względów partyjnych. Biskup Sołtyk chadza u nas w historycznej glorii, ponieważ później z rozkazu Repnina był porwany i wywieziony do Rosji. Ale wypijmy tu kielich goryczy z powodu naszego partyjnictwa w XVIII wieku do dna. Nie zapominajmy, że tenże biskup Sołtyk, kierując się swą nienawiścią partyjną do króla, znosił się jeszcze przed swoim aresztowaniem z Rosjanami, oczywiście poza plecami swego króla, jak to wtedy czynią także wszystkie inne partie polityczne. Biskup Sołtyk uważał jednak Panina, kierownika rosyjskiej polityki zagranicznej, i Repnina, jego siostrzeńca, ambasadora w Polsce, za ludzi zbyt życzliwie usposobionych do Stanisława Augusta i dlatego znosił się listownie z Orłowem, kochankiem Katarzyny, w przekonaniu, że ten musi nie lubić króla polskiego. Nawet w porwaniu Sołtyka przez Repnina ta intryga Orłow i biskup contra Panin i Repnin musiała odegrać swoją rolę.

Sam Repnin w tym czasie uważa żądanie równouprawnienia dysydentów za zbyt daleko idące. Ale Katarzyna daje mu instrukcje formalne, dążące do poniżenia suwerenności Polski.

4 listopada 1766 roku sejm wysyła cztery karety po ambasadora Jej Impera torskiej Mości, księcia Repnina. Z tych czterech karet pierwsza zaprzężona jest w osiem koni, trzy inne są poszóstne. Wszystkie konie są białe jak mleko. Karety złocone, uprząż stanowi szczyt wspaniałości, konie ustrojone są w kilka pięter strusich pióropuszy. Z możliwymi honorami, uprzejmościami, pokłonami wiozą senatorowie polscy księcia Repnina na Zamek. Tutaj znowuż wspaniałe teatrum wystawności. Stanisław August, kiedy zobaczył w młodości Izbę Lordów w Londynie, nie chciał wierzyć, że to ta sławna Izba Lordów, taka mu się wydała obskurna, uboga, bez gustu w porównaniu ze wspaniałością polskiego senatu. „Oblicze Rzeczypospolitej jest zaiste wspaniałe" - piszą o tych sejmowych posiedzeniach cudzoziemcy. Ileż jedwabiu, aksamitu i klejnotów, ileż orientalnego przepychu wysubtelnionego smakiem francuskim, upatetycznionego łacińskim gustem. Błyszczą diamenty w głowicach szabel, w sprzączkach, w broszkach, guzach przy kontuszach; aksamit fraków, olśniewająca białość kamizelek i pończoch panów po francusku ubranych; zwłaszcza episkopat we fioletach najjaskrawszych i koronkach najsubtelniejszych, jakich pani de Pompadour nie miała przy swoich majtkach, wygląda jak wielka jakaś wystawa jedwabnych lalek, które w śnie jakimś fantastycznym powyrastały do wymiarów olbrzymich. Ale to wszystko było jeszcze niczym w porównaniu ze strojami dam, które wieńcem pudru, brylantów i jedwabiu otaczały to zgro­madzenie. Każda z nich chciała być najpiękniejsza i najbardziej wystrojona, a przecież te właśnie kobiety rządziły Polską. Nic dziwnego, że w porównaniu z polskim senatem londyńska Izba Lordów wyglądała jak obskurna traktiernia kupców w dziurawych pończochach na brudnych nogach.

Repnin usiadł na krześle stojącym koło tronu, przed fotelem samego prymasa, czym złamano całkowicie ceremoniał posłów cudzoziemskich. Nie zdjął kapelusza, czytał mowę, na wyraźne żądanie Katarzyny, po rosyjsku, zdejmując kapelusz tylko wtedy, gdy wymieniał tytuły swojej cesarzowej lub wymawiał jej imię. Dopiero później odczytano łacińskie tłumaczenie tej mowy, żądającej równouprawnienia dla wszystkich dysydentów.

Poseł angielski zaraz, na tychmiast, z ostentacyjną wobec Repnina usłużnością, przyłączył się do jego żądań w stosunku do Polski.

Prusacy zrobili to samo, ale mniej ochoczo. Stanisław August inteligentnie nam tłumaczy, że gdyby w Polsce raptem zapanowało równouprawnienie religijne, toby wszyscy poddani Jego Pruskiej Mości uciekli od swego króla do Polski. Fryderyk bał się tolerancji religijnej w Polsce.

Po tych wystąpieniach daje się odczuć wyraźnie, że ogół polski poświęci z łatwością króla nielubianego, pozwoli na zerwanie sejmu i na wyrządzenie każdej szkody organizacji państwowej, ale nie ustąpi w jednej jedynej dziedzinie, to jest w sprawach religijnych. Upośledzenie prawne nie katolików bronione jest u nas wtedy daleko silniej, z daleko mocniejszą postawą moralną i przekonaniową aniżeli wszystkie interesy państwowe razem wzięte.

Po wystąpieniu Repnina niejeden z posłów ze szlacheckiego tłumu miał skrupuły sumienia, czy nie pójdzie do piekła za to, że słuchał tego rodzaju żądań z ust schizmatyka.

Aby podobne skrupuły zagłuszyć, urządzono nuncjuszowi papieskiemu, Viscontiemu, przyjęcie tak samo wspaniałe jak księciu Repninowi. Te same cztery karety, te same osiem koni i trzy razy po szóstce koni, te same chmury strusich piór na końskich łbach. Nuncjusz Visconti wygłosił mowę w obronie wiary świętej z akcen­tami, które wyraźnie wskazywały, że się sprzeciwia żądaniom Repnina.

A teraz podziwiajmy naszych wrogów, ich sprawność i planowość w dziedzinie wykonywania manewrów dyplomatyczno-psychologicznych.

Repnin zrozumiał, że przed załatwieniem sprawy dysydentów trzeba uderzyć z innej, słabiej bronionej strony, a dopiero później przejść do ataku kapitalnego. Zresztą celem głównym Rosjan było połamanie naszej maszyny państwowej bądź też niedopuszczenie, aby król i Czartoryscy ją naprawili. Panin co prawda gotów był zawiesić liberum veto, gdyż patrzał na Polskę jako na ewentualnego sojusznika przeciwko Turcji, ale Czartoryscy projekt tego sojuszu odrzucili, a Katarzyna w ogóle wzruszyła ramionami na teorie Panina. Fryderyk także przestrzegał Rosjan, aby nie pozwolili na zniesienie liberum veto.

Toteż dnia 11 listopada 1766 roku Repnin żąda, aby ten sejm zniósł uchwałę sejmu konwokacyjnego, która postanawiała, że sprawy dotyczące wojska i podatków będą decydowane większością głosów, a nie jednomyślnie. Jak pamiętamy, Czartoryscy tę zbawienną uchwałę przeprowadzili na sejmie konwokacyjnym 1764 roku w oparciu o postój wojsk rosyjskich w Warszawie. Myśleli, że działają w myśl zasady: „cel uświęca środki". Tymczasem tak się zawsze dzieje, że złe środki zadusza­ją dobry cel. Tak się stało i w tym wypadku. Podziwiajmy jednak ponownie planowość polityki rosyjskiej. Aby się usadowić w Polsce, potrzebowali Czartoryskich i stąd gotowi byli poprzeć nawet ich patriotyczne i dobre zamierzenia. Teraz są im Czartoryscy już niepotrzebni, a ich reformy są zawadą, którą należy usunąć.

Reakcja Stanisława Augusta na to żądanie Repnina rozczula mnie głęboko. Oto natychmiast tejże nocy pisze on jednym tchem broszurę, w której przeciwstawia się żądaniu obcego ambasadora, po czym natychmiast, anonimowo, tę broszurę drukuje. Innymi słowy: on, król, naczelnik państwa, nie ma innych środków w obronie słusznej sprawy niż argument wypowiedziany anonimowo. Czyli Stanisław August, król polski, wielki książę litewski etc., etc., etc., jest w tej samej sytuacji co ja, gdy w 1941 roku wydawałem także broszury przeciwko traktatowi lipcowemu generała Sikorskiego.

Broszura ta zawiera wyłącznie rzeczy słuszne.

„Jesteśmy narodem, który ma prawo ustanawiać wszelką formę rządów, jaka się mu podoba - pisze ten anonimowy autor - i nie możemy w tej dziedzinie słu -chać jakichkolwiek rozkazów obcych, żadnego innego na rodu, żadnej innej monarchii".

„Rosja i Prusy żądają, aby była zniesiona zasada większości w głosowaniu nad podatkami i sprawą podniesienia liczby wojska. Dlaczego? Każdy powinien zrozumieć, że tym państwom zawsze łatwiej będzie znaleźć jednego posła, aby prze szkodzić takim reformom".

„Dla Rosji i Prus bardzo jest ważne, aby przeszkodzić wzmocnieniu się naszych sił i naszych dochodów".

Ale Polacy nie lubią argumentów rozsądnych. Słowa broszury królewskiej były grochem o ścianę.

Kilka dni potem, bo 18 listopada, poseł wołyński, Wielhorski, przemawia „patriotycznie". Twierdzi, że Rzeczpospolita powinna się obecnie obawiać trzech rze­czy: sąsiadów, zuchwałego obywatela i mocnego króla.

Wojska rosyjskie stały w Polsce, Repnin zaczynał się w niej rządzić jak chciał, a Wielhorski obawiał się wciąż w Polsce „mocnego króla". Inercja i tępota myślenia sprawiały, że ten król, którego - jak widzieliśmy przed chwilą - jedynym orężem politycznym była możliwość napisania anonimowej broszury ze słusznymi argumentami, wciąż jeszcze wydawał się temu społeczeństwu tyranem godnym zwalczania za pomocą liberum veto. Zamiast z Repninem wciąż walczono ze Stanisławem Augustem.

Dnia 22 listopada cały sejm jednogłośnie, jednomyślnie uchwalił zniesienie głosowania większościowego i powrót do jednomyślności we wszystkich materiach. I nie znalazł się żaden Rejtan ani wśród stronnictwa Czartoryskich, ani wśród opozycji.

Ambasador Repnin poszedł wtedy do króla i złożył mu serdeczne gratulacje z powodu tego uchylenia reformy sejmu konwokacyjnego, z powodu całkowitego powrotu do instytucji liberum veto. Stanisław August wysłuchał tych powinszowań, potem opanował go kryzys nerwowy i wybuchnął płaczem.

Klaudiusz Rulhiere, współczesny publicysta francuski, przyjaciel nienawidzących swego króla konfederatów barskich, wyśmiewa się ze Stanisława Augusta, że publicznie płakał. Rulhiere wypisuje różne brednie, jest to oszczerca jakich mało, jego kilkutomowa historia anarchii w Polsce nie jest źródłem pewnym, ale tych łez po powinszowaniach Repnina z powodu przywrócenia w Polsce w pełni zasady liberum veto Stanisław August wstydzić się przed potomnością nie ma powodu.

W tymże czasie odwiedził króla nieposzlakowany kanclerz Zamoyski i powiedział mu:

„Mamy niecałe osiemnaście tysięcy wojska, źle uzbrojonego, hetmani są przeciwnikami króla, nie mamy artylerii, Rosjanie mają pięćdziesiąt tysięcy wojska już w Polsce, Prusacy są na ich zawołanie, a Austriacy nas bronić nie będą, musimy kapitulować".

Toteż 10 grudnia tegoż 1766 roku pisze Stanisław August w liście do pani Geoffrin zdanie, które mogłoby być umieszczone na jego płycie grobowej, zamiast słów, które tam kazał umieścić Paweł I.

„J'ai ete dans le cas singulier, mais bien horrible de sacrifier l'honneur au devoir".

„Znalazłem się w sytuacji szczególnej, lecz straszliwej, poświęcając honor dla spełnienia obowiązku".

Natomiast Repnin pisze do Panina:

„Powinszuj mi, drogi wuju, zniesienia głosowania większościowego. Naprawiłem to, co było popsute na sejmie konwokacyjnym".

Na oryginale tego listu Repninowskiego widnieje na marginesie dopisek:

„I ja mu winszuję także".

Dopisek ten uczyniony jest ręką Katarzyny II.

Stanisław August pisze teraz znów serdeczny list do Katarzyny, prosząc ją o wycofanie wojsk rosyjskich, ponieważ nie są już potrzebne. Rosjanie oczywiście obiecują, nie mając najmniejszego zamiaru obietnicy dotrzymać.

Myślano, że Repnin po zwycięstwie w sprawie jednomyślności nie wróci do sprawy dysydentów. Ale odniesione przez Repnina zwycięstwo zachęcało tylko do dalszego ataku. Nie miał zamiaru kontentować się pewnymi ulgami tolerancyjnymi, które sejm 1766 roku uchwalił przed swoim zakończeniem, które nastąpiło w dniu 29 listopada.

Przede wszystkim już w marcu 1767 roku z inicjatywy Repnina powstają dwie konfederacje samych dysydentów: w Toruniu pod laską Golcza, luteranina, i w Słucku pod laską Grabowskiego ze znanej litewskiej rodziny kalwińskiej.

Ale konfederacje te nie mają większego znaczenia. Dysydenci wykazują większy może patriotyzm, niż się Repnin spodziewał, i nie chcą być igraszką w jego rękach. Natomiast niema może racji ksiądz Kitowicz, wspaniały pamiętnikarz czasów saskich, nienawidzący Stanisława Augusta, zwolennik dynastii saskiej, gdy twierdzi, że siły wyższe wypowiedziały się przeciwko tym konfederacjom. Naszym zdaniem przypisuje on przesadne znaczenie wydarzeniu, które za nim powtórzymy:

„Marszałkiem tej konfederacji był Karczewski, obywatel ziemi wschowskiej... Rzecz osobliwa: powracającego z Torunia i nocującego w karczmie a nazajutrz rano coś pilnego piszącego i nogi gołe pod stół wyciągnione mającego gęś pod ławą wysiadująca jajca uszczypnęła w nogę, z którego razu w kilka dni umarł w drodze".

Trzeba przyznać, że ta jedna gęś, uwieczniona przez księdza Kitowicza, to trochę mało jak na sukurs sił wyższych w odparciu Repninowskich antykatolickich gwałtów.

Natomiast Repninowi udało się stworzyć dla swoich celów konfederację katolicką, złożoną z przeciwników króla i Czartoryskich, a dotychczasowych przeciwników polityki prorosyjskiej, z ludzi orientujących się na dynastię saską.

Schemat, w którym zamyka się geneza konfederacji radomskiej, bo tak się będzie ona nazywała w historii, jest następujący.

Opisywaliśmy, jak wprowadzenie wojsk rosyjskich do Warszawy przez Czartoryskich dla dokonania niezbędnych reform i elekcji nowego króla oburzyło całą partię saską; jak to Branicki, Radziwiłł, Potoccy demonstracyjnie opuścili Warszawę.

Branicki wyjechał na Węgry, skąd zresztą nawiązał rokowania przez żonę, siostrę królewską, i powrócił do swego przepięknego pałacu w Białymstoku, w którym dalej mieszkał, pogardliwie nie przyjeżdżając do Warszawy.

Radziwiłł „Panie Kochanku", ta bajecznie kolorowa postać, arcypolska, arcyszlachecka, arcylitewska, do której portretowania jeszcze powrócimy, z sejmu konwokacyjnego powrócił do swoich dóbr, które, rozpoczynając się na Podlasiu długim obszarem, ciągnęły się przez Litwę. Radziwiłł jechał na czele swego prywatnego wojska, a jego nowo zaślubiona żona, hetmanówna Rzewuska, i siostra towarzyszyły mu konno, przy tym siostra zaprzyjaźniła się z jednym z oficerów, Morawskim, przybyszem z Poznańskiego, co wśród biwakowania pod gołym niebem skończyło się na nieostrożności księżniczki. W Słonimiu, w drodze do Nieświeża, napotkano oddział wojsk cesarzowej, co tak zirytowało Radziwiłła, że kazał ten oddział natychmiast atakować. Cesarscy jednak pobili książęcych i Radziwiłł przez swoje olbrzymie obszary na Polesiu uciekł do Lwowa, gdzie musiał spiesznie żenić siostrę z tym Morawskim, potem przez kraje sułtana jegomości wyjechał na Węgry - skąd znowu wypędził żonę, która obdarzona typowym dla wszystkich pań z do mu Rzewuskich temperamentem, zaczęła romansować nie odpowiednio - a z Węgier do Drezna.

Inni przeciwnicy Czartoryskich i Stanisława Augusta z rozpaczy nad zaprzedaniem przez nich Polski Rosji porozjeżdżali się po swoich majątkach.

Było to wszystko w 1764 roku. Minął rok 1765 i 1766 z powyżej opisanym sejmem laski Czaplica. Repnin wystąpił ze swoją sprawą dysydencką, król i Czartoryscy twardo mu odmawiali wykonania jego programu i wciąż żądali wycofania wojsk rosyjskich z Polski.

- W takim razie - powiedział Repnin - świsnę na antykrólewską opozycję, a ona wnet tu u moich stóp się pojawi.

Jakoż wszyscy ci malkontenci, wszyscy ci, którzy zerwali z królem z powodu słusznego oburzenia za sprowadzenie wojsk rosyjskich do kraju, teraz, na kiwnięcie ręką przez Repnina przybiegli do niego wbrew królowi, wbrew Czartoryskim, uchwalili rezolucję błagającą cesarzową jejmość, aby pozostawiła swe wojska w Polsce.

Oto jest brzmienie tej uchwały:

„Ponieważ wspaniałe i dobroczynne wsparcie Najjaśniejszej Imperatorowej całej Rosji wszystkich ogólnie współobywatelów naszych pomyślność i nieomylne gotują uszczęśliwienie, przeto na oświadczenie nie skończonej wdzięczności naszej, wojska tejże Imperatorowej Jejmości całej Rosji za posiłkowe i prawdziwie Narodowi pomocne uważamy. Wszystkich zaś tych, którzy by sprzeciwiać im się ważyli, albo w nieprzyjacielski sposób postępować z nimi chcieli, za nieprzyjaciół Ojczyzny uznamy i według rygoru prawa i powierzonej nam mocy sądzić i karać będziemy".

Taka była zakała ducha partyjnego w Polsce. Historia konfederacji radomskiej, którą tu w największym skrócie poniżej opowiemy, wskazuje, że ludziom tym po prostu chodziło o walkę z królem i innymi Polakami z innego stronnictwa, a nie o żadną przemoc rosyjską.

Po raz pierwszy w kwietniu 1767 roku ukazuje się, w tajnej korespondencji pomiędzy Repninem a Paninem, nazwisko referendarza koronnego, księdza Podoskiego herbu Junosza. Jest to już wtedy szpieg Repnina, kupiony przez niego za dość tanie pieniądze, ale także intrygant jakich mało i nienawidzący osobiście Stanisława Augusta. Dziwne jest nawet, że król w swoich pamiętnikach, wspominając lekko, że zawsze uważał Podoskiego za ostatniego łotra, pisze o nim bez specjalnej złości, a tylko ubolewa, że ten ksiądz, a później prymas Polski miał kochankę tak wulgarną: Niemkę, protestantkę, babę, która uprzednio zajmowała się wypiekaniem frykasów do kuchni Augusta III.

Teraz ksiądz Podoski zaczyna swój objazd wszystkich wybitnych członków antykrólewskiej opozycji, ściągając ich na podwórko Repnina, przy tym zwodzi, kłamie, bałamuci, pomniejsza znaczenie żądań Repnina w sprawie dysydentów, natomiast zapewnia wszystkich, że Repnin przygotowuje detronizację Stanisława Augusta w porozumieniu z narodem polskim.

Ta polityka Repnina zwrócenia się do opozycji, podsunięta Repninowi przez dwóch Polaków, podskarbiego Wessla i księdza Podoskiego, zyskała całkowitą aprobatę Katarzyny II. „Nie możemy pominąć okazji, aby odegrać rolę arbitra w kłótniach Polaków" - pisała ta kobieta obdarzona wielkim talentem politycznym. Istotnie, dla Polski byłoby o wiele lepiej, gdyby partia układająca się z Rosją, to jest Czartoryscy, miała w kraju opozycję antyrosyjską. Polityka Repnina sprawiła, że dotychczasowa opozycja, dotychczasowi zwolennicy Sasów, Francji i Austrii zaczęli się ścigać o łaski cesarzowej, co pozbawiło Czartoryskich możliwości nie tylko stawiania jakichkolwiek warunków, ale i stosowania jakiegokolwiek oporu wobec żądań Repnina. Toteż dwaj starzy „wujowie" są zupełnie przygnębieni i zniechęceni do spraw publicznych.

Podoski został wspaniale wynagrodzony za swoją robotę. Umarł wtedy prymas Łubieński i Rzym na żądanie Repnina zrobił Podoskiego prymasem, pomimo całej skandaliczności jego życia prywatnego i jego notorycznej bezbożności. Prymas Podoski chciał później przy poparciu Repnina uniezależnić się od Rzymu, znosząc prawo apelacji do sądu nuncjusza i Rzymu, ale to mu się nie udało.

Dnia 23 czerwca 1767 roku w Radomiu miało miejsce uroczyste zawiązanie nowej konfederacji. Jej marszałkiem obwołany został książę Karol Radziwiłł „Panie Ko­chanku", który przyjechał z Drezna w towarzystwie oficera rosyjskiego przysłanego mu rzekomo dla większego honoru, a w rzeczywistości - aby go pilnował.

Konfederacja radomska zaczęła rządzić Polską. Zmieniała uprzednie wyroki trybunałów, kursy pieniędzy, przejmowała na siebie cały szereg funkcji organizacji państwowej, nie przejmując zresztą odpowiedzialności za całość funkcjonowania państwa, jak to czyni na przykład okupant wkraczający do podbitego kraju. Nie było wiadomo, co należy do zakresu działania państwa, a co załatwia konfederacja. Zależność konfederatów radomskich od Rosjan była całkowita.

W lipcu 1767 roku wydano uniwersał królewski zwołujący nowy sejm. Sejmiki poselskie wyznaczono na 24 sierpnia 1767 roku. Odbyły się one pod przemocą oddziałów rosyjskich. Znalazły się w Polsce osoby, jak na przykład kasztelanowa Kossakowska, które entuzjazmowały się do tej współpracy z Rosjanami i wspólnego z nimi obioru posłów. Polską rządziły zawsze kobiety, tylko rządziły zza kulis, i stąd uchylają się spod kontroli historii. Pani Kossakowska, Potocka z domu, kasztelanowa kamieńska, była jedną z najwpływowszych osób w partii Potockich. Wskazuję na jej przykład jako na bardzo typowy. Pani Kossakowska słynie w naszej literaturze pamiętnikarskiej z dobrego patriotyzmu. Dlaczego? Bo później, już za czasów zaboru austriackiego, wyczyniała administracji austriackiej dokuczliwe szykany, ale głównie dlatego, że przy spotkaniach ze Stanisławem Augustem wymawiała mu odważnie, że jest złym Polakiem i złym królem. Ta odwaga wobec króla kasztelanowej Kossakowskiej była bardzo problematyczna. Stanisław August nie tylko nie mógł nikogo zesłać na Sybir, jak Katarzyna, lub chociażby osadzić arbitralnie w Bastylii, jak Ludwik XV, ale nie mógł nawet nikogo osadzić na dwa dni w więzieniu, stąd wygadywanie mu impertynencji było zajęciem zupełnie bezpiecznym. Szykany, które ta dama wyrządzała podrzędnym urzędnikom administracji austriackiej, nie powinny zmazać jej zbrodni współpracy z obcymi oficerami przeciwko własnej organizacji państwowej, rzekomo celem jej ulepszenia. Najgorsza władza polska byłaby bliższa interesom polskim niż polityka prowadzona w spółce z agresywnym sąsiadem, dążąca do zmiany wewnętrznych stosunków w państwie. A jednak pani Kossakowska przeszła do historii jako „odważna" patriotka. Taki już jest zmysł Polaków w ocenianiu wydarzeń politycznych i ich moralnych wartości.

Konfederacja radomska ujęła oczywiście w swoje ręce stosunki z państwami obcymi. Udzieliła posłuchania posłowi chana tatarskiego, wysłała aż czterech posłów do Katarzyny, którzy się nie komunikowali z Psarskim, rezydentem Stanisława Augusta w Petersburgu. Ci wysłannicy konfederacji radomskiej: Ludwik Pociej, Michał Wielhorski (który też zażywa u nas opinii najlepszego patrioty), Józef Potocki i Józef Ossoliński, płaszczyli się tam potwornie przed Rosjanami. Tak zawsze postępują neofici polityczni. Byli oni od lat zwolennikami Sasów, Francji, Austrii, teraz przerzuciwszy się na polityczne pozycje Czartoryskich, musieli oczywiście iść o wiele dalej niż Czartoryscy. Najbardziej drażliwe były obietnice w sprawie dysydentów, które musieli poczynić.

Sejm zebrał się 5 października „pod węzłem konfederacji", czyli podczas jego obrad nie wolno było użyć instytucji liberum veto. Nacisk rosyjski był już ostentacyjny, niczym niemaskowany. Radziwiłł już nie chciał za to wszystko ponosić odpowiedzialności, udał się osobiście do tego, którego dotychczas uważał za największego swego wroga, do kanclerza Michała Czartoryskiego, i prosił o współpracę. Ale ten Czartoryski już się usuwał w cień.

Dnia 12 października król wybuchł. Porwał się do zdemaskowania wobec całego narodu i wobec historii ustępstw konfederacji w stosunku do Rosji. Mowa jego, „przenikliwa" do łez, jak piszą współcześni, brzmiała mniej więcej w sposób następujący:

„Przyjdzie, przyjdzie ten czas, gdzie pozostały już ze mnie tylko popiół martwy znajdzie obrońców, którzy się za swych ojców wypytywać będą: »Co ten król zrobił, co zawinił...?«. Ale niech sądzą tę sprawę ci, którzy na ten czas żyć będą. Mnie o tym mówić zbyt gorzko. Wolny naród, co chciał, to czynił, tego już zapomnieć nikomu teraz niepodobna. Wszystkie województwa, ziemie i powiaty opasały się węzłem nowej konfederacji. Ta konfederacja wysłała posłów do Imperatorowej rosyjskiej.

Więc mam za rzecz koniecznie potrzebną, aby tu w sejmie były czytane credentiales, które posłowie w Moskwie aktualnie będący oddali. Stąd dopiero waćpanowie doskonale powziąć możecie światło, jak dalej wam postępować będzie należało".

Mowa ta była jednocześnie sentymentalno-liryczna, sarkastyczna, finezyjnie dyplomatyczna i prowokacyjnie polityczna. Prawdziwy sztych szpadą odważnego szermierza pierwszej klasy. Owo „przyjdzie, przyjdzie.." jest sentymentalne, owo „wolny naród" jest pogardliwym sarkazmem, owe „tego zapomnieć już niepodobna" oznacza właściwie: tych zbrodni, którychście dokonali, już zmienić nie można, owo wezwanie do przeczytania obietnic danych w Rosji jest prowokacją mającą na celu kompromitację konfederacji przed narodem. Musiało to jednak być tak powiedziane, aby Repnin nie zrozumiał. Repnin był doskonałym taktykiem politycznym, ale na ironię, sarkazm i aluzję był mniej czuły aniżeli perwersyjnie intelektualni senatorowie polscy. Jego tatarskie oczy nie wszystko widziały, do jego tatarskiej głowy nie wszystkie myśli dochodziły. Ale biskup Sołtyk zerwał się jak oparzony i wygłosił mowę atakującą konfederację za ustępstwa wobec dysydentów, odpierając jednocześnie wszystkie prokrólewskie argumenty, które wystąpienie Stanisława Augusta narzucało.

Z tego wystąpienia Sołtyka przeciwko ustępstwom konfederacji w sprawie dysydentów skorzystał prymas Podoski i namówił Repnina na porwanie Sołtyka. Konfederaci barscy rozpuszczali później nikczemną pogłoskę, że to król poddał Repninowi myśl wywiezienia Sołtyka. Dziś już nie ulega wątpliwości, że to nieprawda, jak również, że Repnin działał tu sam, bez zgody Petersburga, podburzony przez prymasa, który się mścił na Sołtyku za jego krytyki wypowiadane o prymasowskiej nieobyczajności. Repnin znów wiedział, że Sołtyk koresponduje z Orłowem, knując intrygi przeciwko Paninowi i jemu samemu.

Decyzja i wykonanie nastąpiły w tempie piorunującym, bo już nocy następnej z 13 na 14 października 1767 roku wojsko rosyjskie wpadło do pałaców senatorskich i porwało biskupa Sołtyka, biskupa kijowskiego Załuskiego, hetmana Rzewuskiego (ojca Karolowej Radziwiłłowej) i jego syna Seweryna. Porwani, otoczeni strażą, która miała rozkaz ich pozabijać w razie próby odbicia, wywiezieni zostali do Kaługi.

Wrażenie tego zgwałcenia suwerenności Rzeczypospolitej było ogromne w całej Europie, ale tylko wrażenie. Polacy ograniczyli się do próśb zanoszonych do Repnina, aby odwołał swe zarządzenia, ale Repnin kategorycznie odmówił, zarzucając porwanym brak zaufania do imperatorowej.

Wobec wytworzonej sytuacji sejm został limitowany i otwarty ponownie 1 lutego 1768 roku i trwał do 5 marca 1768 roku. Były to najhaniebniejsze chwile Rze­czypospolitej.

Repnin rozporządzał się na tym sejmie jak w swoim domu, krzyczał na posłów, groził im, mówił do nich swoim polsko-rosyjskim żargonem, używając zaimka „ty" Ten naród, który ciągle pilnował, aby własny król nie miał jakiejkolwiek władzy, teraz korzył się przed obcym okupantem. Niewielu posłów ośmielało się polemizować z Repninem - i zawsze w najgrzeczniejszej formie, zawsze nie per „ty", jak on mówił, lecz per „Wasza Książęca Mość". Wszelkie szyderstwa, którymi obrzucał nas później Dostojewski, znajdują uzasadnienie w diariuszu sejmu pod węzłem kon federacji radomskiej odprawionego.

Ten sejm uchwalił szereg praw, między innymi tzw. prawa kardynalne. Liberum veto zostało uroczyście potwierdzone we wszystkich swoich formach: zrywania sejmu, tamowania obrad sejmu przez jednego z posłów oraz zasady jednomyślności przy popieraniu uchwał. Dysydenci dopuszczeni zostali do wszystkich urzędów. Ta ostatnia uchwała byłaby reformą słuszną i zbawienną, gdyby wyszła z polskiej inicjatywy. Doszła jednak do skutku na rozkaz Repnina i stąd przynosiła nie pożytek, lecz szkodę.

Ale - powiadają nasi poeci, publicyści i historycy - konfederacja radomska to ciemna noc, po której przebudził się świt, błysnął brzask - konfederacja barska.

Jestem zupełnie odmiennego zdania w tej sprawie.

Konfederacja barska zgubiła Polskę

Józef Pułaski, starosta warecki, ojciec znanego w Ameryce Kazimierza Pułaskiego, był adwokatem i występował przed sądami trybunalskimi; wtedy w Polsce ten zawód był zarezerwowany dla szlachty. Nie cieszył się nigdy zbyt dobrą reputacją osobistą. Do 1754 roku był stronnikiem i sługą Czartoryskich, potem pokłócił się ze swoimi chlebodawcami, przeszedł do Potockich, do partii republikańskiej i przeciwników reform ustrojowych. Podczas sejmu konwokacyjnego należał oczywiście do partii saskiej, potem razem z innymi znalazł się w konfederacji radomskiej i z jej ramienia był posłem na sejm 1767 roku. Był, jak wszyscy Polacy, poza zboczeńcami moralnymi w rodzaju prymasa Podoskiego, oburzony na porwanie i wywiezienie czterech senatorów. Poszedł do Repnina i w jego gabinecie w ambasadzie rosyjskiej zaczął przemawiać ostrym tonem. Repnin, człowiek brutalny i chamski, przy tym mężczyzna o dużej sile fizycznej, chwycił go za kark, obrócił i kopiąc nogą w siedzenie, wypędził z pokoju i zrzucił ze schodów swego pałacu.

Pułaski wyjechał zaraz z Warszawy, aby odnowić konfederację radomską, wybierając tylko nowego marszałka, ponieważ Radziwiłł był „intra custodiam sub mi-litaribus copiis", czyli po prostu został w Warszawie. Sam Pułaski został tej odnowionej konfederacji radomskiej pierwszym regimentarzem.

Była to konfederacja barska.

Myśląc o czasach stanisławowskich, dzielimy je na hańbę i glorię. Do hańby zaliczamy dwie konfederacje: radomską i targowicką, a do glorii zaliczamy konfederację barską i powstanie kościuszkowskie. Ten podział opiera się jednak wyłącznie na cechach zewnętrznych, na stosunku do Rosjan, ponieważ konfederacje ra domska i targowicka sprzymierzały się z Rosjanami, a konfederacja barska i Kościuszko bili się z Rosjanami. Stąd, patrząc na te czasy z oddali, nie znając źródeł tych procesów historycznych, otumanieni wreszcie oświetlaniem na szego wieku XVIII przez naszą wielką, potężną, piękną poezję romantyczną XIX wieku, która we własne rymy ułożyła dzieje ojczyste, gotowi jesteśmy widzieć w wieku XVIII dwa nurty: niepodległościowy i zdradziecki. Do pierwszego zaliczamy rycerzy barskich i chłopów racławickich; do drugiego radomian, Stanisława Augusta i Targowicę.

Taki podział jest arcynie słuszny.

Jeśli do wieku XVIII mamy zastosować anachroniczne w stosunku do niego określenie „nurt niepodległościowy", to oczywiście za niepodległościowców możemy uważać tylko tych, co chcieli niezależność polityczną państwa polskiego przywrócić drogą oswobodzenia się z koszmarnej instytucji liberum veto, stworzenia siły zbrojnej i innych reform niezbędnych, a także przez powstrzymywanie zacietrzewienia partyjnego.

W publicystyce temu prądowi dawali wyraz: były król Leszczyński, Konarski, później Staszic.

Przeciwko tym tendencjom mobilizowali się zwolennicy liberum veto i dawnego ustroju, obóz saski, chcący powrotu Sasów, złotowolnościowy, obóz przeciwników reform, jednoczący się i podniecany nienawiścią do nie sympatycznego, babskiego, chodzącego we francuskim stroju ekonomskiego wnuka, przemądrzałego Stanisława Augusta.

Obydwa te obozy - niestety, zależne od losów walki partyjnej między sobą - posługiwały się współpracą z Moskalami.

Obóz pierwszy, obóz niezbędnych reform, obóz przeciwników liberum veto, sprowadza Moskali na sejm konwokacyjny 1764 roku, jak o tym pisaliśmy, i zasłania się Moskalami, aczkolwiek z wielką niechęcią, w czasie walk z konfederacją barską; potem w czasie Sejmu Wielkiego i wojny 1792 roku, a także należącej już do innej atmosfery ideowej insurekcji kościuszkowskiej - walczy z Moskalami.

Obóz przeciwników reform, zwolenników liberum veto, walcząc z Czartoryskimi za czasów sejmu konwokacyjnego, demonstruje przeciw Moskalom, ale zaraz, na kiwnięcie palcem Repnina, pójdzie do konfederacji radomskiej w nadziei, że Moskale przepędzą Stanisława Augusta; potem zrywa z Moskalami z powodu dysydentów i brutalności Repninowskich, organizuje konfederację barską, potem, po jej upadku, długo siedzi skruszony, aż wreszcie z powrotem zwróci się do Moskali, organizując konfederację targowicką.

Zwolennicy reform nie poszli do konfederacji barskiej. Nie była ona zresztą nigdy nawet quasi-wyrazicielką uczuć całego narodu, jakim były nasze powstania od Kościuszki do powstania warszawskiego w 1944 roku. Konfederacja barska była tylko stroną w wojnie domowej, i to stroną odrzucającą wszystkie próby pojednania.

Trzy upiorzyce wyssały z Polski życie państwowe. Były to siostry rodzone, konfederacje: radomska, barska i targowicka, składające się zresztą przeważnie z tych samych osób, a już na pewno ożywione tą samą ideologią. Z tych trzech sióstr upiornych upiorzycą najwinniejszą, bo najzgubniejszą, była niewątpliwie konfederacja barska. Gdyby nie ona, państwo polskie nie upadłoby w XVIII wieku!

Z tym wszystkim, kiedy sobie uprzytomnimy, że Pułaski po otrzymaniu kopniaka od Repnina przestał się przed nim płaszczyć, a chwycił za szablę, doznajemy uczucia ulgi. I to uczucie ulgi w tym momencie jest jedynym uczuciem pozytywnym w stosunku do konfederacji barskiej, które czuć do niej będziemy, studiując dalszy jej przebieg. Tylko jej początek, ten wybuch honoru szlacheckiego i narodowego, jest sympatyczny, wszystko inne w jej dziejach będzie dla sprawy polskiej, dla polityki Rzeczypospolitej, zgubne i szkodliwe.

Dnia 15 marca 1768 roku odnowiona konfederacja radomska ogłasza w Barze swój manifest. Bar... nazwa tego miasteczka pochodzi od włoskiego księstwa Bari, które należało do królowej Bony, założycielki Baru. W manifeście swoim konfederaci barscy chwalą oczywiście Sasów, których rzekomo zdaniem naszych współczesnych historyków tak nie lubiło społeczeństwo polskie XVIII wieku, przeklinają Stanisława Augusta, bronią ze szczerym przekonaniem swej wiary, to znaczy nie chcą równości dla heretyków i schizmatyków, wreszcie wypominają szereg krzywd majątkowych, które spotkały różne osoby z ich obozu. O Moskalach jest w tym manifeście mniej niż o innych sprawach.

Manifest zaczyna się po koniecznej arendzie od słów następujących:

„Kiedy wolne i niepodległe narody polskie, losem teraz nieszczęśliwym w przeciągu tych lat kilku od śmierci najjaśniejszego Augusta III, króla i pana dobrego i pobożnego, swobodnie i miło panującego, do smutnej i okropnej przyprowadzono postaci".

Potem następuje wyliczenie tyraństw... ale nie tyraństw Repnina, tylko tego arcytyrana Stanisława Augusta, którego, jak widzieliśmy uprzednio, jedyną siłą i bronią była broszura pisana anonimowo.

„...praw przestępstwa i gwałcenia cierpliwie znoszone i dysymulowane, dały pochop do tym większych i gwałtowniejszych okropności, które cały świat podziwieniem, a wszystkie narody polskie i kraje zdumieniem i żalem napełniły; duch władzy i panowania pragnący, wzgardziwszy najszacowniejsze dary i zaszczyty, wiarę, wolność i równość... prawa narodowe, przymierza i traktaty targać i znosić odważał się, cnotliwych bywa­teli i wielkich mężów w tej Rzeczypospolitej zasłużonych, wiarę i wolność utrzymujących znieważać, poniżać i prześladować".

Uff! Trudno jest nawet przepisywać te wszystkie brednie. Wtedy, kiedy we Francji panuje Bastylia i lettres de cachet, kiedy w Rosji jest Sybir i polityczne więzienie zależne tylko od humoru monarchini, zdaniem konfederatów barskich świat cały patrzy z podziwem na tyraństwa... Stanisława Augusta.

Ciekawe, że gdy w naszej wielkiej poezji romantycznej, u Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego, spotykamy typ Moskala, to zawsze jest on brutalny, chamski, gwałtowny, okrutny, ale nie perfidny i nie wiarołomny, a czasami mówiący rzeczy prawdziwe i pouczające. I wtedy przychodzi mi do głowy Repnin. Ten cham i brutal umiał czasami powie dzieć rzeczy arcysłuszne. W ten sposób pisał o Stanisławie Auguście, jakby syntetyzując doświadczenia z królem i konfederacją radomską, w swej depeszy z dnia 23 marca 1768 roku, odnalezionej przez profesora Konopczyńskiego w archiwum petersburskim:

„Król Jegomość wiedział, że to, co ja zapowiadałem, spełnia się, i musi przyznać ze świeżych przykładów, jak łatwo jest Rosji uspokoić i przyciągnąć na swoją stronę tamtych ludzi, którzy się tu popisują największą gorliwością religijną i patriotyczną, skoro się im tylko pokaże najlżejsze prawdopodobieństwo zmiany panującego oraz zniszczenia wszystkiego, co król w swym mniemaniu zrobił najlepszego na użytek kraju".

Teraz na obelgi manifestu konfederacji barskiej Stanisław August reaguje najprzyzwoiciej: wysłaniem do konfederatów generała Andrzeja Mokronowskiego, późniejszego wojewody mazowieckiego. To ten sam Mokronowski, który walcząc przeciwko Stanisławowi Augustowi na sejmie konwokacyjnym, chciał zerwać ten sejm i wyprowadził pod rękę z sali marszałka Adama Małachowskiego unoszącego laskę. To ten sam Mokronowski, przyjaciel najbliższy polityczny i osobisty hetmana Jana Klemensa Branickiego z Białegostoku, głównego wroga, rywala i szwagra Stanisława Augusta, stronnika Francji, kontrkandydata do tronu, uchodzącego za głowę partii saskiej w Polsce. Sam Mokronowski nie tylko jest stronnikiem Francji, ale osobistym korespondentem Ludwika XV, należącym do pozaministerialnej kabały tego króla, do tak zwanego sekretu królewskiego. Udanie się naszego króla do Mokronowskiego o pomoc i pośrednictwo to cały program polityczny. Oznacza on chęć pogodzenia się z konfederatami na zasadzie wspólnej polityki antyrosyjskiej opartej na Francji i Austrii. Mokronowski, idąc tu na rękę królowi, przyjmując od niego tę misję, dowiódł wielkiego rozumu politycznego i braku zacietrzewienia partyjnego.

Ale konfederaci z miejsca odrzucają projekt Mokronowskiego. W ogóle z nim gadać nie chcą. Co im tam Rosja i Francja. Oni chcą natychmiastowej detronizacji Ciołka i na tym koniec.

Zaczynają się walki z konfederatami Ksawerego Branickiego, dowódcy wojsk koronnych. Przypominam, że ten Branicki, a właściwie Branecki herbu Korczak, nie miał nic wspólnego z wielką rodziną Branickich herbu Gryf, której ostatnim z rodu był właśnie hetman wielki koronny. Król zaleca wciąż jak najdalszą łagodność w stosunku do konfederatów. Zaczyna się oblężenie Berdyczowa, kolebki rodowej Tyszkiewiczów, z doskonale umocnionym klasztorem Karmelitów. Na murach obronnych tego klasztoru ukazuje się postać zakonnika, księdza Marka.

U Juliusza Słowackiego, w jego poemacie dramatycznym Ksiądz Marek, ten zakonnik powiada:

Wstańcie. Teraz wasza wiara

Zapalona jest piorunem,

A ja ten piorun mam w ręku.

I powiada także:

Kto mnie słucha, niech powie

Że sztandar zatknąwszy w Barze,

Ległem sam na tym sztandarze.

Wreszcie powia da:

Kto duch, niech duchowi memu

Jak księżycowi złotemu

Będzie blaskiem i ogonem.

Albo, jeszcze piękniej:

Jakby w obchód świętojański

Prawdziwy kurhan słowiański

Który po śmierci wzniesiono

Nad pierwszym z naszych żołnierzy

...Patrz co tutaj jest bruków,

z jedwabi... gdzie okiem trącę

Dywan na powietrzu trzyma

Srebrne gwiazdy i miesiące

Kwiaty takie wynogrady,

Że dają oczom po twarzy.

Trudno mi jest oderwać się od cytowania tej lustrzanej gładkości wiersza Słowackiego. Ale „Poliaki wsio prieuwieliczajut", jak pisał nieznośny książę Repnin... Polacy zawsze przesadzają.

Ksiądz Marek Jandołowicz, karmelita, nie poległ na sztandarach, lecz wzięty podczas zdobycia Berdyczowa do niewoli przez Rosjan, odesłany do Kijowa, tam okazał skruchę i został odesłany wolny na Podole, gdzie żył jeszcze długo. Był on specjalistą od lekarstw cudownych, przepowiedni, pijaczyną, zamawiaczem szczurów, żmij i innych gadów. Jego styl właściwy różni się oczywiście tak samo od stylu Słowackiego, jak konfederacja barska powstała w wyobraźni tego poety, a do dziś dnia pokutująca w wyobraźni każdego Polaka, różniła się od rzeczywistej konfederacji barskiej.

Oto jest styl prawdziwego księdza Marka, jego list do marszałka konfederacji barskiej, Michała Krasińskiego:

„W imię Jezus! Pokój Chrystusów, miłość Jego, zdrowie doskonałe, straż aniołów świętych, zachowalność na wojnie, ocalenie w potyczkach, odkrycie w zdradach, dar Ducha Świętego w komendach etc., etc., etc. Boskie Tobie, Michale, rycerstwu, podjazdom, wyprawom, objażdżkom, potyczkom, bataliom etc., etc., etc., daję i dawać nie przestanę z ołtarzowych ofiar błogosławieństwo. Wszelkim zaś cho robom, zarazom, powietrzom, impetycjom, zdradom, natarczywościom, niebezpieczeństwom, nieprzyjacielskim odwagom etc. krwią Jezusową surowy ordynans daję: won, precz, na ustęp, każę i przymuszam! a to na fundamencie przymierza między mną a obywatelami niebieskimi zawartego i zaprzysiężonego. Bądź zdrów. X. Marek".

Teraz może czytelnik zrozumie, czytając list tego proroka cudotwórcy, który zapewnia, że zawarł przymierze z obywatelami niebieskimi, dlaczego na wstępie do tej książki rozpisałem się tak obszernie o upiorach, duchach, cudach rozmaitych i o tym, że w Polsce wieku XVIII wciąż panował psychicznie wiek XVII, wiek kontrreformacji katolickiej.

Nie chcę być źle zrozumiany. Nikt bardziej ode mnie nie wielbi wieku XVII, jego wzniosłości, jego natchnienia, jego uczucia.

Ja właśnie uwielbiam, zachwycam się, kocham ten marmurowy gest, tę marmurową żywość kaznodziejów wybiegających z ołtarzy u dominikanów w Wilnie. Ja właśnie twierdzę, że błyski spod pędzla Caravaggia nie mogły się zdarzyć w innych wiekach. Ja właśnie, gdy żyję w XVII wieku, jestem katolikiem całym sercem, upajającym się katolicyzmem, wraz z jego malarstwem, rzeźbą, stylem pisarskim, krasomówstwem. Jestem dumny z tego, że Polska w kontrreformacji odegrała tak wielką rolę, która należycie dotychczas nie jest zrozumiana ani oceniona, a która przez nas samych z głupich względów propagandowych, dostosowania się do gustów panujących w XIX wieku, była wręcz pomniejszana lub ukrywana.

Ale - powraca tu do mnie zdanie, które po raz pierwszy napisałem w zaraniu swej działalności publicystycznej - lampy naftowe, które się paliły, a które zostały zgaszone, lampy takie wydają swąd.

Woda jest napojem cudownym, ale tym jest lepsza, im bliższe są wargi pijącego pulsującego w ziemi źródła. Woda trzymana w naczyniu przez dwa dni jest odrażająca przy piciu.

Kontrreformacja, jej uczuciowość, wyobraźnia, natchnienie, porywczość, fantastyczność, była rzeczą wspaniałą. Ale w 1768 roku, kiedy zawiązana była konfede­racja barska, już jej dawno nie było na świecie. W 1772 roku nastąpiła kasata zakonu jezuitów przez samego papieża, na żądanie monarchów katolickich. To tak, jakby ktoś chciał utrzymać sowiecki system rządów po rozwiązaniu partii komunistycznej. Kontrreformacja, jej kultura, jej styl, jej groźny totalizm w sposobie myślenia - były stworzone przez jezuitów. Ale jezuici już zdegenerowali się w początkach XVIII wieku, jeśli nie w końcu wieku XVII. Jezuici kierowali polityką zagraniczną polską od Zygmunta III. Ale przy Sobieskim polityka jezuity, księdza Veto, jest już całkowicie dekadencka.

I oto ideologia konfederacji barskiej to pogrobowiec, to upiór czasów odległych, zgaszonej już w całej Europie kontrreformacji.

Tym tłumaczę sobie po części tę nieprzyjaźń, którą konfederacja barska wywołuje w przysłanych sobie na pomoc oficerach francuskich, wysłannikach Ludwika XV i księcia Choiseula, tych Weygandach XVIII wieku. Kawaler de Taules przywozi pieniądze, ale zabiera je z powrotem, odwozi do Francji, oddaje swemu rządowi, twierdząc, że wypłacać ich konfederacji nie było warto. Mówi on o konfederacji, że składa się ze śmieszności, z absurdalności i ekstrawagancji. Czyż nie widać w tym oficera z czasów wolteriańskich, którego poczęstowano proroctwami księdza Marka i obroną liberum veto? Król francuski wysyła kawalera następnego, de Chateauforta. Ten układa aforyzmy podobne, tylko gorsze. Mówi: bezecność, nonszalancja, głupota, gadatliwość, niedyskrecja. Wreszcie przed pogrzebem konfederacji przyjedzie Dumouriez, który powie najgorzej: nacja przyzwyczajona do uciekania.

W tym wszystkim było to, że Francuzi ze schyłku panowania Ludwika XV, przyjeżdżając do konfederacji, spotykali czasy, w których Ludwik XIV odwoływał edykt z Nantes. Przecież konfederatem barskim mógł być tylko katolik, a pamiętajmy, że katolików obrządku łacińskiego było w Polsce ówczesnej mniej niż pięćdziesiąt procent ogółu ludności. Konfederacja dążyła do wypędzenia z Polski wszystkich heretyków i dyzunitów poza chłopami pańszczyźnianymi i miała to zamiar ujawnić w jednym ze swoich manifestów - i tylko przeszkodził temu przytomny Bohusz od Karola Radziwiłła.

Ale mówiąc o tej ideologii kontrreformacyjnej, o tej nienawiści do niekatolików, mówimy jeszcze o najsympatyczniejszej stronie ruchu konfederacji barskiej. Bądź co bądź były to ideały: wiara, fanatyzm. Znacznie gorzej było z jej polityką, z jej polityczną moralnością i wreszcie z poziomem jej techniki organizacyjnej i wojskowej. Chluby orężowi polskiemu konfederacja barska nie przyniosła. Nigdy przedtem i potem, w żadnej wojnie, Polacy tak łatwo nie uciekali, jak za czasów konfederacji barskiej.

Profesor Władysław Konopczyński, zmarły w Krakowie w lipcu 1952 roku, główny polski i światowy znawca tego przedmiotu, stara się wybronić konfederację barską, jak tylko może, ale w czasie swych studiów nad nią na ogół zmieniał poglądy, i na ogół szedł w kierunku bezlitosnych prawd, które ja tutaj wypisuję. Otóż profesor Konopczyński w swym kapitalnym dziele Konfederacja barska, liczącym około półtora tysiąca stronic, wydanym w 1935 roku, opisując jakąś bitwę, w której konfederaci odnieśli zwycięstwo, pisze: „Konfederaci w niej bili się jak Rosjanie", a w jednym miejscu tego swego dzieła pisze: „Takiego samochwalstwa, jakie roznosiła poczta pantoflowa o zwycięstwach barszczan, nie znają chyba dzieje innych wojen".

Konfederacja barska przez straszne pięć lat znęcała się nad Polską, paraliżowała każdą działalność państwową, sądową, administracyjną, skarbową, oświatową, zrobiła z Polski pustynię woli, uniemożliwiła jej wzięcie udziału w jakiejkolwiek polityce międzynarodowej, wreszcie zachęciła sąsiadów do pierwszego rozbioru Polski. Bitwy z Rosjanami wygrywali konfederaci nader rzadko, i to nie dlatego bynajmniej, aby po stronie Moskali była przewaga liczebna. Rosjanie górowali swoją dyscypliną, planowością, energią dowódców, w ogóle fachowością wojskową, chociaż oficerowie rosyjscy byli o wiele mniej kulturalni od Polaków. Dlaczego to tak długo trwało? Ano, Rosjanie mieli nieliczne siły w Polsce, wszystkiego dwadzieścia sześć tysięcy wojska, Polska miała dwanaście milionów ludności, a za czasów konfederacji szlachcic nie mógł gospodarować spokojnie, zwłaszcza jeśli był zwolennikiem Czartoryskich lub króla. Konfederaci grabili przede wszystkim swoich, zabierali konie, furaż, żywność, nie gardzili gotówką. Szlachcic wolał więc razem z konfederatami rekwirować konie u sąsiada, niż czekać, aż jemu samemu konie zabiorą. Była to wojna domowa bez zwycięstw, lecz niszcząca zupełnie kwitnący za ostatniego Sasa gospodarczy stan kraju.

Wszyscy światli publicyści epoki Stanisława Augusta byli przeciwnikami konfederacji barskiej.

Natomiast romantyzm polski XIX wieku wywindował konfederację barską na piedestał świętości na rodowej i kazał się do niej modlić, jak do czegoś dobrego. Było to zjawisko tym uzasadnione, że romantyzm, ruch oparty na uczuciu i fantazji, nie dbał o prawdę historyczną, lecz cenił przede wszystkim cudowność i nadzwyczajność.

Klasztor w Berdyczowie padł już 19 czerwca 1768 roku, ale ogniska wojenne konfederacji zapalają się w różnych częściach Polski. Hetman Branicki, głowa partii saskiej, sprzyja jej niestety po cichu i stąd jednym z jej wodzów zostaje Joachim Potocki, podczaszy litewski, żonaty z wariatką, siostrzenicą hetmana. Przystąpienie Potockich, jakkolwiek na zewnątrz bez udziału najbardziej decydującego członka tej rodziny, Franciszka Salezego, wojewody kijowskiego, zrobiło duże wrażenie w kraju i zagranicą, gdyż Potoccy, ze względu na swe fantastyczne bogactwa, byli powszechnie znani w Europie.

Konfederacja oczywiście od chwili samego swego powstania rozesłała posłów do wszystkich państw zagranicznych, błagając o pomoc w zwalczaniu tyrana Stanisława Augusta. Nie należy też przypuszczać, że konfederaci barscy nabrali jakiegoś zasadniczego wstrętu do okupacji kraju przez wojska obce, skoro walczą z wojskami moskiewskimi. Od same go początku marzą oni o okupacji kraju przez Turków i Tatarów, byle tylko wypędzić Stanisława Augusta. Żebrzą na prawo i lewo o pieniądze i pomoc wojskową. Chętnie by okupowali kraj przez Prusaków, i nie oni z Fryderykiem, ale Fryderyk z nimi nie chce gadać; oni wysyłają do niego posłów, lecz bezskutecznie. Wiele razy też próbują przebłagać imperatorową, a w pewnym okresie swej polityki ulegają wpływom swoich saskich protektorów, którzy próbują odnowić sasko-rosyjskie przymierze z 1733 roku dla usunięcia Stanisława Augusta z tronu i zastąpienia go którymś z Sasów. Konfederacja barska za swój cel nie uwa­żała bicia Rosjan, lecz usunięcie Ciołka. Rzecz inna, że często o różnych posunięciach menerów konfederacji ogół konfederatów nie jest powiadamiany.

Wodzowie konfederacji kłócą się oczywiście między sobą i czasami wydają na siebie wyroki śmierci, które zresztą wykonywane nie są. W epoce późniejszej do wielkich wpływów dochodzi w konfederacji Wessel, podskarbi koronny, ten sam, który z Podoskim organizował przejście obozu saskie go na stronę Repnina w 1766 roku. Jest to złodziej grosza państwowego i szuja ogólnopolska nr 2, bo szują nr 1 jest niewątpliwie wciąż prymas Podoski.

Oczywiście nie można porównywać Adama Krasińskiego ani z Podoskim, ani z Wesslem pod względem moralnym. Biskup kamieniecki, Adam Krasiński, jest Talleyrandem konfederacji. Jest to człowiek odważny i przedsiębiorczy, który potrafi przejechać przez tereny zajęte przez nieprzyjaciela przebrany za oficera pruskiego lub w innym jakimś przebraniu, odwiedza on Paryż, Drezno i inne ośrodki polityki europejskiej. Należy podziwiać jego zawziętość partyjną, jego nienawiść do Ciołka, który mu nic złego nie zrobił. Zmienia on programy polityczne, aby tylko zdetronizować Poniatowskiego, wszystko inne go nie interesuje.

W pierwszej fazie konfederacji przyszłą elekcję nowego króla wyobraża on sobie w sposób następujący:

„Przed terminem konwokacji wojsko nasze wyprowadzić do Moskwy, na zabranie avulsorum, żeby nam w Polsce nie zawadzało, i wyprawić z nim subiecta niezgodne i niepotrzebne, które jak prędko dadzą się poznać, tak zaraz wojskową szarżę im dać, aby ich do wyjścia za granicę przymusić, skąd nie mają wrócić, aż po elekcji".

A więc chce elekcji wolnej.

Natomiast już w październiku 1768 roku w memoriale do księcia Choiseula, złożonym przez niego w Wersalu, pisze te wprost nieprawdopodobne zdania:

„Konfederaci nie zobowiążą się do niczego względem wyboru kandydata, lecz całkowicie zdadzą się na Francję, jako na mocarstwo, które zawsze okazywało życzliwość dla dobra Rzeczypospolitej i które z pewnością w wyborze kandydata uwzględniać będzie jedynie szczęście Polski i nie wplącze jej z tego powodu w żadną wojnę z sąsiadami".

A więc ten dotychczasowy zwolennik złotej wolności składa w ręce państwa obcego wybór nowego króla. W dalszym ciągu swego memoriału biskup opowiada się za dziedzictwem tronu w Polsce dla przypodobania się Francuzom. Memoriał jest oczywiście tajny, do wiadomości ogółu konfederatów podany nie jest.

W sierpniu 1768 roku król wydaje uniwersał zwołujący sejm. Zdawałoby się, że konfederaci powinni teraz wszystkich sił dołożyć, aby nie dopuścić Rosjan do terroryzowania sejmików, i starać się uzyskać większość w sejmie. Tak by rozumował każdy człowiek logiczny, chociażby stojący na stanowisku walki z „tyranem" Poniatowskim, ale pamiętający, że państwo jeszcze istnieje i że instytucje Rzeczypospolitej jeszcze istnieją. Ale gdzież tam! Konfederacja barska nie dopuszcza do od­bycia się sejmików, do obioru posłów. Było to coś gorszego od liberum veto. Było to całkowite paraliżowanie działalności państwa. Najgorszy z okupantów nie wymy,śliłby nic bardziej antypolskiego. Póki jest Ciołek, niech nie będzie sejmu.

Tymczasem koniunktura międzynarodowa odwraca się wybitnie na korzyść Polski i gdyby nie konfederacja barska, państwo polskie odzyskałoby swobodę ruchów. Oto już w czasie sejmu 1767-1768 roku Turcja żąda, by wojska rosyjskie opuściły Polskę. Obrezkow, poseł Katarzyny w Konstantynopolu, dnia 6 października 1768 roku zapytany jest, czy wojska rosyjskie wyjdą z Polski, a gdy na to nie umie dać zadowalającej odpowiedzi, zostaje odprowadzony do Zamku o Siedmiu Wieżach jako więzień.

Dnia 30 października 1768 roku sułtan wydaje manifest wypowiadający wojnę Rosji o niepodległość Polski.

Konfederatom barskim, którzy od chwili zawiązania konfederacji liczyli jak na zbawienie na wybuch tej wojny, udaje się teraz namówić Turków na ogłoszenie detronizacji Stanisława Augusta.

Wojna ta skończy się nadspodziewanym zwycięstwem Rosji, ale na razie tego zwycięstwa nikt w Europie nie przewiduje. Katarzyna jest w sytuacji bardzo podłej, ma jeszcze poważne kłopoty wewnętrzne. Repnin proponuje, aby Polska stworzyła wojsko i wzięła udział w wojnie rosyjsko-tureckiej po stronie rosyjskiej. Wysuwa propozycję, aby Stanisław August był wodzem połączonych armii rosyjskich i polskich. „Sam będę pierwszym adiutantem Waszej Królewskiej Mości" - po­wiada.

Sytuacja przypomina chwilę, w której Göring proponował Piłsudskiemu, aby został wodzem niemiecko-polskich armii przeciwko Rosji. Piłsudski odmówił i teraz Stanisław August także odmówił, aczkolwiek w swych pamiętnikach wyznaje, że gdyby była inna sytuacja wewnętrzna w kraju, to może by się zachował inaczej. Czartoryscy są także przeciwnikami propozycji rosyjskiej z tych samych względów co Stanisław August. Kraj cały, mając dość Rosjan, żywi teraz sympatię do Turków, uważanych przez kilkaset lat za głównego wroga, przeciwko któremu Polska była „przedmurzem chrześcijaństwa". W tych właśnie czasach powstają w Polsce te nastroje, które w XIX wieku doprowadzą do fałszowania proroctw rzekomo Wernyhory: „kiedy Turek napoi konia w Horyniu".

Odzyskaną na Turkach przez Augusta II fortecę w Kamieńcu Podolskim chcieli zająć konfederaci barscy. Ale wojska państwowe polskie, fortecę tę zajmujące, odpędziły ich kilkoma strzałami armatnimi. Teraz znów Repnin żąda od króla, aby do Kamieńca Podolskiego czasowo wpuścił garnizon rosyjski. Król odmawia stanowczo, nawet ostro. „Po raz ostatni król rozmawiał ze mną po królewsku" - zgrzyta zębami Repnin.

Kłótnię króla z Repninem chce wyzyskać prymas Podoski dla podsunięcia Petersburgowi myśli o detronizacji Stanisława Augusta. Podoski ma swoje kontakty z konfederatami barskimi, ale jednocześnie wysługuje się Moskalom, jak tylko może. Dziwne dzieją się rzeczy za tamtych czasów. Oto na przykład prymas Podoski w dzień Bożego Ciała, zamiast celebrować w procesji, przygląda się jej wygodnie z okna swego pałacu, trzymając pod rękę swoją kochankę, sprośną Niemkę i heretyczkę.

Ale Katarzyna nie zwraca uwagi na pomysły Podoskiego. Przeciwnie, na skutek próśb króla odwołuje z Warszawy Repnina, ponieważ ten przestał o czymkolwiek myśleć - poza Izabelą Czartoryską. Ambasadorem rosyjskim w Warszawie zostaje książę Wołkoński, stary safanduła.

Gdyby w tych czasach, przed zwycięstwami rosyjskimi nad Turkami, które zaczęły się dopiero jesienią 1769 roku, nie było w Polsce konfederacji barskiej, Polska musiałaby się wyemancypować spod przemocy rosyjskiej i wejść na drogę reform i powiększenia wojska, jak to się stało w podobnej sytuacji za Sejmu Wielkiego. I król, i Czartoryscy tego pragną, ale są bezsilni.

A jednak król jest lepszej myśli. On, który w lipcu 1768 roku melancholijnie i rozpaczliwie pisał do pani Geoffrin:

„Boże! Czemu ten naród nie chce mnie. Teraz już nie mogę go wyciągnąć z przepaści, w którą się rzucił..."

- teraz, latem 1769 roku, pisze:

„Zaczynają mi wierzyć i wielu ludzi przejrzało. Zachęcam wszystkich, aby mając króla rodaka, od wszystkich innych oderwali się dependencji".

Konfederaci barscy, bici w kraju przez Drewicza, który atakuje jak lew, ale na pobojowiskach zachowuje się jak obrzydliwa hiena, nie mają szczęścia w polityce zagranicznej. Zawarli oni jeszcze w grudniu 1768 roku układ w Dankowcach na Wołoszczyźnie z chanem Krym Girejem i w układzie tym wpisali, że będą w Polsce obalone reformy Czartoryskich, uchwalone przez sejm konwokacyjny. Jak wiemy, reformy te na rozkaz Repnina były już odwołane przez sejmy 1766 i 1767 roku, ale konfederaci wciąż się boją, aby jakoś nie wróciły, choć to są reformy zbawienne i konieczne. Ale chan Krym Girej umarł i cały ten układ przestał mieć znaczenie.

Oto jednak zjeżdżają się konfederaci z wielkim wezyrem Mohammedem Eminem w Chan Tepe, dnia 21 czerwca 1769 roku.

Ze strony konfederatów występuje Joachim Potocki, aby Turkom jak najbardziej nazwiskiem Potockich zaimponować. Ale wielki wezyr nie zaznał jeszcze zwycięstw rosyjskich. Na Potockiego patrzy nie tylko jak na ewentualnego sprzymierzeńca, ale także jako na dziedzicznego, odwiecznego wroga islamu. To trochę tak, jakby junkrowie pruscy z powodu odmiany losów przyszli prosić o pomoc wojewodę Grażyńskiego.

Pozostawiamy teraz relację dokumentowi współczesnemu:

„Wielki Wezyr mówił: »Tłumaczu Najwyższej Porty - że miał go pytać - cóż on rozumie przez swoje artykuły?«

On odpowiedział: »Że on imieniem Rzeczypospolitej Polskiej prosił Najwyższej Porty, aby raczyła mu dać korpus wojska, którego on chciał być wodzem, i prokurować mu wszelkie żywności, i z nim chciał iść i wypędzić Moskalów z Polski, i rozpędzić tych wszystkich, którzy z nimi trzymają, i przez to chce przywrócić Rze­czypospolitej dawną jej wolność, której ona ma zażywać według traktatu karłowickiego«.

Skoro tylko o traktacie karłowickim wspomniał, Wielki Wezyr pełen gniewu i z wielką furią powiedział tłumaczowi od Porty: »Mów Waszmość Pan temu psu, żeby już więcej nie ważył się wymieniać imię Karłowic, ponieważ już tego traktatu nie ma, bo oni ten traktat rozerwali i złamali, że według decyzji dekretu albo świętego fetwa rozkazuję, że ci, którzy się złączą z nieprzyjaciółmi, są też nasi nieprzyjaciele i że oni jako tacy mają być traktowani, i że ci psi mają jeść gówno, i że mój najwyższy monarcha, który jest protektorem królów i rozdawcą koron, nie jest sługą tych psów, lecz monarcha straszny, który niepotrzebuje takich psów do komnderowania swego wojska.«

Hrabia Potocki się poniżył, mówiąc, że dla umocnienia siebie protekcją tego wielkiego monarchy, który jest królem królów i protektorem monarchów, przyszli, chcąc się poddać pod jego protekcję i prosić go o asystencję, obiecując, że on ze swej strony pomagać będzie i służyć jegomości panu seraskierowi wszędzie i zawsze".

Jednym słowem konfederaci, którzy jako radomianie płaszczyli się przed Repninem, teraz płaszczą się przed wezyrem, aby tylko móc detronizować własnego króla.

Dnia 31 października 1769 roku powstaje w Białej na Śląsku zawiązana Generalność konfederacji. Marszałkiem koronnym konfederacji zostaje Michał Krasiński, regimentarzem Joachim Potocki, marszałkiem litewskim Michał Pac, regimentarzem litewskim Józef Sapieha.

Wpływy biskupa Krasińskiego i podłego Wessla zmalały, ale to w niczym nie pomogło; zaczynają się w konfederacji rozłamy i zdrady, zresztą Generalność przenosi się już w grudniu 1769 roku do Preszowa na terytorium węgierskie.

W listopadzie 1769 roku Rosjanie są już w Bukareszcie, rozpoczynają okres swych nadzwyczajnych zwycięstw nad Turkami. W początkach 1770 roku konfederaci ponoszą klęskę wojskową. Dnia 15 października tegoż roku uchwalają dwa manifesty. Jeden jest zwrócony przeciw Czartoryskim, drugi ogłasza bezkrólewie w Polsce.

W manifeście przeciw Czartoryskim czytamy skargi na rzeczy aktualne kilka lat przed ogłoszeniem manifestu. Głównie potępiani są Czartoryscy wciąż za swoje zbawienne dla Polski reformy, uchwalone na sejmie konwokacyjnym.

Manifest jest bardzo długi, według mody ówczesnej. Główne oskarżenia wypowiedziane są w formie następującej:

„Patrzy już dawno z zadziwieniem Europa i dojrzeć nie może, które by to były istotne przyczyny, które naród polski, naród wolny i swobodny, naród od pierwiastkowego ustanowienia krwią królów swoich nie zmazany, naród pod słodkim dwóch ostatnich Augustów panowaniem sześćdziesiąt lat pokojem szczęśliwy i kwitnący, co ten naród tak nędznie rozrywa, tak zawile miesza, tak okrutnie niszczy..?"

„Kto cały rząd kraju pod siebie zagarnął, kto pod tytułem marszałka generalnego kapturu, później konfederacji koronnej, kto przez prezydencję sejmowi konwokacyjnemu dyktatorem wolnego narodu zrobił się, kto tejże konwokacji rządów moc i naturę przestąpił, kto rządów formę wzruszył, prawa jednomyślnością stanowione, wiekami i przysięgami stwierdzone skasował, kto wojsko i skarb pretekstem komisji od króla wcześnie sobie projektowanego przywłaszczył, kto aequilibrum wolności przez ten sposób zrujnował, kto hetmanom władzę odebrał? Familia Czartoryskich".

Manifest detronizacyjny zaczyna się od stylistycznych kontrastów. Trzeba przyznać, że te wszystkie akty pisane są z wielkim talentem, nie można ich porównać pod względem formy literackiej, przeważnie doskonałej, do nędznych elukubracji polskich ciał zbiorowych za naszych czasów.

„Pokój kilkadziesiąt lat nie przerwany w największym sąsiedzkich wojen zapale, granice całe, wolność we wszystkich swoich swobodach nie zagrożona, prawa zachowane i pełnione, religia święta rzymska katolicka czczona, panującego przykładem tym okazalsza, wzajemne przymierze, czyli pacta conventa wiernie dotrzy­mane, miłość króla ku ludowi, poświęcona ludu wiara królowi, po całym kraju bezpieczeństwo, handel, dostatek, obfitość: to były skutki słodkiego panowania Augusta III.

Szczęk broni, rzeź obywatelów, napełniony kraj cały obcym, a z naszych majątków karmionym i płatnym wojskiem, od wszystkich sąsiedzkich granic zatargi, najsolenniejszych traktatów złamanie, wolność u nóg tyranii. Słowem płacz, nędza, ubóstwo, spustoszenie, zabójstwa, gwałt, niewola, kajdany, łańcuchy, spisy, noże, pale, haki i różne okrucieństw instrumenta, są to właściwe i istotne znamiona Stanisława Poniatowskiego, intruza i uzurpatora tronu polskiego"

Kończy się ta deklamacja wezwaniem: „Ocućcie przodków waszych gorliwość, męstwo i rezolucję, podnieście ramię w krwi deklarowanego przyjaciela Moskwy, a w kraju nieprzyjaciela, tyrana Stanisława Poniatowskiego, zmyjcie hańbę i obelgę narodu, błagajcie dawne popioły sakryfikowanych mężów, to wam zelżony w tajemnicach Bóg..." itd.

Dnia 18 listopada 1771 roku wieczorem na karetę królewską na rogu Koziej i Miodowej uczyniony był zamach. Kareta została ostrzelana, król posiekany szabla­mi przez futro, porwany i wywleczony z Warszawy. Ciągnięty był przy koniach porywaczy, potem wsadzony na konia, który przy przeskakiwaniu fosy granicznej złamał nogę. Król stracił futro, buty zwierzchnie, wreszcie jeden trzewik. Porywający lżyli go i mówili „ty". Potem się jednak rozbiegli, szukając drogi, a przy królu został tylko jeden konfederat, kozak Kuźma. Ten w pewnej chwili powiedział: „A jednak to mój król". Stanisław August użył swego krasomówstwa, swej miękkości, swego wdzięku. W końcu, podczas tej zimnej, złej, listopadowej nocy, trafił król z Kuźmą do jakiegoś odosobnionego młyna, gdzie młynarka początkowo nie chciała ich wpuścić. Ale z kobietami Stanisław August umiał sobie dawać radę, młynarka go wpuściła, choć oczywiście nie wiedziała, kto to taki, i nawet odstąpiła swoje łóżko i nakryła swoją „jupeczką", czyli kapotą. Ciekawe, że po tylu przejściach tego wieczoru król zasnął słodko i smacznie, będąc o włos od śmierci, bo choć Kuźma miał już odwrócone serce, to jednak inni z tej bandy mogli go odnaleźć i zabić. Ale król spał słodko, pokrwawiony i ranny, obtłuczony i pobity, pod tą jupeczką młynarki. Rano odnalazł go oddział wojska i odprowadził do stolicy.

Zamach ten nie podobał się powszechnie i wywołał zmianę nastrojów wobec konfederacji. Wolno było konfederatom anarchizować kraj, pogrążać państwo w bezsile, ale nie wolno było zachowywać się jak świnie i do króla mówić: „ty". Od tej chwili autorytet konfederatów zaczyna gwałtownie padać. Proroctwa księdza Marka, karmelity i cudotwórcy, przestają się podobać. Raptem przypomniano sobie, że król jest królem, tak jak Czartoryscy mówili Repninowi i Wołkońskiemu, że Polska pozostanie Polską.

Za czasów wojny rosyjsko-tureckiej państwo polskie mogło grać olbrzymią rolę. Ale konfederacja barska to uniemożliwiła. Co więcej, wszystkim naszym sąsiadom zwróciła uwagę na to, że kraj nasz jest bezbronny. Piłsudski w swych wykładach o wyprawie wileńskiej mówił, że impuls do wyprawy na Wilno dała mu obserwacja, że oddział partyzancki Dąbrowskiego potrafił przejść przez Wileńszczyznę. Tak samo łatwe zwycięstwo nad konfederatami zachęciło wszystkich do zadowolenia się kawałkami państwa pogrążonego w anarchii i całkowitej bezsile. Skutkiem wojny tureckiej polityka Fryderyka II się zmienia. W Austrii panuje Maria Teresa, katoliczka, ale jest także cesarz Józef II, wolterianin i wielbiciel Fryderyka II. Wreszcie nawet Francja zachęca Austrię do udziału w rozbiorze Polski, ta Francja zrażona do konfederatów. Zamiast kłócić się między sobą, Austria, Prusy i Rosja postanowiły podzielić się Polską. Inicjatywa wyszła nawet ze strony Austrii, protektorki i przyjaciółki konfederacji barskiej, która pierwsza zajęła Spisz. Na Wielkanoc 1772 roku doszła do konfederatów wiadomość o traktacie rozbiorowym. Biły wtedy dzwony na rezurekcję. Rozumniejsi z konfederatów w języku tych dzwonów usłyszeli:

- Waćpanów to wina.

„Panie Kochanku"

Fakt, że konfederacja barska ponosi winę za pierwszy rozbiór Polski, zamazany w świadomości pokoleń następnych przez romantyczną jej gloryfikację, uznany był jednak przez współczesnych.

Oto Franciszka z Krasińskich księżna kurlandzka, królewiczowa polska, żona Karola, trzeciego syna Augusta III, a więc osoba ciałem i duszą należąca do partii saskiej, barszczanka tak nawet dalece, że ją podejrzewano o amory z Kazimierzem Pułaskim i sympatie do królo-bójstwa, natychmiast po deklaracjach rozbiorowych trzech państw pisze do biskupa Adama Krasińskiego:

„Przyznam się, żebym z duszy rada na króla zrzucić całą robotę nieszczęśliwości kraju, aby potomstwo w nieszczęściu swoim wspomnieniu WMPaństwu jej nie zarzucało".

Profesor Konopczyński, cytując ten dziwaczny zakręt stylistyczny, powiada od siebie, że przez autorkę listu przemawia złośliwość. Powiedzielibyśmy raczej, że nie złośliwość, lecz finezyjne na sposób osiemnastowieczny, sarkastyczne wypowiedzenie prawdy. Chciałabym - powiada - aby ten król był winny, ale potomność stwierdzi, że to my byliśmy winni.

Otóż myliła się królewiczowa jejmość. Potomność zachwyciła się konfederatami, winę zwaliła raczej na króla.

Przebrzmiał u nas bez uwagi i zastanowienia się nawet sam tekst manifestu rozbiorowego. Po deklaracjach o konieczności podziału Polski - które pierwsza podpisała Austria, główna konfederatów barskich, w ich mniemaniu, opiekunka, sojuszniczka i protektorka, bo już 19 lutego 1772 roku, drugie Prusy, 28 lutego, i trzecia Rosja, 5 marca - podpisany był 5 sierpnia 1772 roku traktat wspólny. My zapamiętaliśmy sobie z tego aktu, że świętokradczo i bluźnierczo zaczynał się on od inwokacji: „W imię Świętej Trójcy", chociaż trójca, która ten akt podpisywała, prawosławno-protestancko-katolicka, gwałciła wszelką wówczas obowiązującą moralność w stosunkach międzynarodowych. Myśmy jednak zapomnieli o tym, że następne zdanie tego manifestu powinno brzmieć w uszach naszych jako przestroga po wieczne czasy:

„Duch partyjny - powiada on - który utrzymywał anarchię w Polsce, groził rozbiciem całkowitym państwu, które mogło narazić interesy sąsiadów tej Rzeczypospolitej".

Kłamstwo manifestu polegało na tym, że sugerował on, jakoby sąsiedzi naszej Rzeczypospolitej obawiali się u nas „ducha partyjnego", podczas gdy oni zgodnie go u nas podtrzymywali, ożywiali i wyzyskiwali dla swoich celów. Ale prawdą manifestu było, że to duch partyjny nie tylko prowadził, ale i doprowadził do rozbicia naszego państwa.

Barszczanie oskarżali króla o wszelkie zbrodnie, o inicjatywę wywiezienia czterech senatorów, o podburzanie chłopów ruskich przeciwko panom, rzucali na niego rozmaite, podobnie dalekie od prawdy, podejrzenia. Teraz, po rozbiorze, konfederaci starają się jednak, aby fortece w Polsce przez nich obsadzone dostały się w ręce tegoż... tyrana, Ciołka, ekonomskiego wnuka, dostały się w ręce... królewsko-polskie, a nie wojsk państw zaborczych.

Władze konfederacji zbierają się w Bawarii. Tam król posyła swego wysłannika z ponownym wyciągnięciem ręki i propozycją wspólnego frontu przeciwko państwom rozbiorowym. Ale ta ręka ponownie zostaje odtrącona, manifest o detronizacji Ciołka potwierdzony, pomimo iż te fortece starały się o wprowadzenie wojsk królewskich. Zachodzi nawet obawa denuncjacji oferty królewskiej przed Rosją. Powstaje myśl, aby królem Polski zrobić austriackiego arcyksięcia, czyli połączyć się z przedstawicielem napadającego na Polskę mocarstwa, aby tylko kres położyć „tyraństwu" i „jedynowładztwu" Stanisława Augusta.

A jednak Stanisław August nie tylko nie mści się na konfederatach, lecz każdego z nich wita serdecznie, gdy który do kraju powraca i chce się do niego zgłosić, i broni, jak może, wszystkich, przed represjami rosyjskimi. Ta polityka królewska jest słuszna, daje ona pacyfikację kraju i stanie się podstawą odrodzenia politycznego Polski, które po wygaśnięciu kon federacji barskiej się zacznie.

Przywódcy tej konfederacji - prócz najnikczemniejszych - odbywają długie z królem rozmowy w jego gabinecie, w cztery oczy.

Na razie jednak nie wszyscy konfederaci wracają do Polski. Najdłużej opornym był książę Karol Radziwiłł. A może nurtowało w nim obrzydzenie do roli, którą odegrał w marszałkowaniu konfederacją radomską, wtedy, gdy witając się z „ekonomczukiem" - królem na Zamku - powiedział mu z urągliwym cynizmem:

„Ta sama ręka, która Waszą Królewską Mość na tron wprowadziła, mnie tu przywiodła".

Pisałem już, że aby zrozumieć należycie psychologię Stanisława Augusta, trzeba go zestawić z Karolem Radziwiłłem. W kontekście tych dwu postaci zobaczymy polską rzeczywistość drugiej połowy XVIII wieku.

Karol Radziwiłł urodził się w 1734 roku, czyli był dwa lata od króla młodszy. Pochodził z rodu tak starego jak Litwa giedyminowska. Oto Witenes, starszy brat Giedymina, polujący nad Wilią, znalazł płaczące niemowlę na drzewie uwiązane i stąd nazwa starszej od Wilna miejscowości: Werki, czyli „płacz" po litewsku. Dziecko znalezione, Lizdejko, było rzekomo synem litewskiego Krywe Krywejte, czyli pogańskiego arcykapłana Litwy - przyszło z lasu, tak jak w lesie się rodziły i z lasu przychodziły wszystkie bóstwa starożytnej Litwy. Lizdejko ożenił się z córką wielkiego księcia Witenesa, czyli synowicą Giedymina; syn jego, Wirszyłło, ożenił się z ruską księżniczką bełzką; wnuk Syrputious z księżniczką Jarosławia; prawnuk Wojszund z księżniczką witebską. A więc już w czterech pierwszych pokoleniach, wyprzedzających używanie nazwiska Radziwiłł, dom Lizdejki spokrewniony był z dynastami Litwy, Rusi i Rosji.

Pierwszy Radziwiłł, syn Wojszunda, ochrzczony był razem z Jagiełłą w roku 1386, w końcu wieku XV Radziwiłłówna zostaje księżną mazowiecką, potem regentką Mazowsza, w XVI wieku Radziwiłłowie dwa razy otrzymują tytuł książąt od cesarzy. Zarówno w XVI, jak i w XVII wieku są bezwzględnie pierwszym domem magnackim zarówno na Litwie, jak w Polsce. Spokrewniają się wielokrotnie z domami panującymi w Europie. Toteż gdy Karol Radziwiłł, już jako wygnaniec z własnego kraju, podróżuje po Europie, zawsze jest witany przez wszystkich monarchów z zupełnie monarszymi honorami.

Podczas pobytu księcia „Panie Kochanku" na Węgrzech, gdy on sam siebie nazywa nieszczęsnym sierotą, tułaczem, wygnańcem, pielgrzymem, dopływ pieniędzy z olbrzymich jego dóbr litewskich zostaje zahamowany. Postanawia zastawić klejnoty, które ma przy sobie. Bankierzy holenderscy, do których jako do najbogatszych zwrócono się o ten zastaw, oceniają te klejnoty na kwotę dwudziestu milionów czerwonych złotych, czyli kwotę trzykrotnie większą od rocznego budżetu państwowego Rzeczypospolitej Polskiej.

Dobra Karola Radziwiłła liczyły trzysta tysięcy dusz pańszczyźnianych. Radziwiłłowie byli zawsze rządni, z nielicznymi wyjątkami, jakim później będzie ksią żę Dominik, bratanek „Panie Kochanku". Wszystkie prawie dobra radziwiłłowskie oddawane były w dzierżawę takiej szlachcie, która miała własne majątki dziedziczne. Sumy dzierżawne były niskie, co wpływało na akuratność w ich spłacaniu. W ten sposób prawie cała Litwa była gospodarczo od Radziwiłłów uzależniona. Prywatne wojsko radziwiłłowskie nie było o wiele mniej liczne niż armia Wielkiego Księstwa, a pospolite ruszenie szlacheckie składało się w dużej części z radziwiłłowskich przyjaciół.

„Czy możesz mi rozmienić na drobną monetę dukata radziwiłłowskiego?" - zapytał „Panie Kochanku" jakiegoś bankiera, który się go o zabezpieczenie pożyczki pytał. Bankier wzruszył ramionami: „Ależ oczywiście" „Przynieście dukata radziwiłłowskiego". - Przyniesiono pudło, a w nim odlanego dukata o dwóch łokciach śred­nicy i grubego na półtora cala.

Nie wiem, czy należycie w tej książce wyciągnąłem na powierzchnię to, co wyciągnąć chciałem, a mianowicie dramatyczną walkę wieku XVII z wiekiem XVIII w Polsce. Zasiedział się u nas za długo ten wiek XVII - umarł już dawno gdzie indziej, a u nas wciąż rządzi psychologią powszechną. Książęta Czartoryscy, usiłujący odrodzić i zreformować Polskę, Michał i August, łączą w sobie głęboki rozum polityczny, prawie jagielloński, jak gdyby w ten sposób uprawdopodobniając legendę, iż są Giedyminowiczami, ale właśnie dlatego, że ich rozum stanu jest tak realistyczny, tak obiektywny, jest on rozumem aktualnym w stosunku do czasów, w których żyją; liczą się z tą koniunkturą polityczną i psychiczną, która panuje wten czas w Europie. Książęta Michał i August Czartoryscy to wiek XVIII w całej pełni i gdyby oni w Polsce mieli taką władzę, jaką posiadał Fryderyk II w swych małych Prusach, to Polska by niewątpliwie Prusy zwyciężyła. „Il vaut mieux ne rien faire que fa ire des riens" - powiada książę Michał, kanclerz wielki litewski, i jakież prawdziwie dygnitarskie, jakież rozumne i wspaniałe są te słowa.

Ich uczniem i spadkobiercą przekonania o konieczności wielkich reform w Polsce jest Stanisław August. Nie ma w sobie ich wielkości, ich autorytetu, ich wzgardliwej wielkopańskości, ich twardego charakteru, ale jest także niewątpliwie dziecięciem XVIII wieku. Zresztą zacznijmy to rozpoznanie od oblicza zewnętrznego, od kolorytu postępowania. Pani Geoffrin, autorytet smaku w Paryżu, zachwyca się stylem francuszczyzny Stanisława Augusta. „Sire - pisze - jakże ślicznie piszesz: Heu-reux celui qui Vous voit, c'est que dira toujours celle qui Vous a vu".

Stanisław August jest człowiekiem mówiącym damom: „Wejdź, Pani, do mego ogrodu, pragnę, aby róże moje Cię ujrzały".

Jakże inaczej wypowiada się Karol Radziwiłł: „Polując - powiada - na niedźwiedzie, kazałem dyszle od wozów miodem wysmarować. Niedźwiedzie, miód zlizując, dyszel połykać zaczęły, aż się całkowicie na dyszle ponadziewały".

W czasie podróży po Adriatyku okręt Radziwiłła utonął, załoga cała zginęła; on jeden ocalał, a raczej ocaliła go syrena, która się w nim zakochała, i z tej „konek­sji" powstały śledzie.

Ponieważ „Panie Kochanku" żeglował po Adriatyku w ro ku 1774, zgodnie z jego opowiadaniem śledzie musiały powstać dopiero po tej dacie. Ale widać tutaj coś przesadził, gdyż śledzie już przedtem były znane w handlu w Polsce.

Twierdzę gibraltarską (kiedy indziej była to znów twierdza w Chorwacji) zdobył Radziwiłł w sposób szczególnie bohaterski. Pocisk armatni nieprzyjacielski oderwał jego koniowi obie nogi tylne i zad. On jednak tylko na przednich nogach konia na wały niezdobytej dotychczas fortecy wskoczył i ją zdobył.

Znać jednak ducha konfederacji barskiej w tym opowiadaniu.

Kiedyś, polując, Radziwiłł zapomniał śrutu i kul. Ponieważ jadł właśnie wiśnie, nabił strzelbę pestkami od wisien. Wyszedł na niego jeleń. Radziwiłł strzelił mu w głowę, ale jeleń uciekł. Rok później, znów w tym lesie, wychodzi na Radziwiłła jeleń z dużymi gałęziami wiśni wyrastającymi mu z głowy.

Nie wszyscy z nas czytali wspaniałego Henryka Rzewuskiego i jego odtworzenie „Panie Kochanku", lecz każde dziecko polskie zna Zagłobę, którego duchowi jakże bliskie są te dykteryjki. Nic dziwnego, bo Zagłoba to wyczarowany przez geniusz Sienkiewicza duch pamiętników Paska, a więc duch z tego XVII wieku, rozpiętego pomiędzy humorem Cervantesa a Szekspira, największego w świecie powieścio pisarza i największego w świecie dramaturga, a „Panie Kochanku" to pogrobowiec, schyłkowiec, dekadent XVII wieku. A więc bliski mu będzie Zagłoba, tak jak daleki i nienawistny - Stanisław August.

Te dwa światy: reformy ustrojowe, pani Geoffrin, francuszczyzna i miękkość w obcowaniu, ścisłość, trzeźwość, czyli wiek XVIII, i knieja, polowanie, niedźwiedzie, liberum veto, konfederacja barska, ksiądz Marek zamawiający szczury, gady i mniej szczęśliwe zwycięstwa nad Moskalami - dekadencja, upiór wieku XVII.

Stanisław August nazywa Radziwiłła Czyngis-chanem, zgodnie z wrażeniem, które olbrzymia postać magnata litewskiego czyniła w sejmie w Warszawie, i wyraźnie w nim widzi świat kultury mu obcej, świat barbarzyński. Radziwiłł z całej duszy pogardza paniczykowatością, wytwornością, arystokratycznością tego ekonomskiego wnuka. Czytając listy Radziwiłła, widzimy, że on wciąż się skarży na swój los nieszczęśliwy, wciąż nazywa siebie skrzywdzonym, uciśnionym, sierotą, bezbronnym podnóżkiem wszystkich, łaski się wszystkich dopraszającym, nawet ludzi najbardziej od siebie zależnych. W tym tonie żałośliwym słyszymy echa modlitw odmawianych po kruchtach kościelnych. Ale czy wyobrażamy sobie tego Radziwiłła w tej sytuacji, w której widzieliśmy Stanisława Augusta, zbitego, pokrwawionego, potłuczonego, jak śpi słodko w ciemnej izbie, w ciemną noc listopadową, litościwie okryty „jupeczką" młynarki? Nigdy, przenigdy.

I na odwrót, czy możemy sobie wyobrazić Stanisława Augusta, aby hasał po pijanemu na dzikich koniach i po pijanemu zrzucał złoty pas, kontusz, żupan i dalej pijacko galopował w jednej rozchełstanej koszuli z ogromnym czarnym szkaplerzem na karku?

Dwa światy, dwa pogardzające sobą nawzajem i nierozumiejące siebie światy.

Radziwiłł jest demokratyczny, jeśli wolno go tak anachronicz nie określić. Chce się żenić z prostą szlachcianką; gdy podróżuje po swoich włościach, chłopi potrafią uchwycić się jego kolan i naskarżyć na dzierżawcę, a on w swej porywczości na miejscu każe temu dzierżawcy wyliczyć sto batogów na kobiercu, jako że szlachcic. Ujmuje się stale za chłopami. Co zaś do równości szlacheckiej, to szkoda gadać - w Radziwille znajduje ona konsekwentnego wyznawcę. Za czasów wczesnej młodości powiedział dworzaninowi swego stryja, który nazywał się Ryś: „Waść powinieneś miauczeć, bo Ryś to kot dziki, a waść jest kot oswojony". Ten Ryś, powołując się na znieważenie szlacheckiego nazwiska, wyzwał go na pojedynek, książę Karol stanął i został porąbany, wobec czego tego Rysia całe życie szanował i później przysłał mu przyjacielski mundur albański. Zresztą i jego ojciec, i jego stryj uważali, że rzecz jest całkowicie w porządku - inaczej być nie może - iż sługa wyzwał synowca swego pana, skoro „obydwaj" byli szlachtą. Oczywiście w sekrecie duszy radziwiłłowskiej tkwiło przekonanie, że istnieją na świecie tylko dwa wyraźne gatunki ludzkie mające zasadniczy sens, to znaczy Radziwiłłowie i ogół szlachty li­tewskiej. Natomiast na ludzi uważających się za coś pośredniego pomiędzy Radziwiłłami a szlachtą litewską, za coś wyższego od zwykłego szlachcica, coś w kierunku Radziwiłła, Radziwiłłowie patrzyli jak na ludzi z głupimi pretensjami. Radziwiłł żeniący się z nie Radziwiłłówną popełnia mezalians - oto była dewiza tego rodu, żeniącego się czasami z księżniczkami z domów panujących. W Nieświeżu panował styl życia jakiegoś przebogatego szlachcica zagrodowego spod Nowogródka czy Grodna. „Panie Kochanku" miał pojazdy zaprzężone w sześć albo osiem niedźwiedzi; aby szykanować jakiegoś Włocha, który przyjechał od króla, kazał, aby mu przy stole usługiwał tresowany niedźwiedź. Takie żarty podobały się także pod słomianą strzechą.

Znowuż mówimy o niedźwiedziach, a więc wracamy do lasu. Wspomniałem już, że wszystkie bożyszcza dawnej pogańskiej Litwy urodziły się w lesie. Były to albo święte węże karmione mlekiem po chatach, albo święte dęby, którym oddawano cześć boską, albo całe święte gaje. I jaką czułość mamy my wszyscy Litwini do lasu. Jakże opisuje las Mickiewicz, jakże leśnym pisarzem jest Inflantczyk, ale mający pełno litewskiej krwi w żyłach, Józef Weyssenhoff, jakże pięknie tu na emigracji do lasu tęsknił Michał K. Pawlikowski, mińszczanin, nie ten Galicjanin. Dla mnie także „las" jest wyrazem magicznym. Zapach lasu wczesnym rankiem, ożywiający i podniecający, i w noc wczesnej wiosny, mistyczny, panteistyczny. Jakże odczuwam to magiczne, melancholijne powiedzenie: „Nie było nas, był las, nie będzie nas, będzie las". I moja rodzina od wieków mieszkała w lasach, i teraz, jak czytam te radziwiłłowskie różne wspomnienia, to nacieszyć się nie mogę, że ciągle spotykam swoje nazwisko wśród tych tłumów szlacheckich, które na wezwanie księcia „Panie Kochanku" obnażały swe szable z wielkim hałasem, właściwie dobrze nie wiadomo po co i na co.

Bo jeżeli prawdziwy mąż stanu, prawdziwy europejski minister w pełnym tego słowa znaczeniu, Michał Czartoryski mówił: „Mieux vaut ne rien faire que faire des riens", to „Panie Kochanku" był tej maksymy żywym zaprzeczeniem. Całe życie robił „des riens". Z wielkim wysiłkiem organizacyjnym spraszał na zamek w Nieświeżu pół Polski, spędzał dziesiątki tysięcy swych chłopów, aby urządzić iluminację lub przedstawić wzięcie Gibraltaru albo urządzić jakiś festyn podobny. Kawalerowie albańscy - od nazwy miejscowości Alba koło Nieświeża - mieli kontusze granatowe i żupany słomkowe, czyli nosili barwy radziwiłłowskie, mieli pasy haftowane w czarne radziwiłłowskie orły z trąbkami i monogramy X.K.R. - książę Karol Radziwiłł. W Albie była także flota złożona z łodzi, zbudowana z wielkim wysiłkiem, zupełnie bezsensowna, bo z dala nie tylko od morza, lecz i wielkich wód. Po wielkich huraganach uczuciowych wieku XVII pozostały te kałuże z czystą, lecz wysychającą wodą deszczową, w których przeglądało się słońce.

Pierwsza wielka awantura „Panie Kochanku", a samo „Panie Kochanku" powstało, ponieważ tak mówił książę do kawalerów albańskich, których założył, to awantura jeszcze za życia jego ojca, kiedy jeszcze książę Karol nie miał ani własnego wojska, ani własnej fortuny. Przyjacielem jego serdecznym był Michał Wołodkowicz, który mając jakąś sprawę w trybunale w Mińsku, wpadł na salę obrad, szablą ciął któregoś z sędziów w rękę, potem, chcąc szablą dostać marszałka trybunału Morykoniego, ciął w stół i rozłupał krucyfiks na stole stojący, oczywiście bez zamiaru uczynienia tego. Trybunał okuł go w kajdany i wydał wyrok śmierci. Wysłano po pomoc do księcia Karola, który polował aż pod Grodnem. W Mińsku mówiono: „Trybunał z dekretem, a Radziwiłł z muszkietem". „Panie Kochanku" zebrał mnóstwo swej straży leśnej i biegł do Mińska z odsieczą. Ale trybunał, aby postawić na swoim, też zgwałcił prawo i rozstrzelał Wołodkowicza przed upłynięciem terminów legalnych, po czym sędziowie pośpiesznie rozjechali się z Mińska. „Panie Kochanku" spóźnił się...

W całym tym opowiadaniu, przekazanym nam przez Rzewuskiego, przez Chodźkę i innych pisarzy naszego kraju, uderza nas głębokie współczucie i sympatia do antypraworządnej akcji „Panie Kochanku". Ano, ratowanie przyjaciela w niebezpieczeństwie było rzeczą zrozumiałą dla chrześcijańskiego sumienia i ta wierność w przyjaźni głuszyła inne refleksje. Szmer litanii górował u nas wtedy nad brzmieniem ustaw karnosądowych.

Z czasów późniejszych, kiedy już książę Karol jest panem samowładnym, charakterystyczna jest anegdota, która się zaczyna od tego, że pan Borowski pokłócił się z panem Sołohubem o to, czy nazwa „zwierz" może być stosowana do psa myśliwskiego. Arbitrem tego sporu był książę i przyznał rację panu Sołohubowi. Pan Borowski nie tylko tego wyroku nie uznał, lecz księcia obraził. Wtedy Radziwiłł doprowadził go do całkowitej ruiny materialnej. Lubię w tej anegdocie chwilę, gdy książę siedzi w przedsionku swegozamku w Nieświeżu, nad nim stoją zgromadzeni liczni kawalerowie albańscy, on głaszcze Neptę, wyżlicę spodziewającą się szczeniąt, i żali się jękliwie, że wszyscy go krzywdzą: „Przyjdzie i z tej chaty się wynosić" - gdyż wszelkie grożą mu niebezpieczeństwa, od kiedy: „pan Borowski mnie ukrzywdził, za Boże stworzenie nie mając".

I ten wyraz „chata" na określenie przeogromnego zamczyska, i to „za Boże stworzenie nie mając", są tym namaszczonym przez patos i jęk załganiem rzeczywistości, wywróceniem jej do góry nogami. I trzeba to zrozumieć, że subiektywnie ci ludzie byli szczerzy. Oni naprawdę w pewnych momentach wierzyli, że zamczysko w Nieświeżu jest chatą, Radziwiłł uciśnionym sierotą, a Stanisław August tyranem i jedynowładcą.

Ostatni wyczyn Radziwiłła w charakterze konfederata barskiego dotyczy już tej epoki, kiedy konfederaci barscy albo przyjeżdżają do króla, albo tułają się po państwach obcych, wypraszając sobie pensje urzędów obcych za rzekome zasługi. Zwykły los wszystkich emigracji. Radziwiłł najdłużej ze wszystkich się nie poddaje i stara się zaszkodzić Katarzynie przez samozwankę, rzekomą księżniczkę Tarakanow.

Polskę rozbijało się przez szlachcica zrywającego sejm. Do rozbicia atomu władzy centralnej rządzącego Rosją trzeba było użyć instrumentu specjalnego, właśnie samozwańca. Radziwiłł idzie śladem Polaków wprowadzających w początku XVII wieku samozwańca Łżedymitra na tron moskiewski.

Właśnie wtedy, w sierpniu 1774 roku, pojawia się na Zawołżu rzekomy Piotr III, w rzeczywistości Kozak jaicki, Pugaczow. Powstaje pożar wielkich rzek. Wołga objęta jest rewolucją, buntem, huraganem. Wojska cesarzowej przechodzą częściowo na stronę buntowników. Wreszcie jeden z generałów cesarzowej bierze do niewoli Pugaczowa. Czytelniczka Woltera i Diderota zapomina o wzniosłych ideałach humanitarnych, odkładając je do chwili bardziej odpowiedniej, a na razie każe wsadzić Pugaczowa do żelaznej klatki, pokazywać go tłumom na zbiegowiskach i później poćwiartować, a głowę wbić na pal - i bardzo się nawet gniewa na kata, gdy odciął wprzód głowę, a potem ćwiartował już nieżywe ciało.

W tym także czasie konfederat barski ze świty Radziwiłła, Domański herbu Laryssa, zakochuje się w osobie, która ciągle zmienia nazwiska. Zaczyna od demo­kratycznego Funk, potem się nazywa Tremoville, potem hrabina Pinneberg, potem księżna Włodzimierska, Ali-Ameta, sułtanka Eleonora.

Początki tej pięknej i uroczej pani są bardzo dyskretne. Mieszka w obskurnym hoteliku paryskim, a spędza noce w innych hotelach. Ale ciągle wkręca się wyżej i wyżej, wreszcie zostaje kochanką księcia Limburgu. Przez różne powikłania poznaje Domańskiego, który kocha się w niej na zabój. Potem wyznaje, że jest córką Elżbiety, cesarzowej rosyjskiej, księżniczką Tarakanow.

Prawdziwa księżniczka Tarakanow była istotnie córką Elżbiety i jej morganatycznego męża, Aleksego Razumowskiego. Urodziła się w 1744 roku. Elżbieta dla uniknięcia komplikacji państwowych zamknęła ją w klasztorze, a Katarzyna znęcała się nad nią, każąc nawet nabożeństwo odprawiać w jej celi, aby nie miała zetknięcia ze światem. Umarła dopiero w roku 1810.

Teraz Radziwiłł ogłasza, że u niego mieszka Jej Cesarska Mość Elżbieta II, i konfederaci piszą manifesty w jej imieniu do Rosjan. Radziwiłł stara się ją wkręcić Turkom. Ale Turcy zawierają z Katarzyną pokój w Kuczuk Kajnardży. Katarzyna jednak bierze sprawę samozwanki bardzo na serio. Z jej polecenia Orłow Czesmeński udaje się do Włoch, gdzie rzekoma księżniczka Tarakanow mieszka to z Radziwiłłem, to bez niego, rozkochuje ją w sobie, zaprasza na zwiedzenie swego okrętu w Livorno. Kiedy samozwanka wchodzi na schody okrętowe, muzyka gra hymn cesarski, załoga krzyczy „ura". Gdy jednak wstąpiła na pokład, została wtrącona do kajuty-aresztu i popłynęła do więzienia w fortecy Świętych Piotra i Pawła w Petersburgu.

Kobiecy demon został oczarowany przez fałszywą miłość.

Katarzyna chce za wszelką cenę dowiedzieć się, kim jest ta „nachałka". Podsyła jej popa spowiednika, który oczywiście jest na usługach policji. Samozwanka modli się szczerze i wyznaje grzechy, ale na pytanie, kim jest, odmawia odpowiedzi. Księciu Golicynowi, który ją bada, powiada, że jest księżniczką perską. Golicyn pyta się, czy może coś napisać po persku. Ależ oczywiście, kreśli na papierku jakieś zygzaki - to jest po persku, a to po arabsku. Nazajutrz Golicyn wraca.

- Moi rzeczoznawcy stwierdzili, że te litery nie są ani perskie, ani arabskie. To są litery nieistniejące. Co to ma znaczyć?

- To znaczy, że pańscy rzeczoznawcy są durnie - odpowiada uwięziona.

W XIX wieku był znany obraz Flawickiego: „Powódź Newy zalewa kazamatę księżniczki Tarakanow". Ona sama stoi na łóżku więziennym, a na to łóżko wskakują olbrzymie szczury, które także chcą się ratować przed wodą. Obraz bardzo sugestywny, ale wylew Newy był w roku 1777, a rzekoma księżniczka Tarakanow zmarła w roku 1775 - i nie zalana powodzią, lecz na suchoty. Dotychczas nie wiemy, jak się naprawdę nazywała.

Rejtan i Poniatowski

Pierwszy rozbiór Polski przypada na okres, w którym siły Rosji uległy osłabieniu z powodu wojny w Turcji i zmiany uprzednio dogodnej dla Rosji koniunktury ogólnej. Pierwszy rozbiór Polski nie był żadnym tryumfem polityki rosyjskiej, jak się nam czasami zdaje, lecz raczej polityki tej porażką, cofnięciem się, koniecznym kompromisem. Polityka Katarzyny i Panina dążyła do uczynienia z całej Polski rosyjskiego państwa satelickiego, jakbyśmy dziś powiedzieli. Ale oto Rosja osłabła i tego programu już konsekwentnie realizować nie może, a wojna domowa w Polsce, owa konfederacja barska, uniemożliwiła Polsce samej bronienie się swoimi siłami. Konfederacja barska zburzyła, czy też zahamowała, program odrodzenia Polski na drodze reform ustrojowych i zwiększenia wojska; była dość silna, aby doprowadzić do bojkotu sejmu w 1770 roku, do rozpędzenia sejmików, ale zbyt słaba, aby dać sobie radę nawet z tymi dwudziestu sześciu tysiącami rosyjskich bagnetów i szabel, z których się składała armia okupacyjna rosyjska w Polsce, i zgotowała krajowi wszystkie nieszczęścia, które się rodzą z narodowej klęski militarnej.

Stanisław August walczy z aktami rozbiorowymi: notami dyplomatycznymi przesyłanymi wszystkim dworom europejskim oraz książkami i broszurami, które dyktuje lub sam pisze. Argumenty jego są świetnie wypowiedziane, ale on sam zdaje sobie sprawę, że to tylko publicystyka, mająca znaczenie protestu zasadniczego, a nie konkretnie politycznego, że argumentami wojsk zaborczych się nie powstrzyma. Wie, że rozbiór państwa stał się rzeczą nieuniknioną. Ale w tych dniach tragicznych pamięta widać o prymitywnej maksymie, że nie ma tak wielkiego zła, które by choć częściowo nie mogło wyjść na dobre, i dąży do tego, aby ta przynajmniej reszta Polski, która ocalała, mogła być państwem naprawdę niepodległym.

I otóż ten swój program realny przegra Stanisław August w walce z ambasadorem Rosji, a przegra dlatego, że po stronie ambasadora Rosji stanęło wielu Polaków.

Dnia 15 września 1772 roku mocarstwa rozbiorowe obsadzają swoimi wojskami ziemie polskie, którymi się podzieliły. Rosja zajmuje obszar tysiąca sześciuset sześćdziesięciu trzech kwadratowych mil polskich z milionem trzystu tysiącami ludności. Małe Prusy zajmują sześćset sześćdziesiąt kwadratowych mil polskich z pięćset pięćdziesięciu tysiącami ludności, wreszcie sojuszniczka i protektorka konfederacji barskiej, Austria, zajmuje najwięcej, bo żyzne i wspaniałe ziemie o rozległości tysiąca pięciuset dwu kwadratowych mil polskich z dwoma milionami sześciuset tysiącami ludności.

Austria i Prusy przekraczają przy tym granice, które im zakreślił petersburski traktat rozbiorowy, ale Stanisławowi Augustowi udaje się skłonić Katarzynę do protestu w tej sprawie i państwa te opuszczają terytorium zagarnięte ponad to, co im przyznawał układ petersburski.

Po księciu Wołkońskim i agresywnym Saldernie ambasadorem Rosji w Polsce zostaje Otton Magnus baron von Stackelberg, który przyjeżdża do Warszawy pod koniec sierpnia 1772 roku. Jest to człowiek na zewnątrz układny, liberalny, uprzejmy, kulturalny. Od razu rozumie, do czego dąży Stanisław August, i zaczyna z polityką królewską walczyć. Nie tylko nie chce tej reszcie Polski pozostawić samodzielności i pozwolić na reformy ustrojowe, lecz przeciwnie: chce ją jeszcze bardziej od Rosji uzależnić, i w tym celu chce użyć nie tylko swoich kolegów ministrów, austriackiego Revickiego i pruskiego Benoita, ale przede wszystkim - samych Polaków.

Królowi się mówi: wszelki opór czy nieposłuszeństwo może spowodować tylko dalsze rozbiory, a nawet rozebranie całego państwa. Bronić się przecież Polska i tak nie ma czym.

Ale w króla wstąpiły całkiem nowe siły. Należy go podziwiać właśnie w tych tragicznych czasach 1772 i 1773 roku. Dotychczas był to niewątpliwie człowiek przesadnie liczący się ze swoim otoczeniem, z jego humorami, ze zdaniami pięknych kuzynek, chcący wszystkim od razu dogodzić, czyli nie był to człowiek silnego charakteru, który gdy uważa, że postępuje słusznie, to nie dba o zdanie innych ludzi. Poza tym Stanisław August był typowym „demokratą", w tym znaczeniu tego słowa, jakie się mu przypisuje na zachodzie Europy w czasach, kiedy to piszę, czyli człowiekiem, który uważa, że państwo powinno być rządzone przez opinię publiczną, a opinia publiczna powinna być kształtowana rozumnymi argumentami. Za czasów Stanisława Augusta tylko dwa państwa posiadały formę rządów opartą na opinii publicznej, a były nimi Anglia i właśnie Polska. Stanisław August chciał reformy ustrojowej w Polsce, ale zachwycał się ustrojem angielskim, nienawidził ustrojów opartych na jedynowładztwie i więzieniach.

To wszystko sprawiało, że Stanisław August w latach 1764-1772 bolał straszliwie nad tym, że kraj go słuchać nie chce i obrzuca go obrzydliwymi oszczerstwami i potwarzami. Ale oto przychodzi rok 1772 - rozbiór Polski. Dla wszystkich ludzi rozsądnych stało się jasne, że polityka przeciwników króla była katastrofą. Stanisław August powiada sobie: a jednak muszą dziś rozumieć, że powinni byli mnie słuchać. I to przekonanie dodaje mu sił i energii.

Stara się skupić wszystkich ludzi dobrej woli dokoła siebie. Wierzy w to, że konfederaci barscy, aczkolwiek się mylili, są jednak dobrymi Polakami w głębi serca.

Ale Stackelberg robi to samo, to znaczy także organizuje dokoła siebie obóz polityczny, z tą oczywiście różnicą, że szuka nie patriotów, lecz oportunistów i zdrajców swego kraju. Klęska militarna narodu rodzi wszelkie nieszczęścia, między innymi to, że wypełzają wtedy na powierzchnię wszelkie gady, że tryumfują wszelkie hieny. Jeśli Repnin znalazł Podoskiego i Wessla, to Stackelberg znajduje takich sprzedawczyków na górze polskiej hierarchii społecznej o wiele więcej: Adam Poniński herbu Łodzia, kuchmistrz koronny; Andrzej Młodziejowski, biskup poznański, kanclerz wielki koronny; Antoni Ostrowski herbu Grzymała, niemający nic wspólnego z rodziną Ostrowskich herbu Rawicz, biskup kujawski; Mielżyński, kasztelan poznański; czterech braci Sułkowskich. Przeważnie ludzie z Wielkopolski, z Litwy uzupełnił to towarzystwo ksiądz Massalski, biskup wileński. W ogóle wyższe ducho wieństwo zawiodło Polskę w XVIII wieku. Albo warchoły jak Sołtyk czy Krasiński, albo cyniczni zdrajcy jak Podoski czy Młodziejowski.

Do tego obozu ambasadora Rosji napływać zaczynają także niektórzy konfederaci barscy powracający do kraju, lecz nadal nienawidzący Stanisława Augusta. Niektórzy z nich chcą oddać teraz tron polski już synowi Katarzyny, wielkiemu księciu Pawłowi, byle się pozbyć znienawidzonego Ciołka. Stackelberg pisze w swoim raporcie z 19 października 1772 roku, że konfederatom barskim trzeba jak najprędzej ułatwić powrót do kraju, ponieważ są oni wszyscy nieprzyjaciółmi dworu i w ogóle są to „tacy ludzie, jakich nam potrzeba".

A przecież Stanisław August do tychże wracających konfederatów obie ręce wyciąga, szukając w nich sojuszników w oporze przeciwko zaborcom.

Dnia 2 lutego 1773 roku zwołane są sejmiki wyborcze na dzień 23 marca, względnie 5 kwietnia. I oto znowu mamy do czynienia z antypaństwową formą polskich objawów patriotyzmu. Ponieważ zwoływany sejm będzie się musiał zająć kwestią rozbioru Polski, nikt nie chce do tego sejmu kandydować, jest on bojkotowany przez tych, którzy w swoim sumieniu uważają się za patriotów. Biskup Krasiński z zadowoleniem powiada, że do tego sejmu wejdą same „wybiórki". A więc społeczeństwo, które ciągle przestrzega, aby król nie miał za dużo władzy, jednocześnie uchyla się od sprawowania tej władzy w formach legalnych, bojkotuje własny sejm. Dzięki tej bezrozumnej taktyce do sejmu w przeważnej liczbie wcho­dzą adherenci Stackelbergowskiej kliki.

Dnia 16 kwietnia, w przededniu otwarcia sejmu, zawiązuje się konfederacja poselska pod laską Adama Ponińskiego, jawnego agenta Stackelberga. Według zwyczajowego prawa konstytucyjnego polskiego marszałek konfederacji staje się jednocześnie marszałkiem sejmu i wtedy sejm jako skonfederowany nie ulega prawu liberum veto, lecz obraduje na zasadzie większości głosów. Rosjanie, którzy podtrzymywali zawsze liberum veto, teraz na tym sejmie chcą głosowania większościowego, ponieważ życzą sobie, aby ten sejm potwierdził rozbiór Polski. Wprawdzie, gdyby tego potwierdzenia nie było, i Austria, i Prusy gotowe są iść na ostateczny rozbiór całej Polski, ale tego Rosja sobie właśnie nie życzy, obawiając się nadmiernego wzrostu sił swoich niemieckich sąsiadów. Tego rodzaju sytuacja zmusza Stackelberga do liczenia się z prawnymi formami sejmu, a jednocześnie stwarza dla polskiej strony możliwości pewnej gry, z której skorzystać chce Stanisław August.

Według prawa zwyczajowego na zasadę skonfederowanego sejmu zgodzić się muszą wszyscy posłowie. I oto na pierwszym posiedzeniu sejmu dnia 19 kwietnia 1773 roku Tadeusz Rejtan, poseł nowogródzki, gdy ogłaszano Ponińskiego marszałkiem sejmu, zawołał:

„Nie znam konfederacji i nie znam marszałka Ponińskiego. Marszałkiem sejmu musi być Litwin".

Rejtan był poprzednio konfederatem barskim, ale widać rozsądniejszym, skoro sejmu nie bojkotował, ale dał się na niego wybrać. Akcja jego mogłaby mieć i powodzenie, i duże znaczenie, gdyby sejm nie był bojkotowany przez przyzwoitych ludzi i gdyby jego apel poparło więcej posłów. Ale niestety za Rejtanem opowiedziało się tylko kilkunastu posłów z Litwy i posłowie łęczyccy. Rejtan swej akcji w ogóle nie przygotowywał i rozpoczął ją w sposób naiwny. Przesiedział później kilka dni w sali sejmowej, karmiony indykami i winem węgierskim przesyłanym mu po kryjomu przez króla, aż wreszcie dał się przekonać prawdziwie wybitnemu mężowi stanu, staremu księciu Michałowi Czartoryskiemu, że trzeba się cofnąć. Potem Rejtan zwariował i prosił generała pruskiego Lentulusa o danie mu żołnierzy pruskich dla ochrony osobistej, których Lentulus z całą satysfakcją mu udzielił. Rejtan później nie wrócił już do zdrowia; w roku 1780 poderżnął sobie gardło kawałkiem szkła i umarł w swym majątku Hruszówce, koło Snowia w Nowogródzkiem.

Czy należało uznać konfederację Ponińskiego, czy też prowadzić z nią walkę na sposób rejtanowski? Możemy tu łatwo wykręcić się od odpowiedzi, mówiąc, że przede wszystkim nie należało dopuścić do tego, aby sejm był wybrany w takim składzie, w jakim został wybrany. Ale sytuacja króla była tragiczna. Toteż z szacun­kiem i ze zrozumieniem powagi sytuacji wysłuchajmy słów jego, które wypowiedział dnia 22 kwietnia 1773 roku na posiedzeniu ministrów i niektórych senatorów, wśród których byli liczni szpiedzy rosyjscy, począwszy od kanclerza biskupa Młodziejowskiego. Mówił król:

- Trzej ministrowie państw rozbiorczych byli u mnie dzisiaj rano i oświadczyli imieniem swoich rządów, że jeśli nie przystąpię do konfederacji, jeśli będę przeszkadzał rozpoczęciu sejmu, cała reszta kraju zostanie zniszczona ogniem i mieczem i że oni zadeklarują narodowi, że król jest za to osobiście odpowiedzialny. Co mam robić?

Na to pytanie królewskie, kilkakrotnie powtórzone, nikt z obecnych ministrów nie dał odpowiedzi tak lub nie. Zebrani usuwali się od jakiejkolwiek odpowiedzialności, pozostawiając króla samego w chwili tak tragicznej.

Po pewnym czasie król znów zabrał głos i powiedział:

- Część kraju zadekretowała moją detronizację i wydała na mnie wyrok śmierci, i mnie nie słucha. Szefowie tej części pouciekali za granicę. Konsyliarze moi przyrodzeni, których prawo mi daje, na moje pytanie nie odpowiadają. Nie chcę być przyczyną czy też pretekstem dla ostatecznego zgubienia kraju. Nie mam ani żołnie­rzy, ani środków oporu. Sądzę więc, że zrobię jeśli nie dobrze, to w każdym razie zrobię najmniejsze zło, przystępując do konfederacji, która beze mnie i wbrew mnie zrobi wszystko, co będzie się jej podobało, natomiast jeśli do niej przystąpię, to dam przynajmniej słyszeć swój głos i być może zdołam zapobiec jakiemuś złu.

Ale Stackelberg przejrzał plan króla i rozpoczął kontrofensywę. Sejm pomimo exodusu Rejtana i jego grupy, pomimo marszałkowania Ponińskiego jeszcze wydaje się ambasadorowi rosyjskiemu instrumentem za mało giętkim. Toteż powstaje w kołach rosyjsko-sprzedawczykowskich projekt przekazania przez sejm władzy delegacji, która by zawarła układ z trzema państwami, czyli zalegalizowała zabory. Delegacja taka ma być uprawniona do decydowania bez obowiązku odwoływania się do plenum sejmu, co jest zupełnie niezgodne z dotychczasową polską tradycją sejmowania. Stanisław August odrazu zrozumiał, czym to grozi, i przewidywał dobrze. Przecież tej właśnie delegacji jest winą, że nie tylko zatwierdziła zabory na warunkach dla nas najgorszych, że dążyła do przekreślenia władzy królewskiej, ale sama była inicjatorką wielu rzeczy ograniczających samodzielność Polski.

Stanisław August zrobił wszystko, aby zapewnić sobie poparcie w sejmie, i dnia 10 maja 1773 roku wygłosił mowę, którą profesor Konopczyński określa jako szczyt krasomówstwa i rozumu politycznego. W mowie tej znalazło się mądre wskazanie: „Fałszywy blask źle zrozumiałego heroizmu nie olśniewa mnie, przestaje być chwalebny, gdy staje się nieszczęściem dla Ojczyzny" - o! z jakimże uczuciem odczytujemy w roku 1953 to zdanie - ale trzymając się linii konieczności układów z trzema zaborczymi mocarstwami, żąda w zamian dla Polski zupełnej niepodległości i samowładztwa Rzeczypospolitej, natychmiastowego wydalenia wojsk obcych ze stolicy, korzystnych traktatów handlowych i wielu innych rzeczy pierwszorzędnego znaczenia.

Mowa Stanisława Augusta była majstersztykiem politycznym. Utrudniała ona grę trzem ministrom państw obcych i podrywała ich autorytet wobec ich dworów.

Mowa ta robi na Izbie duże wrażenie.

Zespół sprzedawczyków czuje, że grunt chwieje się im pod nogami. Ruszają więc do ataku pod hasłami: „jedynowładca", „Familia", „naruszenie wolności". Żołnierze cudzoziemscy wkraczają już do kwater poselskich, są już w Warszawie, a oni bronią Polski przed jedynowładztwem Stanisława Augusta.

August Sułkowski w lansadach pochlebczych wobec Katarzyny i Fryderyka, których mądrość przeciwstawia Stanisławowi Augustowi, cynicznie twierdzi, że mocarstwa rozbiorcze dla własnego bezpieczeństwa chcą odmiany rządu w Polsce.

Przemawiając dalej i wciąż podnosząc głos, atakuje prerogatywy królewskie jako prawo silniejszego uciskające słabszych.

- Nie można tych prerogatyw królewskich - woła wielkim głosem - z niczym innym porównać, jak tylko z owymi ogromnymi dębami, które u dawnych narodów były czczone, że nad pamięć ludzką sięgały starożytnością, a gdy światło chrześcijaństwa wykorzeniać chciało bałwochwalstwo, silną ręką znieść bożki musiano.

Teraz padają z ust Augusta Sułkowskiego słowa: Solon w Atenach, Likurgus w Sparcie, Tribonianus, Katarzyna Wielka, Fryderyk Wielki. Ci nieżyjący Grecy i Rzymianie i żyjący monarchowie zaborczy zostali przywołani w oratorskiej emfazie, aby zawstydzić króla polskiego, który według najwyraźniejszych sugestii i aluzji tej mowy jest tyranem podobnym do Nerona.

Po Auguście Sułkowskim przemawiał brat jego, Antoni Sułkowski. Ten woła już otwarcie:

- Czyliż można znosić dłużej tę nieznośną przykrość, aby z jednej tylko kuźni i spod jednego młota kute na cały naród wychodziły pęta?

Szereg innych mówców wypowiadało się podobnie. W świetle tych przemówień wygląda, że to wcale nie Katarzyna i Fryderyk kują pęta na Polskę, lecz przeciwnie, Katarzyna i Fryderyk wespół z Solonem i Likurgusem bronią polskich wolności przed tyranem niebezpiecznym, rodzajem wszechwładnego Nerona, którym jest Stanisław August, dążący krótką drogą do jedynowładztwa, do „absolutum dominium", do pognębienia wolności w Polsce. Potęga frazesu była i jest w Polsce arcypotęgą. Działa ona na mózg polski zupełnie tak, jak duża butla spirytusu. Pod sugestią frazesów broniących Polskę od jedynowładztwa Stanisława Augusta zabory, wojska obce w Polsce, Rosja, Prusy, Austria, rzeczywisty świat cały pomału wywracał się do góry nogami i stawał na głowie, właśnie tak jak izba w szynku w oczach pijanego do nieprzytomności szlachcica.

Stanisław August ma na twarzy wypieki z irytacji, w pewnej chwili chwytają go mdłości... nie dziwimy się.

A jednak zwycięstwo gadaniny sprzedawczyków nie jest zupełne, a jednak Stanisław August nie traci nadziei, że wygra.

W sukurs sprzedawczykom przychodzą ambasadorowie.

Dnia 14 maja 1773 roku składają oni w sejmie notę, w której oświadczają, że kto będzie się sprzeciwiał przyjęciu projektu Ponińskiego, będzie uważany za wroga ich dworów i ich krajów. Podpisano: baron Reviczky, baron Stackelberg, Benoit.

Stanisław August na ten widok ambasadorskiej solidarności porywa się z miejsca i wyrażając swoje oburzenie na nieprzyzwoitość tej noty, oświadcza, że nadal uważa i twierdzi, że projekt Ponińskiego jest szkodliwy dla państwa polskiego.

Stanisław August gra przeciw ambasadorom va banque. Jeśli teraz będzie miał poparcie w sejmie, to ambasadorowie będą skompromitowani wobec swych dworów, że postawili na Ponińskiego.

Stanisław August żąda oddania propozycji Ponińskiego pod głosowanie. Ale Poniński, aby poniżyć króla, nie słucha go i jako marszałek sejmu zarządza turnus nad turnusem, czyli głosowanie, czy głosowanie ma się odbyć.

Stanisław August przegrywa. Sejm opowiada się przeciwko niemu.

W tym turnusie nad turnusem za, czyli w myśl wezwania króla, głosuje pięćdziesięciu dwu senatorów i posłów, przeciw - pięćdziesięciu ośmiu senatorów i posłów. Stanisław August przegrał sześciu głosami.

Wstrzymujących się od głosowania było ośmiu.

Gdyby na sali w dniu 14 maja była obecna grupa Tadeusza Rejtana, która opuściła sejm 21 kwietnia, wynik głosowania byłby inny.

Po tym głosowaniu, gdy sejm polski po starciu słownym i publicznym swego króla z ambasadorami potęg zaborczych stanął po stronie tych ambasadorów przeciwko własnemu królowi, nie dziwimy się, że Stanisława Au­gusta naszła krótka, lecz silna fala depresji moralnej. Tylko takiej depresji przypisujemy jego plan ucieczki do Francji, aby tam kołatać o pomoc przeciwko państwom zaborczym.

Według tego planu król miał uciekać małym wózkiem, w przebraniu i ucharakteryzowany do niepoznania, w towarzystwie tylko dwóch ludzi, z których jednym miał być generał Byszewski, a drugim jego wierny kamerdyner Ryx. Król o zmierzchu miał wyjść z Zamku pieszo i dostać się do ogrodu, który miał Ryx na przedmieściu. Tam miał czekać ten wózek, po czym miano dniem i nocą jechać przez Śląsk, Czechy, Bawarię do Wersalu.

Ale Stanisław August dobrze wiedział, że Francja mu żadnej pomocy przeciwko państwom zaborczym nie udzieli. Wysyłał przecież swego Ksawerego Branickiego po rozbiorach do Francji, błagając o interwencję, i to się zupełnie nie udało.

Toteż ta decyzja uciekania wózkiem, godna jakiegoś konfederata barskiego, decyzja, która w oczach wielu Polaków powiększa niewątpliwie uznanie dla Stanisława Augusta, w moich oczach go pomniejsza, ustępuje w sercu króla decyzji o wiele godniejszej. Powiada on w tym okresie:

„Chociażby niepodległej Polski ostało się tylko tyle, że ją kapeluszem będzie można nakryć, ja w niej jako król zostanę".

Ten jego aforyzm był wyszydzany i przez współczesnych, i przez historyków późniejszych jako dowód, jak dalece Poniatowski kurczowo chciał się trzymać władzy. W przeciwieństwie do tych płaskich sądów - wynikających z podłości współczesnych i z głupoty historyków - należy w tym aforyzmie widzieć poczucie odpowiedzialności, obowiązku i prawdziwego heroizmu.

Książka niniejsza ma mieć określoną liczbę stronic, bo inaczej nie może być wydana w ciężkich warunkach wydawniczych na emigracji. Toteż muszę opuścić lata następne, do roku 1775, gdy Stanisław August wykazuje tyle wysiłku dyplomatycznego w zaiste koszmarnych warunkach pracy, aby ta delegacja, której powstanie tak zwalczał, przyniosła możliwie małą szkodę Polsce, i jak te wysiłki częściowo mu się udają, i dużą ulgę, i dużą korzyść przynoszą Rzeczypospolitej. Odsyłam w tej sprawie swych czytelników do gruntownej pracy profesora Władysława Konopczyńskiego pt. Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej.

Ale na zakończenie tego rozdziału chciałbym wypowiedzieć kilka refleksji, które się nasuwają.

Wszyscy pamiętamy wspaniały obraz Matejki przedstawiający Rejtana leżącego na podłodze z obnażoną piersią. Zresztą, prócz Rejtana, Ponińskiego i Stanisława Augusta, osoby wymalowane przez Matejkę na tym obrazie nie mogły być obecne na sejmie podczas zajścia z dnia 19 kwietnia 1773 roku. Nie mogło być przede wszystkim Repnina, który tam jest namalowany pomiędzy dwiema damami, bo on już dawno z Polski był wyjechał; ani Branickiego, bo go wtedy nie było w Polsce; ani wojewody kijowskiego i jego syna Szczęsnego Potockiego; ani hetmana Rzewuskiego, bo ten od siebie ze wsi nie wyjeżdżał w tym okresie; ani, jak mi się zdaje, bo nie mam czasu na sprawdzenie, nie było wtedy w Warszawie Elżbiety Lubomirskiej, a gdyby była, to już na pewno nie siedziałaby w jednej loży z panią generałową Grabowską. Obraz Rejtana był obrazem symbolicznym, syntetyzującym całą epokę, zbiorowym portretem tej epoki, i stąd nie można od niego żądać, aby był ściśle ilustracją sceny z 19 kwietnia 1773 roku.

Matejko, jeden z najbardziej ekspresywnych rysowników świata, przedstawił nam na tym obrazie Stanisława Augusta bez żadnej karykatury czy złośliwości. Król stoi zadumany i przygląda się tragedii narodu z filozoficznym współczuciem. Matejko nie chciał piętnować króla, ale przedstawił go jako biernego widza w tym dramacie, w którym stronami są: po stronie zła - Poniński, po stronie dobra - Rejtan.

I nie tylko Matejko, ale każde dziecko w Polsce wie, że była patriotyczna akcja Rejtana, a nikt właściwie nie słyszał o akcji Stanisława Augusta, późniejszej o dwa tygodnie.

Daleki jestem od niedoceniania zarówno atmosfery moralnej, z której powstało zachowanie się Rejtana, jak dodatniego wpływu protestu Rejtana na późniejsze pokolenia narodu. Ale w politycznej walce ze Stackelbergiem czyn Rejtana niepomiernie ustępował - co do znaczenia, wagi i możliwości zwycięstwa - akcji Stanisława Augusta. Dla Stackelberga Rejtan, prawdę powiedziawszy, nie był w ogóle zagadnieniem. Stackelberg myślał o nim jako o człowieku, który trochę przez trzy dni „naskandalił", potem prosił Prusaków o ochronę swojej osoby, a na ostatek zwariował. Natomiast akcja Stanisława Augusta była działaniem, o które Stackelberg mógł się wywrócić, gdyby nie to, że polski sejm zdradził i zdezawuował polskiego króla, i poszedł za ambasadorami państw zaborczych.

Dlaczego więc tak się u nas dzieje, że Rejtan za te swoje trzy dni poczciwych, lecz bezkarnych usiłowań okwiecony został u nas nadludzką glorią, a żaden grób w Polsce nie jest tak grubo pokryty oszczerstwami, jak grób Stanisława Augusta?

Aby to sobie wytłumaczyć, sięgam do wynurzeń tegoż Stackelberga, który w swoim raporcie do Petersburga z dnia 16 października 1772 roku pisze:

„La liberte polonaise n'ayant jamais porte que sur rimagination... a accutume la nation au seul culte de l'appareil exterieur".

„Wolność polska, zawsze skierowana w dziedzinę wyobraźni... przyzwyczaiła naród do kultu działań zewnętrznych".

Gest, frazes cenimy więcej niż rzecz samą. Gest i frazes o obronie Polski cenimy bardziej aniżeli obronę Polski. To właśnie nam tłumaczy niesprawiedliwość polską w ocenie demonstracji Rejtana i celowej, poważnej akcji Stanisława Augusta.

Paryż

Stanisław August był wspaniałym „rozmównikiem", czyli - mówiąc polszczyzną - causeurem. Na nic by się zdały - woła pan Fabre - światła przyćmione i rozrzucone, orkiestry niewidoczne, utajone, stoły pojawiające się w blaskach i wdziękach kryształów, gdyby nie to, że przyjęcia królewskie czarował urok rozmowy Stanisława Augusta. Ale był on nie tylko uprzejmy, był on zbyt uprzejmy. Nie umiał odmawiać; dał order Świętego Stanisława nawet takiemu komuś, kogo, order ten wręczając, musiał prosić: „Zrób to Waszmość dla mnie, że gdyby cię wieszano, zdejmij uprzednio ten order".

Uprzejmość Stanisława Augusta wypływa z różnych źródeł. Wychował się w domu o obyczajach domu magnackiego, a do tradycyjnej taktyki politycznej magnaterii polskiej należało stosowanie uprzejmości jako oręża politycznego, nie tylko najtańszego, ale także najbardziej wobec tłumów szlacheckich skutecznego. Przed sejmikami pisał magnat do jednowioskowego szlachcica: „Uniżony Waszmości sługa" albo: „Najniższy pana i brata mego, dobrodzieja synów moich, sługa i podnóżek" - i to skutkowało zawsze znakomicie, lepiej niż rozdawanie złota. Jeśli tak postępowali magnaci o wielkich fortunach do rozdawania, to cóż miał robić król, który nigdy nie miał pieniędzy.

Ale poza tym Stanisław August był naturą kobiecą, miękką, nie lubił walczyć, odmawiać, dusić, szantażować, grozić, co z taką pasją lubią robić wszyscy politycy o silnych charakterach, począwszy od cara Piotra Wielkiego do trybuna demokratycznego Clemenceau. Polityka Stanisława Augusta, nawet ta, za pomocą której wygrywał, to opór ciał miękkich, zresztą czasami skuteczniejszy niż opór ciał twardych. Ideałem Stanisława Augusta było panować za pomocą rozsądnych argumentów, w których pięknym i rozumnym formułowaniu był prawdziwym mistrzem. Ale przystojna adwokatka po wygłoszeniu doskonałej mowy obrończej lubi się czasami uśmiechnąć do ławy przysięgłych.

August III, jego poprzednik, najpopularniejszy król polski, skończony dureń, kochał kruka, który do niego przylatywał z kuchni pałacu książąt Czartoryskich, do tego stopnia, iż opowiadano, że Czartoryscy temu krukowi wręczali różne akty, które król przez miłość do ptaka podpisywał. Ale Augustowi III nigdy do głowy nie przychodziło, że trzeba się zastanowić nad dolą mieszczan, Żydów, chłopów. Pierwszym polskim królem, który zagadnienia społeczne w najnowocześniejszym tego słowa znaczeniu brał gorąco do serca, był niewątpliwie Stanisław August.

Ta miłość słabszych wynikała u Stanisława Augusta nie tylko z przejęcia się publicystyką francuską - wówczas, a i później powszechnie „filozofią" nazywaną - ale po prostu z własnego niewątpliwie dobrego serca.

Kiedyś komin dymił i król za pytał lokajczuka:

- Do czego stanę się podobny w tym dymie?

- Do szynki - zarechotał lokajczuk.

Król porwał się z miejsca, lokajczuk uciekł i na tym się skończyło.

Zbyt dowcipnego pazia król kazał odwieźć na trzy dni do domu wariatów swemu adiutantowi Czapskiemu, który miał tik nerwowy, ulegał napadom głupawego śmiechu. Gdy Czapski z paziem podjechali do bonifratrów, paź powiedział zakonnikom, że przywiózł tu tego pana na kurację. Słysząc tę bezczelność, Czapski wybuchł swym głupawym śmiechem, którego nie umiał powstrzymać, bonifratrzy go zabrali, a paź wrócił na zamek, opowiedział wszystko królowi i nie poniósł żadnej kary.

Słynna jest historia z kominiarczykiem, który przez komin wszedł do gotowalni królewskiej, wziął leżące na toalecie zegarki, pierścionki i ordery, ponakładał je na siebie, potem jednak zdjął i wszystko odłożył na miejsce. Król na szezlongu, ukrytym za szklanym parawanem, widział tę scenę i - jak później premiera Składkowskiego - rozczuliło go to niesłychanie, że prosty człowiek mógł ukraść, a nie ukradł, i hojnie obdarzył kominiarczyka.

Ale od tych objawów dobrego serca przejdźmy od razu do stosunków Stanisława Augusta z filozofami francuskimi, bo te tematy poniekąd się łączą.

Dzisiaj ani Churchill, ani Eisenhower nie dbają o to, co o nich myśli wybitny pisarz francuski Sartre. Wtedy było inaczej. Monarchowie zabiegali o względy francuskich filozofów. Przynosi to zaszczyt nie tylko tym filozofom, ale i tym monarchom, i XVIII wiekowi w ogóle.

Były dwie Francje. Jedna, królewska, sprzyjała Polsce, nie lubiła Stanisława Augusta. Druga, filozofów i salonów, nie lubiła Polski, lubiła Stanisława Augusta.

Psychologiczne studium Ludwika XV nie zostało jeszcze napisane. Namiętnie kochał on Polskę, był to największy polonofil na tronie. Skąd mu się to wzięło? Wiemy tylko, że jako młodzieniec bardzo się kochał w swej żonie, cnotliwej Marii Leszczyńskiej, póki go nie zraziła do swego łóżka źle zrozumianą bigoterią, jak o tym pisze Stanisław August w swoich pamiętnikach.

Ludwik XV chciał Polski bronić przed supremacją rosyjską. Jego ambasador, markiz de Paulmy, za czasów ostatniego bezkrólewia protestował przeciwko obecności wojsk rosyjskich, pokłócił się z prymasem Łubieńskim i wyjechał, zrywając stosunki dyplomatyczne pomiędzy Warszawą a Wersalem.

Stanisław August stara się zaraz po wstąpieniu na tron stosunki te z powrotem nawiązać. Używa w tym celu swej dobrej znajomej, swej „mamy", „starej Geoffrinowej", jak o niej będzie mówił książę August Czartoryski, posiadaczki „salonu" w Paryżu, bardzo bogatej mieszczanki, której dom był pilnie odwiedzany przez różne koterie publicystyczne. Korespondencja króla z panią Geoffrin, wielokrotnie ogłaszana drukiem, to jedno z najpoważniejszych źródeł do poznania psychologii Stanisława Augusta, no i doskonałości jego francuskiego stylu, którym się wtedy powszechnie zachwycano. Pani Geoffrin była gadatliwa, wylewna, patetyczna, afektowana, zarozumiała - stosunków dyplomatycznych polsko-francuskich nawiązać nie potrafiła. Byłby to babsztyl właściwie całkiem nie do zniesienia, gdyby nie to, że w naszych oczach posiadała dwie zalety: oto wbrew „filozofom" nienawidziła Fryderyka II i bardzo podejrzliwie była usposobiona do Katarzyny II, która znowuż kokietowała ją jak mogła, pisała do niej arcyczułe listy itd. Wtedy monarchowie Europy zabiegali o względy nie tylko filozofów francuskich, ale nawet takich dam, które tych filozofów zapraszały na obiady.

Francja królewska sprzyjać będzie konfederacji barskiej.

Trzeba tu jednak zaznaczyć, iż teść Ludwika XV i chroniczny, bo od pół wieku przeszło, pretendent do korony polskiej, Stanisław Leszczyński, książę lotaryński, rozumiał jeszcze inaczej sprawę polską, skoro uznał Stanisława Augusta za króla, tym samym po raz pierwszy zrzekając się swych aspiracji, i nawiązał z nowym królem przyjazną korespondencję.

Publicystą wyrażającym poglądy na Polskę Francji królewskiej będzie Rulhiere, autor słynnej historii anarchii polskiej połączonej z „anegdotami" o dworze rosyjskim.

Rulhiere był także autorem wierszyków; powtórzymy tutaj treść jednego z nich:

Unjour une actrice fameuse

Me contait les fureurs de son premier amant

Moitie riant, moitie reveuse

Elle prononca ce mot charmant:

Oh, c'etait le bon temps, fetais si malheureuse.

Ale w stosunku do Stanisława Augusta był Rulhiere mniej subtelny. Nie było potwarzy, której by o nim za konfederatami barskimi nie powtórzył. Oskarżał go o spełnienie każdej podłości.

Pomimo tego do Rulhiere'a mamy więcej sympatii niż do jego polskich informatorów. Oni walczyli przede wszystkim z własnym królem, on walczył przede wszystkim z Rosją i Katarzyną II.

Katarzyna chciała go przekupić wpierw trzydziestoma tysiącami liwrów, potem sześćdziesięcioma tysiącami. Odmówił.

Pani Geoffrin zajęła wręcz inne stanowisko polityczne. Dama ta była niesłychanie despotyczna, nie chciała się zgodzić, aby Stanisław August cokolwiek w Paryżu robił nie tylko bez jej wiedzy, ale w ogóle nie pod jej komendą. Musiała mu załatwiać sprawy polityczne, artystyczne; kupowała dla niego obrazy, jakie nie jemu, lecz jej się podobały; wysyłała ludzi na posady do Warszawy - tych, których uważała za stosownych, wreszcie sama się wybrała do Polski w 1766 roku. Tutaj wpakowała się oczywiście w wir intryg politycznych, oburzona była na króla, że nie siedzi ciągle z nią, wreszcie pokłóciła się z nim i wyjechała. Korespondencja straciła na serdeczności; pani Geoffrin zaczyna tłumaczyć Stanisławowi Augustowi, że z koroną nie da sobie rady, że Polskę trzeba oddać wojskom rosyjskim, a on powinien abdykować. Konfederatów barskich lży jak tylko może.

Nigdy dotychczas Stanisław August nie wydał mi się tak wielki, jak w swojej obronie konfederatów barskich w korespondencji z panią Geoffrin. Oni walczą z nim każdą bronią, każdą intrygą, każdym sojuszem, każdym oszczerstwem. Oni chcą państwowej władzy polskiej zaszkodzić, jak tylko mogą. On chce oszczędzić polską rokoszową opozycję, jak tylko może. Pisze do pani Geoffrin:

„Niech sobie Rosjanie mówią: bronisz tych, którzy chcą cię zdetronizować. Odpowiadam: moim zdaniem grzeszą oni przez ignorancję, ale ich intencje, przynajmniej przeważnie, mają za cel niepodległość Ojczyzny, są oni Polakami, więc muszę ich bronić, jak tylko mogę".

Gdyby Stanisław August bronił tylko swojej władzy, jak to mu zarzucano, toby swoim detronizatorom nie przyznawał chęci obrony niepodległości Polski, a raczej wygłaszałby twierdzenia wręcz odwrotne. Ale z powyższego ustępu widać, że zmysł męża stanu był u niego silniejszy od animozji osobistych. Przyznając konfederatom, że chcą bronić niepodległości, szedł w kierunku ułatwiania sobie samemu obrony tej niepodległości.

Jeszcze może piękniej zachowuje się Stanisław August w czasie późniejszej swej korespondencji z Grimmem w sprawie Rousseau. Jak zaraz zobaczymy, filozo­fowie francuscy „brali pieniążek moskiewski" aż miło i zgodnym chórem stawali po stronie Rosji. Ale niektórzy panowie polscy spośród konfederatów barskich także pieniędzy nie żałowali, i stąd Rousseau i Bonnot de Mably wystąpili w sprawie polskiej z przegłupimi zresztą książkami. Układał się z nimi był Wielhorski, ten sam, który obalał na sejmie laski Czaplica prawo Czartoryskich o uchwaleniu powiększenia wojska przez głosowanie większościowe, a potem był posłem w Petersburgu od konfederacji radomskiej, czyli szkodnik narodowy klasy pierwszej. Grimm napada na Rousseau. Stanisław Augustgo broni. Pisze:

„...zresztą nawet błędy Rousseau dadzą się usprawiedliwić. Schlebia on ludziom, którzy dziś sami są w nieszczęściu. Wolę to niż filozofów, którzy roztaczają swe kadzidła wobec tyranów szczęśliwych ze swej niesprawiedliwości".

Patriarcha filozofów Wolter także dużo miał do czynienia ze Stanisławem Augustem. Współcześni uważali Woltera za jednego z największych filozofów świata. Królewskie Łazienki były ozdobione aż trzema biustami tego pisarza. My go uważamy tylko za wielkiego publicystę i za wspaniałego ironistę. Wyśmiewał on wszelkie przekonania, zarówno te, w które wierzyli inni, jak te, w które sam wierzył. Swój utwór Mahomet, w którym mówiąc o proroku Allacha, wyśmiewał naprawdę papieża katolickiego, posłał papieżowi z synowską dedykacją i cieszył się niesłychanie, że papież szyderstwa nie zrozumiał i że w ogóle wielu ludzi to, co on pisze, bierze za dobrą monetę. Najbardziej dla Woltera charakterystyczne są jego uniżone pochlebstwa będące tylko maskami dla pogardliwych drwin. Obserwując sprawy polityczne, wojny, walki, doszedł do przekonania, że nikt właściwie nie ma racji. Na tym tle umiał spieniężać swój autorytet.

Fryderykowi II gorąco winszował jego zwycięstw nad Francuzami, przez całe lata powtarzał swe zachwyty nad bitwą pod Rossbach, w której Fryderyk II pobił Francuzów, choć król pruski na pierwsze powinszowanie odpowiedział mu z wielką godnością, że nieprzewidziane okoliczności pozwoliły mu wygrać tę bitwę. Ale Fryderyka II Wolter nie lubił za jego skąpstwo, natomiast Katarzynę zaczął uwielbiać za jej hojność, za prezenty, które mu przysyłała, za tysiące dukatów, które od niej otrzymywał.

Ale dziś jeszcze, gdy czytamy takiego płaskiego Grimma i porównujemy go z Wolterem, to zachwyca nas Wolterowska werwa, jego zryw z miejsca, a przede wszystkim zwięzłość i jędrność jego dowcipu. U Wolter była także znakomita inteligencja. Wiedział mało, czytał mało, był właściwie zupełnym ignorantem. Ale w lot chwytał istotę rzeczy i często nawet z największej odległości bliski był prawdy.

O Polsce, jeszcze przed obiorem Stanisława Augusta, pisał: „To kraj, w którym wszyscy mówią po łacinie, nawet lokaje i stangreci; w którym robotnikami i kupca­mi są Szkoci, Francuzi i przede wszystkim Żydzi, którzy tam mają przeszło trzysta synagog i nareszcie będą przepędzeni, tak się rozmnażają. Kraj biedny, pomimo swych obfitych bogactw, mający ustrój i rząd celtycko-gotycki, zmieniony i naprawiony już dawno w innych krajach"

Widać z powyższego, że pisał to człowiek, który nic nie badał, niczego rzetelnie nie chciał się dowiedzieć, ale człowiek obdarzony dużą inteligencją i celnością wrażeń, dlatego podobieństwo do prawdy przeplata ignorancją w powyższych aforyzmach.

Elekcję Stanisława Augusta powitał Wolter wierszami, w których widział na jego głowie na razie jedną, lecz później dwie korony. Wtedy wszyscy w Europie oczekiwali małżeństwa Katarzyny ze Stanisławem; Stambuł i królewski Paryż nie chciały do tego małżeństwa dopuścić. Ale Wolter w swej polityce zagranicznej w żadnym stopniu nie liczył się z polityką francuskiego rządu. Dzisiaj takie stosunki są niemożliwe.

Za czasów elekcji Stanisława Augusta Wolter zastanawia się, który z tych trzech monarchów jest większym filozofem: Fryderyk II, Katarzyna czy Stanisław August. Ale serce jego odwraca się od króla polskiego w miarę wiadomości, że Katarzyna go lekceważy, i w miarę ilości dukatów przysyłanych mu przez cesarzową. W korespondencji tej czwórki, to jest trzech monarchów i Woltera, chyba najcyniczniejsza pod względem religijnym jest Katarzyna II, wypisująca w listach do Fryderyka i do Woltera lekko tylko zawoalowane bluźnierstwa o Matce Boskiej Częstochowskiej i księciu Golicynie, do wódcy wojsk, który zdobył Częstochowę, podczas gdy u siebie w domu Katarzyna kładzie pokłony przed cudownymi „moszczami" i ikonami, publicznie się spowiada i demonstracyjnie spełnia wszelkie obrzędy swej przybranej religii, w którą ani przez chwilę nigdy nie wierzyła. Fryderyk jest zawziętym ateistą, Wolterowi jest właściwie wszystko jedno, a Stani sław August nie wypowia da się w sprawach religijnych. Zdaniem niektórych był on człowiekiem wierzącym, pomimo iż był całkowicie człowiekiem wieku oświecenia.

W swoich zachwytach nad Katarzyną Wolter wpada w ton religijny. W ogóle katolicyzm i jego liturgia zbyt głęboko siedzą w kulturze francuskiej i zawsze się odzywają we francuskich artystycznych ekspresjach.

„Te Catherine laudamus", pisze Wolter, „Te Dominam confitemur".

Pisze do niej także:

„Jeśli chodzi o mnie - Pani - to jestem wiernym wyznawcą Kościoła greckiego, tym bardziej że to Twoje piękne rączki trzymają kadzidło tego Kościoła i że mogę Panią uważać za Patriarchę Wszechrosji".

„Coś mi mówi także, że poniżając jedną ręką pysznych Turków, uspokoisz, Pani, drugą ręką krnąbrnych Polaków".

Wyśmiewając się z Polaków, Wolter pisze, że racja jest po stronie Katarzyny i Kościoła greckiego, zupełnie w inny sposób wiernego swemu powołaniu aniżeli „bękart rzymski".

Wolter pisał także, że na jego nagrobku będzie wyryty napis: tu spoczywa człowiek, który zawsze był Rosjaninem, człowiek będący całkowitym kataryniarzem.

Pisywał także przemówienia przedrzeźniające polskie nazwiska na -ski, które były także stałym przedmiotem dość płaskich pod tym względem szyderstw Fry­deryka II. Wolter napisał przemówienie wygłoszone rzekomo przez papę Charisteskiego w kościele „świętego Toleranski" w wiosce na Litwie w dzień świętej Epifa­nii. Właściwie nie wiadomo, z kogo najbardziej się tu Wolter naśmiewa.

Nawet Panin kręcił nosem na niektóre zachwyty wyrażane przez Woltera w stosunku do jego monarchini i mówił, że Wolter zatraca w tym swój wysoki poziom.

Podnieciły Woltera bardzo wiadomości o zamachu na króla ze strony konfederatów barskich. Wyobraził sobie, że było trzydziestu spiskowców, że ich noże były poświęcone na ołtarzu Matki Boskiej Częstochowskiej, i rozpisuje się o tym szeroko i z lubością.

Zresztą, mówiąc nawiasem, polskie reakcje na ten zamach były także tego rodzaju, że nas trochę dziwią w wieku XX. Oto na cześć wybawienia króla był dla niego wydany uroczysty obiad u wuja Czartoryskiego, na którym podano wielkie torty z marcepanu, wyobrażające ucieczkę króla i inne fragmenty tego zajścia, a na jednym torcie był marcepanowy trzewik o wymiarach tego trzewika, który król zgubił podczas zamachu.

Inne były to czasy. Na przykład nas razi, że wtedy można było pięknej damie ofiarować tabakierkę, maleńką, złotą, osypaną brylancikami, z miniaturką flagelacji Chrystusa Pana wśród tych brylancików.

Czasami Wolter jest przyzwoitszy. Oto zabiega u Katarzyny, aby zwolniła z niewoli oficerów francuskich, których Rosjanie wzięli do niewoli w walkach z konfederatami barskimi. Może zresztą prosiły go o to rodziny tych oficerów w sposób bardzo filozoficzny, a może w ten sposób chciał zaimponować Francji. Ale chociaż również d'Alembert przyłączył się do jego prośby, Katarzyna odmówiła obydwom filozofom, zresztą czyniąc to w sposób nader uprzejmy, miły, a nawet - powiedziałbym - zalotny.

Pierwszy rozbiór Polski zaskakuje Woltera, aczkolwiek Fryderyk II nieraz go uprzednio przestrzegał, że w sprawie Polski zajdzie coś, czego się nikt nie spodziewa. „Wy, królowie - pisze Wolter do Fryderyka - zawsze zrobicie coś takiego, co ośmiesza nas, śmiertelników". Ale przykre wrażenie mija szybko u Woltera. Katarzyna pociesza go nowymi prezentami i oto pisze on o „tor cie królów" i o tym, że sami Polacy sobie zasłużyli „que les voisins partagent le gateau".

Kiedyś w Warszawie zapytał Stanisław August piękną aktoreczkę, która przyjechała do Polski z trupą francuską, czy można zapukać do jej serduszka. Odpowiedziała:

„Tak, Najjaśniejszy Panie, ale to będzie drogo kosztowało".

Całkiem podobnie było z tej aktoreczki rodakami, filozofami francuskimi. Grimmowi za prenumeratę jego korespondencji płacił Stanisław August czterdzieści dukatów, czyli czterysta liwrów francuskich rocznie. Cóż z tego, kiedy Katarzyna płaciła tysiąc pięćset liwrów rocznie. Katarzyna zalegała z pensją swoim oficerom, nie karmiła swoich sołdatów, ale wydawała krocie na pozyskiwanie filozofów francuskich. D'Alembertowi proponowała Katarzyna, aby został wychowawcą wielkiego księcia Pawła, dawała mu sto tysięcy liwrów pensji rocznie, pałac w Petersburgu na mieszkanie i rangę ambasadora obcego mocarstwa. Tak się wtedy ceniło publicystów! Ale d'Alembert odmówił grzecznie, a znajomym w Paryżu tłumaczył, że w tym kraju zdechłby z nudów na kolki.

Stanisław August także chętnie by płacił Francuzom jak najlepiej, ale miał możliwości bardzo ograniczone, a na każdy grosz, który w ogóle wydawał, wydziwiały tłumy szlachty na sejmikach.

Ile w ogóle kosztowali cudzoziemcy, daje nam pojęcie następujący przykład. Stanisław August chciał koniecznie mieć szkołę lekarzy w Warszawie. Najlepszych lekarzy francuskich nie udało mu się pozyskać, ale wynalazł Herrenschwanda, sfrancuziałego Niemca, bo nie sfrancuziali Niemcy nie mieli wtedy żadnego waloru ani autorytetu. Ten Herrenschwand, obejmując katedrę w Warszawie, wymówił sobie tysiąc dwieście dukatów pensji rocznej, dom w mieście na mieszkanie, siano i owies na cztery konie, świec na dwanaście osób, dwadzieścia osiem butelek wina tygodniowo, z tego dwanaście butelek wina francuskiego, dwanaście burgundzkiego i cztery węgierskiego. Przyjemnie było leczyć, łykając cztery butelki wina dzien nie.

W ten sposób zawodził się Stanisław August na swych stosunkach z Francją. Chętnie by szedł razem z polonofilskim Ludwikiem XV, ożenił z francuską księż­niczką, gdyby nie to, że po pierwsze, dwór francuski pogardliwie go odtrącał, popierał jego przeciwników, a po drugie, Stanisław August był zbyt świadomym realnego stanu rzeczy w Europie politykiem, aby nie wiedzieć, że Francja nawet w sojuszu z Turcją nie ma dostatecznej siły, aby narzucić swoją politykę tej części Europy, w której geograficznie położona była Polska. Sojusz z Francją był to typowy sojusz egzotyczny. Gdyby Polska upadła, toby się Francji nic poważnego nie stało - i stąd zaangażowanie się Francji w sprawy polskie nie mogło mieć charakteru zaangażowania się na śmierć i życie, lecz było zawsze koniunkturalne, ograniczone do łatwiejszych posunięć i sporadyczne. Stanisław August byłby niewątpliwie zwolennikiem sojuszu francusko-austriacko-tureckiego i może by potrafił do takiego sojuszu włączyć Polskę, gdyby nie to, że sojusz taki istniał tylko w wyobraźni konfederatów barskich, a w rzeczywistości Austria żarłocznie sięgnęła po ziemie polskie.

Natomiast do filozofów francuskich, stanowiących w Paryżu mocarstwo całkowicie niezależne, Stanisław August wyciągnął obie ręce. Przede wszystkim sam był wyznawcą jak największej tolerancji i stąd odpowiadał mu geniusz Woltera, przykry może w swej hipokryzji i ustawicznych sarkazmach, lecz walczący z każdym przymusem, przynajmniej w teorii. Stanisław August sam twierdził, że nad Polską panują trzy nietolerancje. Pierwsza to nietolerancja - jak mówił - katolików w sto­sunku do niekatolików. Druga - szlachty do nieszlachty. Trzecia - Polaków do cudzoziemców. Dodajmy od siebie, że ta trzecia była o wiele słabsza od dwóch poprzednich. Ale cała natura Stanisława Augusta, człowieka o dobrym, melancholijnym, czułym sercu, była na wskroś tolerancyjna, liberalna, humanitarna, lubił wszystko, co jest wolne, brzydził się i bał przymusu. Dla tych swoich humanitarno-liberalno-tolerancyjnych planów oczekiwał ze strony publicystyki francuskiej nie tylko uznania, ale i pomocy, ale i poparcia. Tymczasem filozofia francuska XVIII wieku miała dwa oblicza: kapłanki i kurtyzany. Kapłanki, gdy się patrzało na nią z daleka, tak jak się patrzy na przybrzeżne bóstwo greckie z wód morskich. Kurtyzany, gdy się chciało dotknąć jej szaty.

Rokosz Branickiego

I

Będąc małym dzieckiem, jechałem ze swoją matką wieczorem, pierwszego dnia Wielkiejnocy, małym parostatkiem przez ogromną Newę, po której wtedy pływały jeszcze kry lodowe. Parostatek był wypełniony kilkuset robotnikami, pijanymi świątecznie i do nieprzytomności, którzy w samym środku olbrzymiej rzeki rozhuśtali go w ten sposób, że woda chlustała poprzez burty. Kobiety zaczęły płakać i modlić się, dzieci wrzeszczały, niektórzy pijani zaczęli wołać: „Ludzie, ratujcie się, toniemy", maszyny zastopowały. Jakimś cudem potem wszystko się uspokoiło.

Społeczeństwo polskie w XVIII wieku zachowywało się niewątpliwie podobnie do tych pijaków na Newie. Jedni okręt państwowy bezprzytomnie kołysali, inni wołali: „ratujcie się", jeszcze inni płakali i modlili się. Stanisław August stał w tłumie sam i starał się coś celowego zrobić.

Pisząc to porównanie, zdaję sobie sprawę z całej jego wadliwości. W tym pijanym kołysaniu statku przez Rosjan był przede wszystkim wylew brutalnego, chamskiego temperamentu męskiego, który w ten sposób znajdował sobie ujście. W naszym huśtaniu okrętem państwowym, zawodzeniu nad nieszczęsnym losem Pol­ski, było mniej męskości, więcej kobiecej histerii. Stąd sam obraz tracił na brutalności, ale i na sile, stawał się może mniej chamski, lecz bardziej nieznośny, irytujący, oburzający. Wreszcie na statku, o którym opowiadam, maszyny co prawda zastopowały, ale jeszcze były, podczas gdy u nas w XVIII wieku społeczeństwo połamało w ogóle wszystkie mechanizmy rządzące państwem, wśród patriotycznych okrzyków oczywiście.

II

Od roku 1775 Stanisław August pozostawał na łasce i niełasce Stackelberga, gdyż prawa królewskie przelane zostały na Radę Nieustającą; o każdym rozporządzeniu królewskim decydowała Rada Nieustająca, a składała się ona z Polaczków wysługujących się na wyścigi rosyjskiemu ambasadorowi.

Przy każdej sposobności daje Stackelberg poznać i odczuć królowi, że właściwym gospodarzem w Polsce jest nie on, król polski, lecz on, ambasador rosyjski, i nie dlatego, że wojsko rosyjskie jest silniejsze od polskiego, lecz dlatego, że jemu, ambasadorowi rosyjskiemu, Polacy się wysługują, a jego, króla polskiego, Polacy nie cierpią i poniżają.

Wystarczyło, że król chciał na jakikolwiek urząd mianować jakiegoś X, aby Stackelberg natychmiast przy pomocy Rady Nieustającej mianował jakiegoś Y, i to nie tylko dlatego, że Stanisław August wynajdywał ludzi przyzwoitych, patriotów i odpowiednich, a Stackelberg chciał mieć ludzi dyspozycyjnych, ale po prostu dlatego, aby poniżyć króla w jego własnym państwie.

Księżna kurlandzka, Krasińska z domu, przyjaciółka konfederacji barskiej, a jeszcze większa przyjaciółka Pułaskiego, gdy chce coś załatwić, pisze do króla, ale jednocześnie i w bardziej uprzejmy sposób pisze do Stackelberga. Nikt z Polaków nie omija Stackelberga, nikt ponad swą nienawiść do Stanisława Augusta nie stawia rozumowania, że przecież to jest król polski, a tamten jest ambasadorem rosyj skim.

Stanisław August w swoich pamiętnikach z odrazą pisze, że wtrącania się Stackelberga dotyczyły nawet służby na zamku królewskim, nawet faworów udzielanych cudzoziemcom przyjeżdżającym do Warszawy.

„Zdawałem sobie sprawę - pisze król polski - że byłem w sytuacji tych królów Egiptu, Syrii lub Azji Mniejszej, którzy musieli słuchać prokonsulów rzymskich".

Raz na polowaniu Stackelberg dał na siebie czekać w ciągu dwóch bitych godzin, a potem, gdy siadł do karety królewskiej, to obrócił się do króla plecami. Tak okazywał swój zły humor.

Do Łazienek zapraszał Stackelberg cudzoziemców niezaproszonych tam przez króla. „Przyjdź pan tam, ja tam będę" - mówił.

Król zapisuje także, że Stackelberg głośno gwizdał w jego obecności.

Zapisuje także ze złością, wstrętem i wstydem, że Katarzyna zrobiła z orderu Orła Białego stopień gradacyjny dla swoich kochanków. Po otrzymaniu jej łask otrzymywali oni order Orła Białego, przed otrzymaniem Świętego Andrzeja, najwyższego orderu rosyjskiego.

Przy czytaniu tych wyznań ostatniego króla polskiego powstaje w sercach naszych bunt. Jak on mógł się tak upadlać!

Gdyby jednak Stanisław August pewnego dnia krzyknął, jak jakiś szlachcic z czeredy „Panie Kochanku": „Nie, ja mam tego dosyć!", i cisnął koroną po Jagiello­nach w ambasadora Rosji, to skutek takiego odruchu byłby fatalny dla państwa polskiego. Stackelberg wysunąłby na króla Augusta Sułkowskiego, jak o tym przemyśliwał, czy inną kanalię bez czci i wiary w tym rodzaju; Austria i Prusy zgłosiłyby swoje pretensje i skończyłoby się na całkowitym rozbiorze Polski. Upokarzająca taktyka Stanisława Augusta umożliwiła Rzeczypospolitej dotrwanie do innej koniunktury międzynarodowej, w której nieznośne jarzmo obce mogło być zrzucone.

To, że Polacy tej koniunktury wykorzystać nie potrafili, że swoimi odruchami i emocjami wszystko zmarnowali, to już nie Stanisława Augusta wina.

III

Stanisław August jest może jedynym wówczas w Europie człowiekiem, który czyta całą prasę i literaturę europejską i stąd zawsze góruje wiedzą zarówno nad rodakami, jak nad przyjezdnymi cudzoziemcami. Oczywiście nie miałby możności przeczytać osobiście wszystkich gazet i książek wówczas wydawanych, lecz ma lektorów czytających: po francusku, po angielsku, po niemiecku, po włosku, którzy mu każdą rzecz wybitną dają do przeczytania, a o reszcie opowiadają. Jego zaciekawienia intelektualne są wszechstronne, czyni nawet samodzielne poszukiwania w kronikach i archiwach polskich. Zebrał dwa tysiące trzysta obrazów i trzydzieści tysięcy rycin, kolekcjonuje mnóstwo innych rzeczy. Ma ciągle długi i ciągle mu brak pieniędzy, ale trzeba przyznać, że wydaje je przeważnie na rzeczy najpożyteczniejsze w świecie, bo na cele kulturalne, nie trwoni pieniędzy na jakieś igrzyska, jak to czynią inni magnaci, stół jego jest raczej skromny, jak na Polskę, ogromnie dużo przesady jest w tym, jakoby za dużo wydawał na kobiety. Jednym z głównych zarzutów mu ciągle stawianych było chodzenie po cudzoziemsku, jak zresztą się nosiła przeważna część ówczesnej naszej magnaterii. Nam dzisiaj się podobają podgolone czupryny, kontusze, żupany, słuckie pasy, widzimy w tym piękno, strojność, oryginalność, nie rozumiemy, jak można się było tego wyrzekać dla ogólnoeuropejskiego szablonu. W chwili kiedy to piszę, piękne Hinduski wracają do pięknego sari, a Japończycy ma­rzą o powrocie do kimona i miecza. Ale ta sprawa stroju Stanisława Augusta daje nam powód do psychologicznego porównania: Katarzyna II, kobieta całkowicie niewierząca i cyniczna, spełnia najakuratniej wszelkie obrzędy Cerkwi wschodniej - Stanisław August wie, jak dalece cierpi jego popularność z powodu jego cudzoziemskiego ubrania, a jednak nie chce zrobić żadnego kompromisu. Co to jest? Brak woli czy brak hipokryzji?

Nie da się oczywiście zaprzeczyć, że ten król przemądrzały jest bardzo niepopularny. August III nie lubił nie tylko czytać czy uczyć się, ale w ogóle myśleć, w ogóle pracować głową, wyciągał tylko tłuste dłonie, które Polacy z uniesieniem całowali, ale był królem kochanym, szanowanym, czczonym. Ksiądz Kitowicz, jak każdy ówczesny przeciętny Polak mający duszę wypełnioną miłością do królów saskich, sympatią do konfederacji barskiej i złością do Stanisława Augusta, tak opisuje zauszników królewskich:

„(...) trzeci, takiejże faryny człowiek, Bacciarelli, Włoch, malarz, (...) pod pozorem wydoskonalenia sztuki malarskiej założył muzeum malarskie, do którego schodzili się malarze przedniejsi warszawscy, a między nich na stół wchodziła płatna niewiasta, rozbierała się do naga i układała się w różne figury, (...) w których ją malarze malowali. Król zaś jegomość, siedząc w loży między malarzami, przypatrywał się (...).

Czwarty - Kortycelli, ród swój z Kurlandii wywodzący, indygenatem szlachectwa polskiego zaszczycony, z młodu w regimencie gwardii pieszej koronnej od kadeta prostego do rangi kapitańskiej służący, z którego regimentu wyjść musiał z przyczyny, iż nabywszy choroby francuskiej, dręczącej go przez lat kilka, przesadzony merkuriuszem, z prostego i dorodnego mężczyzny stał się mocno garbatym. Tego garbusa, w szulerniach i miłosnych intrygach sprawnego, przyjął król do swojej konfidencji, umiał bowiem przedziwnie rozmawiać o prawach natury podług Woltera, Russa, Helwecjusza i Spinozy, których filozofów maksymy rządziły skrycie Poniatowskim, na pozór katolika udającym"

Natomiast zupełnie inny ton spotykamy u Wybickiego, byłego konfederata barskiego, który jednak później stał się jednym z nielicznych ludzi w Polsce, jacy myśleli o reformach społecznych, a zwłaszcza o ulżeniu doli chłopa pańszczyźnianego. Pisze Wybicki:

„Jednego razu, gdy mu przyniosłem statut króla Olbrachta o chłopach, dodając, że można to prawo wskrzesić delikatnie, aby szlachty nie oburzać, król zbliżył się do mnie i uściskał".

Z inspiracji Stanisława Augusta na sejmie 1776 roku, na którym wpływy królewskie były prawie tak duże jak Czartoryskich na sejmie konwokacyjnym, o czym zaraz mówić będziemy, polecono eks-kanclerzowi Andrzejowi Zamoyskiemu ułożyć statut praw. Dotychczas tylko Litwa miała swój statut z zasługi kanclerza Lwa Sapiehy, natomiast w Koronie rzecz przedstawiała się archaicznie i - podobnie jak w dzisiejszej Anglii - sprawiedliwość była wymierzana na podstawie praw uchwalonych w najrozmaitszych wiekach, od średniowiecza począwszy. Zamoyski w ciągłym kontakcie z królem przemycił do tego statutu różne postanowienia na korzyść włościan, a nawet przewidział możliwość małżeństwa pomiędzy szlachcicem a chłopką i na odwrót. Szlachta polska była liczna, biedna, dumna, było jej więcej, niż było wtedy wyborców do Izby Gmin w Anglii, ale rządził nią mit szlachecki. Przez tłumy szlacheckie przebiegł gniew na Zamoyskiego: „On córki nasze w chłopianki chce obrócić" - pieniono się.

Większość sejmików chciała po prostu Zamoyskiego roznieść na szablach i już. Obraził on szlacheckie uczucia najtkliwsze. O ile każdy szlachcic uważał, że może się żenić z Zamoyską, o tyle na samo przypuszczenie, że wolno będzie nie szlachcicowi ożenić się ze szlachcianką, zalewała go krew z oburzenia. Zresztą na każdy tego rodzaju objaw trzeba się zapatrywać filozoficznie. „Patrz w korzeń", jak słusznie powiada Kuźma Prutkow. Otóż szlachta polska była liczna i to dało podstawę teoriom niektórych Polaków, że byliśmy społeczeństwem bardziej demokratycznym aniżeli społeczeństwo angielskie. Wyraz „demokracja" w każdym dziesięcioleciu co innego znaczy, więc przejdźmy nad nim do porządku dziennego; powiedzmy tylko, że szlachta polska nie była tak jak szlachta angielska społecznością, do której wchodził każdy, kto miał pieniądze, jak do hotelu Ritza w Londynie, lecz stanowiła koło ludzi zamkniętych przywilejem urodzenia, czyli w pewnym skrócie historycznym powiedzmy o niej, że była szlachtą prawdziwą, taką, jaką ta instytucja miała być według ideałów średniowiecza.

Na sejmie 1780 roku nastroje wobec kodeksu Zamoyskiego były jak najgorsze. Bronił go najgoręcej Stanisław Poniatowski, synowiec króla, syn podkomorzego koronnego, człowiek nadzwyczajnie mądry i wymowny. Dzięki tej obronie i dzięki temu, że Zamoyski to Zamoyski - szacunek do tego nazwiska stanowił jeden ze składników esencjonalnych polskiej tradycji ogólnoszlacheckiej - skończyło się na grzecznej wobec eks-kanclerza uchwale, pokazującej jednak złe zęby jego niepożądanym nowatorstwom:

„Za podjęteprace około zbioru praw i ułożenie w trzech tomach, do aprobowania onych - urodzonemu Andrzejowi Zamoyskiemu, ordynatowi i eks-kanclerzowi wielkiemu koronnemu powinną upewniamy wdzięczność. Że zaś w takowym zbiorze nie znajdujemy dogodzenia zamiarom naszym na sejmie 1776 roku wyrażonym, tenże zbiór praw wyżej wspomniany na zawsze uchylamy i na żadnym sejmie, aby nie był wskrzeszony, mieć chcemy".

Twardo powiedziane.

Ten Stanisław Poniatowski, który bronił Zamoyskiego i przemycanych w jego kodeksie reform socjalnych w stosunku do chłopów, Żydów i innowierców, był synem Kazimierza, podkomorzego koronnego, nie wiele wartego najstarszego brata Stanisława Augusta. Był on skrytym kandydatem króla na przyszłego króla, nawet tak skrytym, że król był o to głośno obwiniany i publicznie się tego wypierał. Pod wieloma względami był to udoskonalony Stanisław August. Rządny i gospodarny, doszedł do olbrzymiej fortuny, stał się jednym z najbogatszych ludzi w Europie, podczas gdy stryj był rozrzutny i nie liczył się wcale z pieniędzmi, ani wtedy, gdy je wydawał, ani wtedy, gdy długów nie miał z czego płacić. Był to człowiek twardej woli, dużego charakteru i wielkiej godności osobistej. Był mądry i wyniosły, pyszałkowaty arystokrata wobec braci szlachty. Pod koniec życia nie chciał mieszkać w Polsce i ekspatriował się. Od niego pochodzą książęta Poniatowscy dziś we Francji zamieszkali.

Jego pamiętniki, w 1895 roku w „Revue d'histoire di-plomatique" w Paryżu ogłoszone, są mało znane i mało wykorzystane przez historyków polskich. Spotkałem się w nich z bezlitosnym tego księcia wobec współszlachty polskiej zdaniem:

„...a cause des grands massacres qu'y avaient commis les paysans sur leurs maitres sans distinctions et quelquefois trop injustes".

„.z powodu wielkich morderstw, których dopuścili się chłopi na swoich panach bez różnic i czasami zbyt niesprawiedliwych".

Widzicie jakobina w brylantach na palcach! Chodzi tu o rzeź humańską, podczas której chłopi ruscy wyrżnęli swych panów wraz z żonami i dziećmi w sposób zupełnie bestialski i zostali za to w również bestialski sposób ukarani. Książęce określenie: „czasami zbyt niesprawiedliwych" kontrastowo się odbija od powszechnych ówcześnie lamentacji na rzeź humańską.

Stanisław Poniatowski zwolnił chłopów od pańszczyzny w swoich dobrach.

IV

Ksawery Branicki herbu Korczak był przyjacielem osobistym króla i ratował go jeszcze za czasów incydentu miłosnego z Katarzyną II, potem stał na czele wojsk państwowych polskich walczących z konfederacją barską. Jego korespondencja z królem w owych czasach, w których król wzywa go ciągle do jak największych względności wobec konfederatów, wskazuje na wzajemne bardzo bliskie i przyjacielskie stosunki. Teraz, od roku 1775, Branicki zaczyna być jednym z głównych wrogów króla, podobnie zresztą jak Elżbieta Lubomirska, niegdyś jego najwierniejsza powierniczka.

Ksawery Branicki tym się różnił od swego królewskiego przyjaciela, że był zabijaką, szukającym niebezpieczeństwa grożącego życiu. Kiedyś tak się zaawanturował na polowaniu, że łapa rozjuszonego niedźwiedzia znalazła się na jego głowie.

Casanova, wenecjanin z pochodzenia, obieżyświat i filut z zawodu, pozostawił po sobie wspaniałe pamiętniki, które dziś się jeszcze czyta jak powieść Aleksandra Dumasa. Jest tam cały rozdział o pojedynku z hrabią Ksawerym Branickim w Warszawie.

Casanova był w Warszawie w 1766 roku i pisze, że Polacy dzielili się wtedy na dwa obozy: jedni byli zwolennikami aktorki Binetti, której kochankiem był Branicki, drudzy innej jakiejś aktorki. Casanova, który udawał dystyngowanego cudzoziemca, lecz w rzeczywistości zajmował się wyłudzaniem pieniędzy od kogo mógł, nie miał zamiaru romansować z żadną z tych znakomitości. Ponieważ jednak ciągle zawodowo wyzyskiwał kobiety, zaczął się wdzięczyć do tancerki Casacci. Otóż pewnego wieczoru, gdy jest u tej Casacci w jej garderobie teatralnej, wkracza tam Branicki w towarzystwie swego serdecznego przyjaciela, Babińskiego, i powiada Casanovie:

- Jestem zakochany w tej pannie, pan jest moim rywalem. Cóż więc pan powie?

- Ekscelencjo - odpowiada Włoch - nie jestem takim nieukiem, aby wchodzić w rywalizację z człowiekiem o dostojeństwie Waszej Ekscelencji.

Na to Branicki:

- Uważam za łajdaka każdego, kto opuszcza taki teren na skutek pierwszej groźby.

Ponieważ Casanova na te słowa z nadmiaru godności nie odpowiedział, lecz zaczął pokój opuszczać, Branicki krzyknął:

- Tchórzu wenecki!

- Panie hrabio - odezwał się wreszcie Casanova, który słynął jako doskonały szermierz i strzelec i którego, dla tych jego przymiotów, Branicki przez brawurę prowokował - będę mógł pana przekonać, że tchórz wenecki nie boi się polskich wielkich panów.

W rezultacie tej wymiany uprzejmości Branicki nazajutrz przyjechał do Casanovy, do jego hotelu, i namówił go na pojedynek natychmiastowy, po czym zabrał go do swojej karety. W czasie jazdy zadawał Casanovie różne pytania, a gdy ten go wreszcie zagadnął, dlaczego go o coś pyta, odpowie dział:

- Ot tak, aby nie dać upaść rozmowie.

Kareta Branickiego zatrzymała się przed oberżą znajdującą się na terenie, na którym pojedynki były zakazane. Wobec tego generał, którego Branicki wziął sobie za sekundanta, odmówił udziału w pojedynku. Casanova w ogóle nie miał sekundantów, gdyż oświadczył, że ufa całkowicie Branickiemu. Przy jakichś dwu świad­kach przeciwnicy wybrali pistolety i konkurowali w uprzejmościach, oddając sobie strzał pierwszy. Wreszcie strzelili jednocześnie i Casanova ciężko ranił Branickiego, a sam został przez niego trafiony w rękę. Branicki wtedy powiedział:

- Zabiłeś mnie pan. Umieram. Masz tu dwieście dukatów i uciekaj, bo pojedynek był na terenie zakazanym i możesz być za to surowo ukarany.

Casanova uciekł do klasztoru, gdzie go wszyscy odwiedzali i ciągle przywozili mu pieniądze. Branicki, który oczywiście nie umarł, ale był poważnie chory, co dzień dowiadywał się o jego zdrowie, inni przysyłali mu lekarzy. Potem jednak dowiedziano się w Warszawie, że Casanova skazany był za oszustwo w Paryżu i co gorzej, że wcale nie jest szlachcicem, i wszyscy przestali się nim interesować.

Incydent ten charakteryzujący Branickiego miał miejsce w 1766 roku. Potem Branicki ma okazję zajęcia się rzeczami o wiele poważniejszymi. Używany jest przez króla w najpoufniejszych misjach dyplomatycznych, w roku 1771 jedzie do Katarzyny, w 1772 do Francji z szukaniem ratunku wobec groźby rozbioru. Misja ta mu się nie udaje. Osiemnastowiecze to teren salonów o posadzkach bardzo śliskich. Przecież uprzednio Stanisław August wysłał do Francji memoriał wskazujący, że Francuzi, jeśli naprawdę chcą zaszkodzić Rosji, nie powinni popierać konfederatów barskich, bo ci powodują tylko stan anarchiczny w Polsce, lecz raczej pomóc królowi wydobyć kraj z anarchii, a wtedy Polska chętnie wejdzie w sojusz z Francją przeciwko Rosji. Najbardziej propolski minister najbardziej pro polskiego króla francuskiego, Choiseul, minister Ludwika XV, za reagował na ten memoriał tylko w ten sposób, że pokazał go Rosjanom. Stało się tak zapewne na skutek poduszczeń tychże konfederatów barskich.

Branickiemu nic się nie udało w Paryżu, gdzie zresztą wsławił się swymi pijaństwami, więc w 1774 roku posłuje znów od króla do Katarzyny. Wtedy Branicki jest wielkim stronnikiem króla i płomiennym patriotą, wygłasza mowy przeciwko Fryderykowi II.

Król go wynagradza hojnie, daje mu starostwo białocerkiewskie, najbogatsze w Polsce, o ziemi mlekiem i miodem płynącej, i darowuje domy w Warszawie, wreszcie robi go hetmanem wielkim koronnym, pomijając pretensje swego brata Kazimierza, który także chce tym hetmanem zostać. Ta nominacja Branickiego na hetmana to jeden z największych błędów Stanisława Augusta. Zrobiła mu z Branickiego zawziętego i niebezpiecznego wroga.

W tych czasach król cieszy się, że mu się udaje reaktywować działalność trybunału koronnego. Konfederaci barscy rozpędzali bądź też zrywali sejmiki deputackie, wybierające ten trybunał, gdyż nie chcieli, aby w państwie polskim cokolwiek działało, dopóki panuje Stanisław August, i stąd od 1768 do 1775 roku nie było w Koronie wymiaru sprawiedliwości. Przyjemnie jest mi zaznaczyć, że litewscy konfederaci barscy nie byli tak obłąkani i stąd trybunały na Litwie obierano i nie było przerwy w ich działalności.

W październiku 1775 roku Stanisław August zachorował i lekarze nie mogli sobie dać rady z jego zdrowiem. Król wyleczył się sam przez siebie wymyśloną metodą leczenia. Kazał nielicznej ilości muzykantów grać najbardziej smutne utwory muzyczne i pod wpływem tej kuracji wyzdrowiał. Czy mamy stąd wnioskować, że to znaczy, iż wyzdrowiałby także bez tej muzyki? Polecamy tę kwestię orzeczeniu psychiatrów.

Rada Nieustająca jako władza centralna chciała podporządkować sobie władzę hetmańską. Stanisław August jako wierny uczeń doktryny państwowej Czartoryskich także uważał, że władza wykonawcza nie powinna być parcelowana (stąd jest zwolennikiem ograniczenia władzy hetmańskiej), i sądził, że jego przyjaciel Branicki mu w tym dopomoże. Ale Branicki poszedł w zupełnie innym kierunku i teraz staje na czele frondy antykrólewskiej, frondy złożonej przede wszystkim z największej magnaterii, której ośrodkiem jest nowe pokolenie dawnego stronnictwa Familii, stronnictwa, w którym Stanisław August wyrósł, którego był uczniem i działaczem.

Dnia 13 sierpnia 1775 roku umiera stary Michał Czartoryski. Widział on zawsze w Stanisławie Auguście syna swej siostry zrodzonego w mezaliansie i królew -skość siostrzeńca drażniła go nieznośnie. Ale jego wielki zmysł państwowy górował nad tym uczuciem i za jego życia Familia nie wystąpiła do walki z królem, przeciwnie: mimo wszystkich kwasów obojga rodzeństwa ciotecznego Stanisława Augusta, Elżbiety i Adama, Familia na ogół popiera politykę króla w linii ogólnej, utrudniając mu co prawda szereg posunięć taktycznych.

Michał Czartoryski uważa ciągle, że mimo wszystkich spraw personalnych król jest królem, tak jak Polska jest Polską. Jego piękny realizm czyni z niego praojca stańczykowskiej szkoły myślenia i do pewnego stopnia praojca samego Piłsudskiego.

Teraz Branicki jedzie do Petersburga w otoczeniu sztabu nowego pokolenia Familii Czartoryskich. Podróż ich ma na celu zaszkodzenie Stanisławowi Augustowi w oczach Katarzyny i ewentualne przeprowadzenie jego detronizacji. W ogóle od chwili wstąpienia na tron Stanisława Augusta kwestia jego detronizacji jest rok rocznie podejmowana to przez tych, to przez tamtych. Osłabia to oczywiście władzę królewską, a przez to samo osłabia państwo polskie w sposób nie wypowiedziany.

W towarzystwie Branickiego jedzie do Petersburga Adam Czartoryski, generał ziem podolskich, dziedzic olbrzymiej fortuny swego ojca i brat cioteczny króla, żonaty z Izabelą z Flemmingów. Właściwie w drugiej połowie XVIII wieku trudno jest znaleźć kogoś wybitniejsze go, kto by nie był kochankiem księżnej generałowej ziem podolskich. Później, już w XIX wieku, tacy ludzie zaczynają się pojawiać już częściej. Książę Adam ma dużo cech wspólnych ze swym królewskim bratem ciotecznym. Popiera literaturę i sztukę, sam próbuje swoich zdolności na polu literackim, król go zrobił komendantem szkoły kadetów, instytucji, z którą wielkie łączono nadzieje, a które zresztą całkowicie się sprawdziły. Ale książę Adam jest człowiekiem pustym i niestałym, zamiast charakteru ma gesty. Przez szlachetność i wznio­słość duszy i serca robi często olbrzymie świństwa. Jest pod tym względem typowym... Polakiem.

Obok księcia Adama towarzyszy Branickiemu także książę Stanisław Lubomirski, mąż pięknej Elżbiety, siostry ciotecznej króla, który miał być w stronnictwie Familii tym, czym był w nim kiedyś Stanisław Poniatowski, ojciec króla. Ponieważ dzięki mariażom stronnictwo Czartoryskich powiększyło swe zastępy o Potockich, którzy jak wiadomo byli rodziną tworzącą przeciwne Czartoryskim i ich reformom stronnictwo republikańskie, z Branickim, księciem Adamem i Lubomirskim jadą do Petersburga także dwaj zięciowie Lubomirskiego: Ignacy Potocki, przyszły luminarz Sejmu Wielkiego, i brat jego Stanisław. Jedzie także Ogiński, były kontrkandydat Stanisława Augusta do korony, jeszcze jeden z filarów stronnictwa Familii.

Ale w tym towarzystwie znalazł się także Seweryn Rzewuski, niegdyś przez Repnina wywożony, syn hetmana Wacława. Nie ma on już nic wspólnego z programem politycznym Familii, jest przedstawicielem zupełnie innego obozu ideowego, którego program, jeśli to programem nazwać można, wyrażały nastroje konfederacji barskiej.

A więc wszystkie kierunki polityczne ówczesnej Polski poniekąd się połączyły, aby namówić Katarzynę na detronizację króla Polski, tych panów kuzyna, brata i przyjaciela osobistego.

Branicki liczy na Potiomkina i na jego rywalizację z Paninem, który jako minister spraw zagranicznych popierał był Repnina i teraz popiera Stackelberga. Panin był przeciwnikiem rozbiorów Polski, przeciwnikiem Austrii, ale dążył do współpracy z Prusami. Potiomkin ma swój program wojny z Turcją, oparty na przymierzu z Austrią. Zwalczając Stanisława Augusta, ekspedycja Branickiego oskarża Stackelberga, że zbytnio idzie na rękę królowi polskiemu.

Cała ta intryga wyszła tylko na dobre Stanisławowi Augustowi. Katarzyna przyjęła panów polskich uprzejmie i ze słodyczą, gdyż zgodnie ze swoją genialną polityczną metodą chciała być zawsze arbitrem w każdej politycznej kłótni. Tę samą metodę, którą zastosuje w antagonizmie Francji i Anglii, wydając deklarację morską w 1780 roku, lub w antagonizmie austriacko-pruskim przed pokojem cieszyńskim w 1779 roku, stosuje od dawna w interwencji do spraw wewnętrznych polskich. Ale nie myśli czegokolwiek zmieniać pod wpływem mizdrzeń się panów polskich w swych instrukcjach dla Stackelberga, a Stackelberg ze względów personalnych zaczyna zwalczać obóz Branickiego i Adama Czartoryskiego, co ułatwia grę królowi.

Zbliża się sejm 1776 roku. Książę Adam przebiera się po polsku, jeździ po sejmikach, organizuje stronnictwo przeciwkrólewskie. Grozi recydywa jeśli nie konfederacji barskiej, to typowa recydywa konfederacji radomskiej, tym razem przez resztki, przez dekadencję i wynaturzenie stronnictwa Familii organizowanej.

Ale król wykazuje teraz bardzo dużo energii. Idzie oczywiście na rzeczy niepraworządne, o ile walkę z prawem liberum veto za niepraworządność uważać można. 23 sierpnia 1776 roku zostaje podpisany akt konfederacji nowego sejmu. Stronnicy Branickiego i Czartoryskiego na konfederację się zgodzić nie chcą, więc nie zostają na salę dopuszczeni. Ale książę August Czartoryski, ojciec Adama, akt konfederacyjny podpisuje i to załamuje obóz opozycyjny.

Sejm 1776 roku przypomina trochę konwokację, ponieważ Stanisław August przeprowadza na nim szereg zbawiennych reform. Marszałkiem sejmu został Andrzej Mokronowski, ten, który ustąpił i zbojkotował sejm konwokacyjny, ten, który tak się sprzeciwiał obiorowi Stanisława Augusta na króla, ale którego patriotyzm prawdziwy i rozumny zrobił z niego, jak z wielu barszczan, przyjaciela króla. To jest właśnie ten sejm, który poleca Zamoyskiemu zredagowanie kodeksu praw, po której to uchwale mówi król, że to jest najpiękniejszy dzień jego życia. Władzę hetmańską ograniczono, wydano szereg mądrych postanowień, między innymi humanitarny zakaz stosowania tortur w sprawach o czary i w ogóle mających na celu naprawę postępowania inkwizycyjnego. Ten sejm, zwalczany przez Adama Czartoryskiego, kontynuuje reformy szkoły Czartoryskich.

Rokosz Branickiego, który chciał dla walki z królem użyć Katarzyny i Potiomkina, został przez króla odparty. Polska opłaciła to stabilizacją i powiększeniem władzy Stackelberga.

Duchy na strychu

Po sytuacji, którą opisałem w rozdziale poprzednim, zbiera się sejm w październiku i listopadzie 1778 roku pod laską Ludwika Skumina Tyszkiewicza, żonatego z synowicą królewską. Jest to pierwszy za panowania Stanisława Augusta sejm „wolny", czyli nieskonfederowany, czyli taki, który mógł być w każdej chwili zerwany przez użycie liberum veto. Katarzyna bowiem oświadczyła, że nie życzy sobie więcej skonfederowanych sejmów w Polsce. Ale ten sejm opanowany już jest przez stronnictwo królewskie, które na Litwie organizuje Antoni Tyzenhauz, a w Koronie Michał Poniatowski, brat króla, późniejszy prymas, i makabryczne wyrazy „sisto activitatem" przez nikogo użyte nie były.

Sejm następny odbył się także w Warszawie, także w październiku i listopadzie 1780 roku, pod laską Antoniego Małachowskiego; później był znowuż w War­szawie we wrześniu i październiku 1782 roku sejm pod laską Kazimierza Krasińskiego; potem w Grodnie w październiku i listopadzie 1784 roku - pod laską Poleszuka, Ksawerego Chomińskiego, starosty pińskiego, a wreszcie sejm w Warszawie w październiku i listopadzie 1786 roku pod laską Stanisława Gadomskiego, podkomorzego sochaczewskiego. Jest to ostatni sejm przed Sejmem Wielkim, który był znowuż skonfederowany.

Historycy polscy przeważnie pomijają epokę tych kilku sejmów, ponieważ historycy lubią wydarzenia o większym tempie. A jednak jest to okres, w którym pod uporczywym, wytrwałym kierownictwem Stanisława Augusta dokonywał się w psychologii społeczeństwa polskiego wielki i zbawienny przełom. Wzrastała moralność społeczna, rodziło się poczucie nowoczesnej państwowości. Dekadencja wieku XVII uciekła, jak uciekają duchy, gdy zapieje trzeci kur. Wiek oświecenia opanowywał Polskę, nie w takiej naiwnej i głupiej formie, jak za czasów konfederacji barskiej, kiedy płacono Mably'emu lub Janowi Jakubowi Rousseau, by wygłupiali się ze swymi radami dla nas, ale ten wiek oświecenia pojawiał się teraz w dojrzałej, męskiej postaci.

Koniunktura międzynarodowa układa się w tym okresie wciąż dla Polski niepomyślnie, bo wpływy, autorytet i siły Rosji stale wzrastają, a to dzięki genialnej polityce zagranicznej Katarzyny II. Dopiero w przededniu Sejmu Wielkiego zaczyna się dla Katarzyny okres przejściowych kłopotów, co zostało przez nas aż zbyt pochopnie wykorzystane, ze złym ostatecznie skutkiem.

W 1774 roku, dnia 10 maja, umarł Ludwik XV, król Francji. Było to dla nas wydarzenie niepomyślne. Rząd jego prowadził błędną taktycznie w stosunku do Polski politykę, popierał widoki domu saskiego i anarchię konfederacji barskiej, ale Ludwik XV nie tylko wielbił panią Pompadour, ale także, nie wiadomo dlaczego, kochał Polskę i żywo interesował się sprawą polską. Odejście Choiseula już było dla nas niepomyślne, teraz jednak, po śmierci Ludwika XV, za panowania jego następcy, Ludwi ka XVI, króla sumiennego i rozsądnego, ale pozbawionego większych zdolności i wyobraźni, zaczyna się polityka francuska, którą możemy nazwać polityką „jałtańską". Polega ona na pozostawieniu nie tylko Polski, lecz również Turcji ambicjom Katarzyny II.

Zaraz po śmierci Ludwika XV, dnia 10 lipca 1774 roku [starego stylu] Katarzyna zawiera z Turkami zwycięski pokój w Kuczuk Kajnardży. Wtedy padyszach zgadza się na „niepodległość" Krymu, który dotychczas był hołdownikiem padyszacha tureckiego. Ale już w 1784 roku Francuzi, dotychczasowi protektorzy Turcji, wymuszają na Turkach, aby ustąpili Katarzynie Krym na własność.

Historyk francuski pisze:

„Francja opuściła Turcję, tak jak uprzednio opuściła Polskę. Zwycięstwo nad Anglią kosztowało nas drogo".

Zwłaszcza - dodajmy - że to zwycięstwo nad Anglią nie miało żadnych długotrwałych skutków politycznych. Chodzi tu o udział Francji wraz z wciągniętą przez nią Hiszpanią w wojnie o wolność Ameryki. Deklaracja Niepodległości Ameryki podpisana zostaje w Filadelfii 4 lipca 1776 roku. W lutym 1778 roku Francja wiąże się sojuszem z amerykańskimi powstańcami. W tym sojuszu biorą udział obie Francje: Francja królewska, ponieważ w ten sposób dąży do osłabienia swego odwiecznego i największego wroga, Anglii, oraz Francja „filozofów" i liberałów, ponieważ republikańskie stanowisko Amerykanów budzi w niej najwyższe sympatie. W roku 1779 do tego sojuszu Francji z Ameryką przyłącza się łacińska i katolicka, królewska siostra Francji, Hiszpania, która w 1780 roku usiłuje odebrać Anglikom swój Gibraltar. Jednak gdy po pobiciu Anglików przystąpiono do rokowań pokojowych, Francja i Hiszpania mało zyskały. Zagrała bowiem wtedy rzecz mistyczna: rasowa solidarność anglosaska. W czasie rokowań, które od października 1782 roku toczyły się w Wersalu, Amerykanie wpierw podpisali pokój z Anglią, już w listopadzie 1782 roku, a układy z Francją, Hiszpanią i Holandią podpisane były znacznie później. Ameryka więc wyłamała się z solidarności dyplomatycznej z antyangielskimi państwami Europy.

Rzecz zrozumiała, że wojna z Anglią odciągała Francję od spraw związanych z resztą Europy i osłabiała jej znaczenie. Toteż wojna prusko-austriacka o sukcesję ba­warską odbywa się bez interwencji Francji, natomiast o skutkach tej wojny decyduje Katarzyna II. Wojna ta, zresztą bardziej dyplomatyczna niż orężna, zaczyna się w lipcu 1778 roku, a kończy podyktowanym przez Katarzynę II pokojem cieszyńskim dnia 13 maja 1779 roku. Polska w tych sprawach, tak blisko ją obchodzących, głosu nie zabiera. Władza królewska jest na dorobku, stronnictwa polityczne wkupują się w łaski Katarzyny, państwo wciąż jeszcze jest całkowicie bezsilne.

W 1780 roku Katarzyna odsuwa Panina od kierownictwa polityką zagraniczną i, wbrew dotychczasowej swej polityce, zamiast Prus, zaczyna popierać Austrię. W 1780 roku składa jej wizytę w Mohylewie cesarz Józef II, współrządca Austrii, syn Marii Teresy. Po głowie Katarzyny snują się plany rozbioru Turcji pomiędzy Rosję a Austrię; w 1780 roku Katarzyna wydaje także swoją słynną deklarację morską o neutralności, która oddala ją od Anglii, ale zbliża do Francji i ułatwia politykę w sprawach tureckich.

W tych właśnie czasach opinia polska emocjonuje się pieniactwem przeciwko Tyzenhauzowi, szefowi partii królewskiej na Litwie. Tyzenhauz jest typowym człowiekiem wieku oświecenia, o szerokich programach w dziedzinie gospodarczej; chce uprzemysłowić Litwę, buduje pod Grodnem ogromne manufaktury. Wszystko to go musi oczywiście zbliżyć do króla. Ale dzierżawa ekonomii królewskich wciąga go w różne procesy majątkowe, finansowe, graniczne, własnościowe. Spory o kaduki, spory o radziwiłłowszczyznę! W końcu, skutkiem różnych spraw bardzo skomplikowanych, Tyzenhauz z przyjaciela staje się wrogiem króla. Są to sprawy zbyt powikłane, abyśmy mogli je rozpatrywać w niniejszej książce.

Główne zainteresowania króla koncentrują się wtedy na Komisji Edukacyjnej. Powstała ona w październiku 1773 roku, królowi udało się cudem wyjąć jej sprawy spod kompetencji Rady Nieustającej. Właśnie w 1773 roku papież rozwiązał zakon jezuitów i dobra jezuickie zostały przeznaczone na oświatę w Polsce. Polityka Stanisława Augusta w Komisji Edukacyjnej jest dla niego zupełnie typowa. Dąży on do celu niewątpliwie pięknego, wzniosłego i bardzo mądrego, w taktyce swej wykazuje maksimum oportunizmu. Przede wszystkim chce, aby mu nie przeszkadzali, i dlatego pierwsze koryto wylewa dla świń, a dopiero drugie przeznacza dla szkół. Dobra jezuickie zostały w dużej części porozkradane przez takich dostojników, jak Poniński, jak biskup wileński Massalski, karciarz nad karciarze, który umiał w jedną noc przegrać sto tysięcy dukatów, jak August Sułkowski, Stackelbergowski rezerwowy kandydat na króla polskiego. Ale jednocześnie Stanisław August potrafił do Komisji Edukacyjnej wsadzić ludzi ekstraprzyzwoitych, którzy w tych czasach także, aczkolwiek rzadziej, się zdarzali, jak kanclerza litewskiego Joachima Chreptowicza, szlachetnego eks-kanclerza Zamoyskiego, Ignacego Potockiego, swego wroga, który z Branickim później jedzie do Petersburga, ale który jeszcze później będzie jednym z przywódców Sejmu Wielkiego. Członkiem Komisji Edukacyjnej jest także wciągnięty tam przez króla Adam Czartoryski, generał ziem podolskich, człowiek przede wszystkim pusty, ale umiejący wygłaszać szlachetne frazesy, co w dzia­łalności pedagogicznej doskonale robi. Wreszcie ogromne zasługi dla Komisji Edukacyjnej położyli: cyniczny brat króla, biskup Michał Poniatowski, i jego synowiec, zimno-pogardliwy Stanisław Poniatowski. Komisja Edukacyjna jest ukochanym dzieckiem Stanisława Augusta. Liczba szkół w Polsce staje się imponująca.

Powiedzmy teraz kilka słów o literaturze stanisławowskiej. Przede wszystkim Ignacy Krasicki, późniejszy książę, biskup warmiński. Ironiczny i sceptyczny jak Wolter, wzgardliwy jak filozof francuski; poezja jego jest nasycona myślą francuską szukającą precyzji. Jest arcydziełem zwięzłości, jędrności, nawet nie oszczędności, lecz wprost skąpstwa słowa.

„Pan się śmiał, śmiał minister, płakał lud ubogi".

Albo:

„Łaska pańska, gust kobiet, pogody jesienne"

Albo:

„Spektatorowie poszli, sędziowie zasnęli"

Krasicki był Francuzem ze sposobu myślenia, może nawet jakimś Francuzem wydoskonalonym, ale z języka jego możemy być niesłychanie dumni. Porównajmy tylko! Przecież byliśmy wtedy wasala mi Rosji - bo tak było naprawdę - a przecież literatura rosyjska, która w XIX wieku stanie się bez żadnej wątpliwości najlepszą literaturą świata, wówczas, w XVIII wieku, kiedy język polski zarówno w literaturze, jak w publicystyce wyraża już w sposób mistrzowski wszystkie odcienie myśli ludzkiej, ta literatura rosyjska pełza wprost na czworakach, nie mówi, lecz zaledwie bełkocze. Literatura rosyjska zaczyna się właściwie dopiero w XIX wieku. Prawda, że jakimś skokiem zawrotnym uzyskuje od razu pierwsze miejsce, ale literatura polska, już wspaniała w wieku XVI, wydoskonalona w wieku XVII, teraz, w wieku XVIII, nie tak wiele ustępuje francuskiej, prawie w niczym niemieckiej.

Trembecki, tłumacząc bajki La Fontaine'a, językowo je rozbudowuje, wzbogaca, uornamentowuje.

Paf go w szyję między kłaki!

Lwisko się rzuca jak szaleniec jaki!

Drapie, szarpie własną skórę,

Z ciężkiej złości piany toczy,

Ryczy, iskrzą mu się oczy. (...)

Ledwie się jadem nie spali,

Ogonem się w żebra wali,

Pazurami w nozdrzu kręci,

Zmordował się, zjuszył, spocił

Aż się na koniec wywrócił.

Słynne są obiady czwartkowe Stanisława Augusta. W porównaniu z obżarstwem czasów saskich są to obiady spartańskie. Podawana jest zawsze baranina, bo król popiera hodowlę baranów w Polsce i chce, by Polacy w niej zasmakowali. Król wypija tylko jeden lub dwa kieliszki wina, prawda, że jakiegoś hiper nadzwyczajnego i drogiego wytrawnego tokaju. Na obiady te są zapraszani poeci, literaci, historycy, uczeni, publicyści, wynalazcy - wszystko, co można było wypompować intelektualnego z ówczesnego społeczeństwa polskiego.

Niestety patriotyzm naszych poetów ówczesnych nie stał na poziomie doskonałości ich piór. Pisali aż miło ody do Katarzyny II, Repnina, Fryderyka II. Nie było miejsca odosobnienia w Berezie Kartuskiej, aby ich za to tam powysyłać, a w ogóle nie było żadnej magistratury, która by miała prawo ich za to ukarać.

A ciągła żebranina u króla o pieniądze, posady, probostwa dochodowe i inne beneficje! O! na pewno ich życiowe wizerunki nie nadają się do cnotliwych czytanek dla młodzieży.

Pożegnajmy ten krótki wypad w dziedzinę literatury zacytowaniem raz jeszcze Krasickiego, urywkiem z jego twórczości, w którym jego ultra francuska ironia i sceptycyzm lekko, bardzo lekko zachodzi mgiełką melancholii:

...Alboż to przychodzą

Bajki na rozkaz! - Gdy zechcą, to się rodzą,

A kiedy nie chcą, wołaj, wrzeszcz jak czajka,

Nie przyjdzie bajka.

Sto lat później wielki stylista, Henryk Sienkiewicz, powtórzy to z zachwytem. Albo:

Guwernantka umarła, jest w niebie.

Jak zwykle, wziął ją Pan do siebie.

O! nie uczmy się od XVIII wieku ani polityki, ani moralności, ale uczmy się od tamtych czasów dwóch rzeczy, to jest mówić i pisać!

Widzimy więc, jak Stanisław August oceniał ludzi - przejdźmy teraz do innego tematu, mianowicie do tego, jak niektórzy ludzie w XX i XIX wieku oceniali Stanisława Augusta.

W Polsce przed wojną cieszyły się dużą poczytnością gładko napisane książki Stanisława Wasylewskiego o „królu Stasiu". Ta protekcjonalna nomenklatura „Staś" przedostała się może z książek Wasylewskiego do przepłytkiej pracy historycznej profesora Niecia Młodość ostatniego elekta. Ale Stanisław Wasylewski również nie był głęboki. Dla niego król Staś to postać wśród porcelany, menuetów, dam i altanek; to postać wyjęta z obrazu Watteau, z tym że nie dostrzegł on tego, iż Watteau czasami posiada grymas Goi. Stanisław August nie był tylko figurynką do tańczenia menueta, jak się Wasylewskiemu zdaje. Był on w całej pełni wyrazem upiornego dramatu walki ze śmiercią państwa. Potem, w XIX wieku, wszelka walka o śmierć i życie była już rozperuczona. Za czasów Stanisława Augusta walczyło się jeszcze w sposób porcelanowy.

Karol Zbyszewski w swoim Niemcewiczu z przodu i z tyłu pisze historię trochę manierą Marka Twaina, co zresztą bynajmniej nie wpływa ujemnie na trafność i plastyczność spostrzeżeń. Ale na króla patrzy oczami dziennikarza z pisma opozycyjnego, którego zadaniem jest go wyśmiać i wyszydzić. Nienawidzi króla nienawiścią stronnika partii pruskiej w Sejmie Wielkim. Król dla niego to nie wodzirej menuetowy, jak dla Wasylewskiego, ale próżniak, sybaryta, oportunista słuchający Katarzyny, pozbawiony patriotyzmu, kłamca: „Kluchosław" - Zbyszewski napisał swą książkę z jędrnością słowa godną Krasickiego; tylko tam, gdzie u Krasickiego jest dążenie do precyzji, u Zbyszewskiego występuje dążenie do lapidarności.

Echo nienawiści zrodzonej w XVIII wieku do Stanisława Augusta idzie u nas przez wieki, niczym fale radiowe przez kontynenty, tylko wyraża się w ciągle nowych formach.

Do książki Zbyszewskiego napisałem przedmowę solidaryzującą się z nim. Obecna ma książka jest tamtego mego stanowiska poważną korekturą.

Mistrz mych lat dziecinnych, Tadeusz Korzon, w swym benedyktyńskim dziele Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta tak w pewnej chwili pisze o królu:

„Domyślamy się tylko, że Stanisław August, skory zawsze do zagarniania cichaczem wszelkiej władzy, uznał za dogodniejsze dla siebie szukać wpływów na zarząd wojska za pośrednictwem konsyliarzy Rady Nieustającej, których umiał opanować".

Boże! Jakież to niesprawiedliwe. Stanisław August nie miał nigdy tendencji do zagarniania władzy sądowej, a jeśli wpływał na ustawodawstwo, to zawsze w jak najrozumniejszym kierunku. Natomiast jego obowiązkiem było scalać w Polsce władzę wykonawczą, całkowicie u nas zdekoncentrowaną i rozparcelowaną w jakiś archaiczno-średniowieczny sposób. Jego obowiązkiem było powiększać jak tylko można władzę królewską, którą tak chciały osłabić u nas instrukcje wydawane obcym ambasadorom. Jeśli to Stanisław August robił „cichaczem", to należy przyznać, że głośno tego robić nie mógł, bo stanąłby mu na przeszkodzie rekurs od jego polityki wniesiony natychmiast do imperatorowej jejmości przez własnych jego rodaków. Jeśli specjalnie starał się o poddanie władzy królewskiej wojska, to przecież nie znajdzie się na świecie konstytucjonalista, który by bronił naszej władzy hetmana, de facto całkiem od króla niezależnego i prowadzącego często na własną rękę swoją politykę zagraniczną.

Od Tadeusza Korzona późniejszy Władysław Konopczyński ma, moim zdaniem, o wiele więcej racji, gdy twierdzi, że polski monarchizm zlewał się wtedy z polską państwowością i że wówczas obrona uprawnień monarchy była jedyną formą obrony państwa.

Tenże Konopczyński pisze w końcu swej pracy Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej:

„Drugi szturm godził w suwerenność państwa na wewnątrz i zewnątrz, w samą istotę i podstawę polskiej monarchii, od wyniku jego zależeć musiał zdrowy lub zwichnięty rozwój całej państwowości".

Wreszcie profesor Konopczyński pisze:

„Opozycja nieprzejednana się oburzyła, protestowała głośno, a kiedy król zaproponował moralnym jej przywódcom miejsce konsyliarzy, odmówili wszyscy jak jeden mąż: Stanisław Lubomirski, Ignacy Potocki, Andrzej Zamoyski, Fryderyk Moszyński, Mokronowski, Czaplic, wzgardzili koleżeństwem z prowodyrami byłego bloku.

Później zmieniono taktykę. Zaczęła się infiltracja czystszych pierwiastków do znienawidzonej instytucji. Aktorzy jarmarcznych scen osławionej delegacji, refor­matorzy z saskiej glorietki z gatunku Młodziejowskiego jeden po drugim znikali za kulisami. Niepamięć kryła po trosze ich czyny. A ci, co zajmowali ich miejsce, podali sobie ręce i na wszystkich polach życia państwowego, od Rady Nieustającej do zaściankowej kancelarii grodzkiej, od Komisji Edukacyjnej do kancelarii porządkowej, posunęła się naprzód praca cicha, skromna, w skutkach dobroczynna".

Słowa powyższe niedawno zmarłego historyka stanowią właściwą syntezę wpływu Stanisława Augusta od czasów haniebnej pamięci sejmu delegacyjnego 1773-1775 roku, z którym król walczył, jak umiał, do brzasków reform Sejmu Wielkiego i początków nowej atmosfery moralnej.

Ale nim skończymy z tą epoką, chciałbym masochistycznie upokorzyć i siebie, i każdego Polaka przytoczeniem wyjątków z rozmowy króla polskiego z ambasadorem Katarzyny, której opis sam król pozostawił w swoich pamiętnikach. To tak pisarz rosyjski Mereżkowski w swym dziele sławiącym właściwie Piotra Wielkiego opisuje tortury zadane przez Piotra jego rodzonemu synowi, Aleksemu. Jak już zawodowy kat żałował carewicza, a ojciec chwycił narzędzie tortury i zaczął nim bić swego syna gołego, rozciągniętego sznurami na torturach, bić z całą siłą, na którą kat się zdobyć nie mógł. Potem znów car-ojciec przerywa tortury i całuje swego umierającego syna. W ten makabryczny sposób Mereżkowski chce nam wytłumaczyć, do jakich skrajności musiał się posuwać car - budowniczy wielkości rosyjskiej, aby się nie załamało jego dzieło.

Muszę przyznać, że gdy czytam notatki rozmowy króla ze Stackelbergiem, opanowuje mnie podobnie makabryczne uczucie. Do jakiego poniżenia musiała dojść władza królewska polska, aby utrzymać linię: nie drażnić Ro sji, przetrzymać, odbudować państwo od wewnątrz.

Rozmowa zaczyna się narzekaniem Stackelberga na Glayre'a, Szwajcara, najbardziej prywatnego sekretarza królewskiego, którego król słusznie uważa za człowieka jak najwierniej sobie oddanego. Król natychmiast proponuje, że Glayre'a od siebie oddali.

Rozmowa ma miejsce w przeddzień sejmu 1778 roku. Mowa jest o tym, kto ma być marszałkiem tego sejmu. Król rzuca nazwiska Wolmer i Tyszkiewicz. Stackelberg powstaje z miejsca i powiada:

- W imieniu mej monarchini protestuję przeciwko Wolmerowi.

Król obiecuje, że Wolmer wybrany nie będzie. W pewnej chwili Stackelberg mówi:

- Przypominam, że jeśli Polska jeszcze istnieje, to zawdzięcza to tylko mnie osobiście. Los Polski był w moich rękach. Nie potrzebowałem w tej sprawie odwoływać się nawet do cesarzowej.

Potem żąda od króla, aby jakiegoś Rogalińskiego zrobił wojewodą brzeskim.

Król tłumaczy, że prawo zabrania mianowania wojewodą jakiegoś województwa kogoś, kto w tym województwie nie posiada żadnej majętności, ale obiecuje, iż nakłoni Zyberka, wojewodę inflanckiego, aby został woje wodą brzeskim, a Rogalińskiego mianuje wojewodą inflanckim, skoro Stackelberg sobie tego życzy.

Zapisując tę rozmowę, król chciał opowiedzieć potomności, do jakiego rodzaju ustępstw zmuszony był wobec Stackelberga.

Długo, daleko dłużej niż Stanisławem Augustem zajmo wałem się tu, w Londynie, Długoszem i jego epoką. I teraz, gdy chcę odpocząć od tych strachów na strychu, które nad nami ciążą, od moralności politycznej społeczeństwa XVIII wieku, uciekam myślą do tam tych czasów.

Nerwowa i przepiękna królowa Jadwiga o wielkim talencie politycznym, inspiratorka ugody ostrowskiej, tej podstawy wielkości państwa polsko-litewskiego. Jagiełło i Witold Wielki, Kazimierz Jagiellończyk, największy król polski i jeden z największych mocarzy w XV wieku. Opozycja: złośliwy i arcyszkodliwy Oleśnicki, Długosz, publicysta namiętny i genialny, może najgenialniejszy pisarz polski. Wtedy także grały namiętności, nienawiści, pasje, nawet zbrodnie. Ale dom Giedymina od chwili, w której uzyskał koronę polską, ujedenastokrotnił obszar terytorialny państwa. Miał sąsiadów słabych w stosunku do sił własnych, a przecież gdy wojował z Krzyżakami, to przerywał wojnę z Moskwą, to sobie dyplomatycznie zabezpieczał pewność pokoju na tamtym froncie i na odwrót. I skąd w tych ludziach, jak Witold i Jagiełło, o tyle mniej wykształconych od ludzi XVIII wieku, taka pew­ność w kierownictwie politycznym, taki wzrok przenikający bieg wydarzeń, taka wielkość i siła w politycznej decyzji.

Ale wróćmy do społeczeństwa, które opisujemy... do sprawy Dogrumowej.

Nazywała się z nazwiska panieńskiego Neri i była żoną kapitana wojsk rosyjskich Ugriumowa, z pochodzenia Holenderka, z zawodu awanturnica sprzedająca swe niewieście wdzięki za pieniądze.

Wyrok na Dogrumową, jak ją spolszczono po sfrancuzieniu przez dodanie partykuły, zapadł w marcu 1785 roku. W tymże roku w sierpniu zapadł podobny wyrok w podobnej sprawie na podobną awanturnicę w słynnej sprawie naszyjnika królowej Marii Antoniny. Francuska awanturnica, hrabina de La Motte, przez cały szereg mistyfikacji skompromitowała królową. U nas, w Polsce, sprawa Dogrumowej z całą pasją była wyzyskiwana, aby skompromitować króla.

Oczywiście cała atmosfera rozplotkowanego i kochającego się w tajemnicach, w intrygach wieku XVIII mieści się w sprawie Dogrumowej.

Zgłasza się ona do Ryksa, słynnego kamerdynera królewskiego, który tylko wstęgi orderowe na króla nakładał, z wiadomościami, że książę Adam Czartoryski chce otruć króla. Ryx nie bardzo chce z nią gadać, używa raczej pośrednictwa swego szwagra, tapicera królewskiego Sussona, ale jednak od czasu do czasu daje jej to kilka, to kilkanaście, to kilkadziesiąt dukatów. Dogrumowa dostaje się nawet do samego króla, któremu pada do nóg, opowiadając o przygotowywanym zamachu na jego życie. Król jednak zakazał, aby puszczano ją przed jego oczy. Mimo to Ryx z generałem Komarzewskim, czyli najbliżsi ludzie króla, zabierają Dogrumową do Grodna na sejm 1784 roku, aby zapobiec ewentualnemu spiskowi, w który nie bardzo wierzą, ale którego, jak widać, nie wykluczają. Dogrumowa już teraz opowiada, że spisek jest rozszerzony na Tyzenhauza, pokazuje nawet tajemniczy proszek, twierdząc, że to jest trucizna, którą od tych panów dostała, aby otruć króla, opowiada także o organizacji, która z polecenia księcia Adama ma zasztyletować króla. Zarządzone są środki ostrożności. Król podczas pobytu w Grodnie powstrzymuje się od jadania u obcych osób. Widać, że wszyscy wstydzą się posądzać księcia Adama o chęć otrucia brata ciotecznego i króla, którego widuje tak często, a jednak liczą się z tajemniczymi oskarżeniami. Dogrumowa pokazuje urywek jakiegoś listu pisanego przez księcia Adama po angielsku, który dostała od swego wspólnika, półkupca, półkryminalisty, Anglika Taylora, i twierdzi, że to jest list w tej sprawie do Tyzenhauza. Ale Tyzenhauz po angielsku nie mówi. To nic, sprawa nabiera tajemniczości.

Ponieważ jednak nic się nie dzieje, Dogrumowa wpada na inny pomysł. Oto wchodzi w stosunki z księciem Adamem i teraz zawiadamia go, że król chce go otruć, i że ona jest w tym celu przez Ryksa wynajęta. Po czym urządza następującą mistyfikację. Zaprasza na dzień 16 stycznia 1785 roku do siebie Ryksa na rozmowę, podczas gdy Stanisław Potocki i adiutant księcia Adama z jego pułku galicyjskiego, Krakowiec, schowani są u niej za firankami. Z Ryksem rozmawia w ten sposób, że Ryx myśli, że tu chodzi dalej o śledzenie księcia Adama w sprawie spisku na króla, podczas gdy schowani za firankami sądzą, że rozmowa się toczy na temat zgładze -nia księcia Adama.

W pewnej chwili Dogrumowa powiada:

- Mam już księcia Adama całkowicie w ręku. Jestem jego metresą. Przychodzi sypiać tu do mnie. Czy mam go otruć, czy zasztyletować?

Na to Ryx, niezorientowany, odpowiada:

- Brawo, brawo. Dogrumowa pyta:

- Ale czy generał Komarzewski dotrzyma swoich zobowiązań wobec mnie?

Ryx odpowiada:

- Jest to uczciwy człowiek, zawsze dotrzymuje tego, co obiecał.

Po wymianie kilku tego typu zdań Ryx wychodzi, ale na ulicy łapią go Stanisław Potocki i Krakowiec, przystawiają pistolet do piersi i odstawiają do sądu marszałkowskiego.

Dogrumowa przenosi się do Elżbiety Lubomirskiej, do jej pałacu, i siostra cioteczna króla nie wstydzi się nad nią roztoczyć najczulszej opieki.

Generał Komarzewski, szef wojska z ramienia króla, najbliższy człowiek Stanisława Augusta, jest także aresztowany.

W ciągu kilku miesięcy sprawa ta wywołuje prawdziwy potop różnych broszur po polsku i po francusku. Wrzask na całą Europę. Hipokrytycznie nie oskarża się króla, owszem, pisze się o nim z rzekomym szacunkiem, lecz wyraźnie wskazuje się na niego palcem, że chciał otruć księcia Adama. Elżbieta Lubomirska szaleje. Wydaje na tę sprawę siedemdziesiąt tysięcy dukatów, kwotę stanowiącą wtedy ogromną magnacką fortunę; książę Adam wydał trzydzieści sześć tysięcy dukatów, hetman Branicki szesnaście tysięcy dukatów. Ale sąd marszałkowski stanął na wysokości zadania. Nie ukarał co prawda wysoko urodzonych oszczerców w rodzaju księcia Adama i jego siostry, ale za to wymierzył dotkliwe kary Dogrumowej i Anglikowi Taylorowi i sprawę wyjaśnił całkowicie, najzupełniej sprawiedliwie. Tadeusz Korzon cytuje ten wyrok jako przykład sprawności i bezstronności sądownictwa marszałkowskiego.

W tej sprawie najprzykrzejsze są dla nas interwencje pana de Cache, austriackiego ambasadora. Ponieważ książę Adam był wtedy jednocześnie i obywatelem polskim, i poddanym austriackim, tytułem swych ogromnych dóbr posiadanych w Galicji, de Cache pilnuje, aby rzekomo nie stała mu się krzywda, wtrąca się do procedury, usiłuje nawet wpłynąć na skład sędziów. Zresztą w składzie sędziów byli przeważnie albo krewni, albo przyjaciele księcia Adama.

Książę Adam wyjechał wtedy z Warszawy do Galicji bez pożegnania osobiste go z królem. Przysłał tylko list pożegnalny, na który król natychmiast odpowie dział.

Tak wyglądało „tyraństwo" i jedynowładztwo Stanisława Augusta nad Polską, o którym tyle mówiło się w mowach sejmowych.

Kaniów

Biskup krakowski Kajetan Sołtyk, jak wiemy, został porwany przez Repnina za próbę intryg z Orłowem, kochankiem cesarzowej, a później zwrócony Polsce na skutek starań Stanisława Augusta. Zwalczał on jednak nadal króla z całą babską zajadłością, aż wreszcie zwariował.

Wychodził na ulicę, chwytał przechodzących Żydów, wciągał do kościoła i tam chrzcił. Zaczął nakładać interdykty na prałatów, członków własnej kapituły, twierdząc, że gdy odprawiają mszę świętą, to towarzyszy im „pies na gradusach leżący". (W XVIII wieku nie mówiło się: „stopnie ołtarza" lub „stopnie tronu", tylko „gradusy ołtarza"). Pisywał obraźliwe listy do kapituły, w których do zaokrąglonych i pompatycznych zdań, jakimi się pisywało w XVIII wieku, wtrącał wyrazy nieprzyzwoite i obrażające. Urządzał bale, na których zachowywał się w sposób niezgodny z godnością biskupią.

Pomieszanie zmysłów było wyraźne, ale kapituła miała wielkie trudności prawno-kanoniczne z odebraniem mu władzy. Wreszcie zwabiła go do jakiegoś klasztoru i tam zamknęła, a na zarządcę diecezji powołała księcia Michała Poniatowskiego, biskupa płockiego. Na dźwięk królewskiego nazwiska wplątanego w tę sprawę poruszyła się cała Polska, przestano wierzyć w chorobę biskupa Sołtyka, zaczęto upatrywać gwałt; w decyzji kapituły przymusowego osadzenia biskupa w klasztorze dopatrzono się złamania zasady obowiązującej w stosunku do każdego szlachcica: „neminem captivabimus nisi iure victum". Rada Nieustająca wyznaczyła komisję do zbadania tej sprawy. Oparła się ona na jednozgodnym oświadczeniu wszystkich lekarzy, którzy biskupa Sołtyka badali, że jest niewątpliwie umysłowo chory, ale temu wszystkiemu oczywiście nie wierzono. Namiętność działa na podejrzenia jak benzyna na ogień.

Zupełnie tak samo jak w sprawie Dogrumowej zanieczyściła się Polska broszurami, odezwami, listami w obronie biskupa, ofiary piekielnej intrygi.

Oto jeden z takich listów drukowanych i rozpowszechnianych, skierowanych do księcia Michała Poniatowskiego, biskupa płockiego, a napisanych przez jednego ziemianina z Krakowskiego. Jakże typowa chęć dokuczenia w sprawach najbardziej prywatnych, jakiż apetyt do wyciągania rzeczy możliwie skandalicznych i jakaż zajadłość. Przypomina się określenie z wierszyków Boya: „demobabokracja". Istotnie ustrój społeczeństwa polskiego był wówczas typowo „demobabokratyczny".

„...zna powszechność łakomstwo Waszej Książęcej Mości i jego familii na skarby biskupie... chciałeś je na metresy rozproszyć... nie na Domy Boże, bo ciało Matki Waszej Książęcej Mości leży w kościele Janowskim, a kościół nie skończony, parkanu nie ma, świnie chodzą do kruchty. Król kazał biskupa w 1767 roku uwięzić i zrabować, a Wasza Książęca Mość teraz go otruć lub zadusić każesz, aby prędzej biskupem krakowskim zostać".

Wtedy gdy cała Polska rozogniona jest sprawą biskupa Sołtyka, Stanisław August jedzie do Kaniowa.

Z inicjatywy Potiomkina Katarzyna miała wiosną 1787 roku zwiedzić południowe obszary swego państwa. Stanisław August przewidywał, że z tej wizyty wyniknie wojna z Turcją, przewidywał zapewne, że w związku z tą wojną Gustaw III także napadnie na Katarzynę, przewidywał wreszcie, że z tych opałów Katarzyna wyjdzie zwycięsko. On, Stanisław August, od chwili pierwszego rozbioru Polski miał następujący program: pozostać, dopóki trzeba, satelitą rosyjskim i w ten sposób bronić Polski przed dalszymi rozbiorami; wiemy, że dzięki tej polityce uzyskuje przecież to w tym czasie, że Fryderyk II i Austria wycofują się z pewnej części terytorium polskiego uprzednio zajętego, co jest dla Stanisława Augusta sukcesem bardzo poważnym. Pod osłoną tego upokarzającego uzależnienia, które najjaskrawiej nam Stanisław August sam opisał, skarżąc się na charakter swoich stosunków ze Stackelbergiem, chciał on odbudować państwo polskie - stworzyć w Polsce „rząd i wojsko", jakby powiedział Piłsudski, zmienić nasz ustrój z anarchicznego i dostępnego dla wszelkich wpływów obcych na ustrój umożliwiający rządzenie państwem w sposób normalny i przez władzę samodzielną, nie podległą, państwowo-polską, i wreszcie wyprowadzić nas z bezsilności przez stworzenie jakiejś siły zbrojnej.

Korzystając z okazji nadciągającej na Katarzynę burzy, chciał ten swój program pchnąć wydajnie naprzód.

Dotychczas Katarzyna nie pozwalała na zniesienie liberum veto i za pomocą swoich „gwarancji" utrzymywała Polskę w anarchii, a stronnictwa polskie, wciąż się do niej mizdrzące i prowadzące wciąż walkę z własnym królem, wydatnie jej w tym dopomagały.

Dotychczas Katarzyna nie zezwalała również na powiększenie wojska w Polsce.

Stanisław August chce jej teraz zaproponować: Polska da wojsko na wojnę z Turcją, ale aby mogła to zrobić, trzeba, aby to wojsko w większej liczbie istniało, trzeba, aby ustrój polski tak był przekształcony, aby to wojsko móc stworzyć.

Intrygi rosyjskie uniemożliwiają nie tylko właściwe działanie polskich władz państwowych, ale także skupienie większych narodowych sił politycznych w królewskim obozie.

Swoim projektem przymierza z Rosją Stanisław August chce Polskę ze stanowiska państwa, które niezależnym było - co tu gadać - tylko w gestach i ceremoniach, podnieść do stanowiska państwa prawdziwie niezależnego. Gdy będziemy mieli wojsko - myśli sobie skrycie - na podstawie sojuszu z Rosją, wtedy może przyjść chwila, kiedy tego sojuszu możemy zaniechać. Dopiero wtedy będziemy władni własną polityką kierować, gdy będziemy mieli jakieś siły samodzielne.

Oczywiście było to rozumowanie całkowicie słuszne, tylko wykonanie tego planu było bardzo trudne, ze względu na mały wpływ polityczny, który król wywierał na naród własny.

Dnia 23 lutego 1787 roku opuszcza Warszawę kilka setek sań, które po pięknym białym śniegu polskim zdążają w stronę Dniepru, który wtedy rozgranicza Polskę od Rosji. Sanie wiozą króla, panów i panie, namioty, naczynia kuchenne, pościel i obrusy, setki służby. Te sanie to rodzaj Zakopanego w sezonie, w tym poję ciu, że tam się umieściła cała bawiąca się Warszawa. Podróż jest oczywiście urozmaicona festynami, odwiedzinami wielkich pałaców po drodze, miłostkami, intrygami, dramatami serc, wybuchami kłótni pomiędzy pięknymi paniami; podróż ta jest powieścią sama w sobie. Kurtuazja i dziś jeszcze stanowi konieczny rekwizyt polityki międzynarodowej. I dziś jeszcze pan Eden spija szampana na wizytach na Kremlu i u Tito. Wtedy, za czasów Katarzyny i Stanisława Augusta, zwłaszcza w stosunkach rosyjsko-polskich, tych dwóch narodów, które do form zewnętrznych zawsze przypisywały o wiele większe znaczenie niż inne narody, ceremoniał spotkania króla z cesarzową stawał się czymś ważniejszym od wszystkiego innego.

Poza tym ciągle mamy wrażenie, że w uczuciach Stanisława Augusta do Katarzyny wciąż pokutowało to uczucie, które ma słaba i sentymentalna kobieta do „swego pierwszego". Na przekór menuetom osiemnastowiecza i ówczesnej dystynkcji, pięknosłówkowatości i subtelności, na przekór tym dygom Jego Królewskiej Mości przed Jej Cesarską Mością cisną mi się gwałtem pod pióro grubiańskie słowa: „przecież on się na niej rozprawiczył". Te dwa momenty: doraźnego zwycięstwa mężczyzny i potem długich lat upokorzenia jego ambicji polityczno-królewskich, musiały się dziwnie plątać w mózgu starzejącego się Stanisława Augusta, gdy jechał tymi saniami na spotkanie ze swoją byłą kochanką po przeszło dwudziestopięcioletnim jej nie widzeniu, a przecież po ustawicznym z nią obcowaniu wśród politycznych intryg, dramatów, walk i upokorzeń.

Pacta conventa nie pozwalały królowi na opuszczenie terytorium Rzeczypospolitej bez jednomyślnej zgody sejmu. Miejsce spotkania obrane więc było w Kaniowie nad Dnieprem, z którego widać było dobrze brzeg przeciwny, należący już do cesarstwa rosyjskiego.

Ale wtedy, gdy król w Kaniowie rozgląda się po krajobrazie i wysila swoje i swojej świty pomysły, jakimi widowiskami uczcić i zabawić cesarzową, Katarzyna w Kijowie przyjmuje hołdy polskiej antykrólewskiej opozycji. Pojechali do Kijowa, aby uprzedzić króla i uniemożliwić jego politykę, i Ksawery Branicki, i Szczęsny Potocki, wojewoda ruski, człowiek nie tyle zły, ile głupi, nie tyle zdradziecki, ile opętany manią odegrania wielkiej politycznej roli, jeden z najbogatszych panów w całej Europie. Przyjeżdża jednocześnie z nimi Stackelberg i dziesiątki dam, i setki innych osób. Katarzyna nie ma w sobie nic z Hitlera, tym, których chce ujarzmić, bynajmniej nie okazuje ani wstrętu, ani pogardy, ani nawet nieuprzejmości. Przeciwnie, rozdaje ordery i serdeczne uśmiechy, jest wesoła, zalotna, dowcipna. Powiada księciu Józefowi Poniatowskiemu, którego stryj-król tu także przysłał, aby przeciwdziałał intrygom opozycji, że przypomina jej Stanisława Augusta, takim, jak go pamięta sprzed dwudziestu pięciu laty. Tylko dla jednego Stackelberga jest mało uprzejma. Nawet go raz w ogóle nie zaprosiła na jakiś spacer, tak że Stackelberg musiał się wcisnąć do cudzego powozu. Polakom powiada, że Stackelberg już się zestarzał.

Oczywiście jest w tym pazur jej dyplomatycznego geniuszu. Czuje ona, że wobec zbliżającej się wojny z Turcją będzie musiała zmienić jakoś swoją politykę wobec Polaków. W jakim kierunku, tego dobrze nie wie, ale nie zaszkodzi afrontami czynionymi Stackelbergowi obudzić niejasne jakieś nadzieje i zwalczającej Stanisława Augusta opozycji polskiej, i samego króla.

Opozycja polska we wszystkich planach królewskich widzi tylko jedno: możliwość polepszenia sytuacji politycznej króla wewnątrz kraju, i stąd chce plany królewskie zerwać. Król w Kaniowie chciał czynić Katarzynie obietnice, chciał jej stawiać „warunki przymierza". Jakież to wszystko może mieć znaczenie, skoro opozycja w Kijowie przemawia do cesarzowej słowami, które powtarza później w memoriale złożonym Potiomkinowi:

„Jeżeli konfederacja stanie w Warszawie - głosi ten memoriał - jak król sobie tego życzy, gabinet petersburski natrafi na przeszkody ze strony innych dworów, a nadto narazi się na tę wielką niedogodność, że król polski, skupiwszy w ręku swoim wszystkie środki, nie o interesach Rosji będzie myślał, ale o własnych, i Imperatorowa będzie musiała mieć wzgląd na jego żądania, tego zaś obawiać się nie należy od ludzi prywatnych, których całe znaczenie leży w poparciu Rosji"

Ton tego memoriału wydaje się nam dzisiaj zdradziecki. Wówczas uważany był on tylko za sposób dyplomatycznej walki z powiększaniem władzy królewskiej w Polsce. Przecież poseł szwedzki w Warszawie, hrabia Engeström, opowiada, jak tłumaczył jednemu Polakowi przy obiedzie, w jaki sposób jego król, Gustaw III, oswobodził się od gwarancji rosyjskiej i od prorosyjskiego stronnictwa „czapek" drogą zamachu stanu w 1772 roku, i jak ten Polak mu odpowiedział:

„Co do mnie, to wolałbym być niewolnikiem obcego państwa niż własnego króla".

Rozmowa ta miała miejsce w przededniu Sejmu Wielkiego, a Polakiem tym był nie kto inny, jak słynny patriota i pisarz: Tadeusz Czacki.

Wreszcie w wigilię imienin królewskich galera wioząca cesarzową przybywa do Kaniowa. Król w szalupie, otoczony kilkoma znakomitymi gośćmi, podpływa do galery. Cesarzowa powiada do księżnej de Ligne: „Niemożliwe jest powstrzymać się od ambarasu w pierwszej chwili". Na to księżna de Ligne: „Ambaras, który Wasza Cesarska Mość zobaczy u króla, nie może się nie podobać, bo to ambaras sentymentu i wdzięczności". Jakoż chyba obie strony spojrzały na siebie z ciekawością, o wiele większą u Stanisława Augusta, o wiele mniejszą u Katarzyny. Po uroczystościach, obiadach, dowcipach, gdy wstawano od stołu, król wziął od pazia laskę cesarzowej i podał jej. Ta chciała się zrewanżować i od jego znowuż pazia wzięła jego kapelusz. „Inny kapelusz dała mi Wasza Cesarska Mość przed laty" - powiedział wtedy Stanisław August. Wszystko było nastawione na to, aby sprawić wrażenie, że nie może być nikt na świecie bardziej cesarzowej oddany niż Stanisław August. Mocne słowa protestu, które sam redagował przeciwko pierwszemu rozbiorowi Polski, musiały być zapomniane. Na Katarzynę przecież czekał, aby się z nią spotkać, Józef II, udziałowiec pierwszego rozbioru Polski i ewentualny kandydat do dokonywania dalszych podziałów naszego państwa, pozbawionego siły zbrojnej, natomiast nasyconego obrońcami przed tyranią królewską.

Na rozmowę o ewentualnych planach sojuszu polsko-rosyjskiego Katarzyna odpowiedziała krótko:

„O! to nie jest rozmowa, którą można by prowadzić na galerze".

Książę de Ligne powiedział złośliwie o królu:

„Czekał trzy miesiące, wydał trzy miliony złotych, aby ją zobaczyć przez trzy godziny".

Z Kaniowa pojechał Stanisław August do Korsunia na spotkanie z cesarzem Józefem II austriackim. Ten, który chciał być Piotrem Wielkim swego państwa, ma­jąc zdolności co najwyżej Wilhelma II, był grzeczny, można powiedzieć: był histerycznie grzeczny. Powiedział Stanisławowi Augustowi, że jednego drzewka więcej Polsce nie zabierze; Kaniów i Korsuń upłynęły na zapewnieniach ze strony dwu byłych zaborców, że rozbiór Polski już się nie powtórzy. Pamiętajmy, że przez lata całe Stackelberg szantażował Stanisława Augusta groźbą, że od jego, Stackelberga, decyzji zależy tylko, aby Polska była całkowicie rozdarta.

Dopiero dziesięć miesięcy później, bo w marcu 1788 roku, przyszła odpowiedź Katarzyny na propozycje sojuszowe Stanisława Augusta. Odpowiedź ta była właściwie całkowicie negatywna. Była raczej drwiną z projektów Stanisława Augusta aniżeli ich przyjęciem. Cesarzowa odrzuciła wszelkie pomysły zmiany ustroju Polski, zniesienia liberum veto... Polska miała być nadal państwem wolnościowym. Odrzucała też cesarzowa z ironią i pogardą w duszy wszelkie żądania Stanisława Augusta, aby terytorium Rzeczypospolitej miało być powiększone o nabytki tureckie. Wszelkie powiększenia terytorialne cesarzowa rezerwowała tylko dla Rosji. Wreszcie przechodziła pogardliwie do porządku dziennego nad nieśmiałymi sugestiami Stanisława Augusta, aby jego sukcesorem na tronie polskim był jego synowiec, książę Stanisław Poniatowski. Zgadzała się łaskawie na gwarancje nietykalności terytorium Rzeczypospolitej oraz na udział w wojnie tureckiej Polaków, ale tylko kawalerii i tylko trzech brygad, wszystkiego dwunastu tysięcy ludzi. Rzecz niesłychanie ważna: z góry sama wyznacza dowódców tych brygad. Jedną miał dowodzić Ksawery Branicki, drugą Szczęsny Potocki, wojewoda ruski, trzecią dopiero książę Stanisław Poniatowski. Innymi słowy: dwie trzecie tego wojska miały być oddane najzajadlejszej antykrólewskiej opozycji, a tylko jedna trzecia obozowi królewskiemu. Jak zawsze Katarzyna była wierna swej zasadzie: divide et impera.

Historycy nienawidzący Stanisława Augusta, jak namiętny i tak pewny siebie Askenazy, tryumfują w tej chwili. Król został kopnięty, poniżony, cały jego projekt zbankrutował. Otóż odwrotnie, nigdy bardziej nie można podziwiać Stanisława Augusta, jak w tej chwili. Z tej odpowiedzi Katarzyny II, która istotnie chciała go poniżyć i odmówić, która cały jego projekt nazywała tylko „sztuczką" dla zdobycia sobie „przyrostu władzy", z jej odpowiedzi niewątpliwie negatywnej potrafił zrobić odskocznię do dalszej polityki, potrafił wyciągnąć z niej duże wartości.

Zaraz będziemy o tym mówić, ale teraz zacytujmy kilka dat.

Sojusz pomiędzy Rosją a Austrią, skierowany przeciw Turcji, podpisany został jeszcze w maju 1781 roku. Wtedy Katarzyna zmieniła ostatecznie swą dotychczaso­wą politykę propruską na politykę proaustriacką. Dnia 7 maja 1787 roku ma miejsce wyżej opisany zjazd w Kaniowie Katarzyny II ze Stanisławem Augustem. Dnia 16 sierpnia 1787 roku poseł rosyjski w Konstantynopolu Bułhakow odprowadzony zostaje do Zamku o Siedmiu Basztach i tam uwięziony, i zaczyna się wojna rosyjsko-turecka. We wrześniu 1787 roku wybucha krótka wojna Prus z republikańską partią Niderlandów w obronie WilhelmaV i kończy się prędkim i wspaniałym zwycięstwem Prus, co zbliża Prusy do Anglii. W lutym 1788 roku Józef II austriacki wypowiada wojnę Turcji. W marcu 1788 roku Katarzyna II odpowiada raczej negatywnie na projekty Stanisława Augusta. W czerwcu 1788 roku Gustaw III szwedzki wypowiada wojnę Rosji. W sierpniu i wrześniu 1788 roku Turcy odnoszą szereg wspaniałych zwycięstw nad sprzymierzeńcem Katarzyny II Józefem II.

Ale powyższa chronologia dla uplastycznienia sytuacji międzynarodowej powinna być uzupełniona danymi o dwóch zgonach.

Oto w listopadzie 1780 roku umarła stara hipokrytka, Maria Teresa austriacka, a co o wiele ważniejsze, dnia 17 sierpnia 1786 roku umarł Fryderyk II.

Powiększył on swe państwo z dwóch tysięcy sześciuset mil geograficznych na trzy tysiące sześćset i z dwóch milionów ludności na sześć milionów ludności, a wojsko z siedemdziesięciu sześciu tysięcy do dwustu tysięcy. Nie czekał, aż go napadną, sam zaczynał wojny prewencyjne; okazywał w życiu tyleż twardości charakteru, zdolności przewidywania, ile cynizmu. Katarzyna straciła najpoważniejszego personalnie partnera i najgroźniejzego dyplomatycznie przeciwnika. Jego następca i synowiec Fryderyk Wilhelm II był osobistością o głowie mętnej, różokrzyżowcem, małżonkiem dwóch żon jednocześnie za błogosławieństwem wyznania, do którego należał, politykiem słuchającym na zmianę sprzecznych rad swoich ministrów. Polska była więc wzmocniona nie tylko dlatego, że Katarzyna prowadziła wojnę, ale także przez tę zmianę na tronie pruskim.

W tej więc konstelacji międzynarodowej Stanisław August przystępuje do świetnego wykorzystania tych ochłapów, które Katarzyna niebacznie mu dała. Zagrał on przeciw genialnej Katarzynie i zagrał doskonale.

Przede wszystkim Katarzyna zasadniczo zgodziła się na powiększenie wojska, a więc wezwanie narodu polskiego do „aukcji" wojska nie jest już teraz rzucaniem rękawiczki polityce rosyjskiej, jak dawniej. Spostponowany przez Katarzynę Stackelberg musi milczeć. Król rozsyła uniwersały na sejm - będzie to Sejm Wielki roz­poczęty w 1788 roku - głoszące: „Aukcja wojska - oto cała nasza na teraz robota".

We wszystkich listach przedsejmikowych wzywa sejmiki, aby zaleciły przede wszystkim aukcję wojska.

I należy skonstatować wielką poprawę opinii. Polacy tak się dotychczas bali powiększania wojska, aby nie służyło władzy królewskiej - teraz zaczynają się na to powiększenie łatwo zgadzać, aczkolwiek na myśl, że na to wojsko trzeba będzie, nie daj Boże, płacić jakieś podatki, szlachta się wzdryga i stara się przed tą ewentualnością nieprzyjemną z góry zabezpieczyć, czasami w formie docinków zwróconych osobiście przeciwko królowi. Tak jeden z sejmików postanawia, że wojsko winien przede wszystkim opłacić biskup Poniatowski, co należy rozumieć jako insynuację, że przecież skradł skarby biskupa Sołtyka. Inny sejmik twierdzi, że aby utrzymać wojsko, trzeba pozamykać szkoły, których król nie wiadomo po co tyle pootwierał i które są najzupełniej zbyteczne, bo i tak zakonnicy powinni młodzież uczyć. Jeszcze inne sejmiki zastrzegają, aby oficerami w przyszłym wojsku mogła być tylko szlachta, a nie żadni cudzoziemcy, i żeby przy tej sposobności żaden biskup nie zarządzał dwi­ma diecezjami równocześnie - chodzi tu oczywiście znowuż o biskupa księcia Michała.

Jeszcze lepiej udało się królowi wykorzystać odpowiedź Katarzyny na terenie międzynarodowym.

Oto udało mu się wmówić Prusakom, że Katarzyna ofiarowała mu sojusz przeciwko Turkom.

Innymi słowy, fałszywą monetę, którą mu dała Katarzyna, udało się królowi sprzedać na terenie międzynarodowym jako monetę pełnowartościową.

W ten sposób zoperowana przez Stanisława Augusta odpowiedź Katarzyny sprowokowała później kontrofertę ze strony Prus, które także wystąpią z projektem sojuszu z Polską, oczywiście zupełnie innym niż ten, który nam przyznała Katarzyna.

Król był zasadniczym przeciwnikiem przymierza z Prusami, ale, oczywiście, co innego przymierze takie zawierać, a co innego doprowadzić do tego, aby Prusacy składali ofertę. Król chciał mieć tę ofertę, aby ją sprzedać Katarzynie i aby otworzyć licytację, przywracając w ten sposób stopniowo Polsce stanowisko państwa niepod­ległego, które może decydować się na wybór jednego z obozów państw współzawodniczących. Właśnie pod koniec 1787 roku zarysowują się wyraziście dwa takie obozy: Rosja i Austria, z jednej strony, oraz Anglia, Holandia i Prusy, wspierające Szwecję i Turcję - ze strony przeciwnej. Król nie wierzy Prusom, zna dobrze wiarołomność Anglii, ocenia kombinację prusko-angielską jako system przejściowy i niepewny, chce pozostać przy Rosji, ale chce sobie w tym obozie rosyjskim, którego obawia się porzucić, zyskać zupełnie inne dla Polski stanowisko.

Taka była niewątpliwie polityka królewska i dlatego przejdziemy teraz do polemiki z Askenazym w obronie Stanisława Augusta.

Askenazy, przeprowadzając w związku z rokiem 1787 porównanie pomiędzy dwoma monarchami, nazywa Augusta III lepszym królem od Stanisława Augusta. Pisze: „... król wówczas dużo lepszy, choć zgoła nieosobliwy, teraz po prostu tytularny".

August III, który przez całe życie chyba przez kwadrans nie zastanowił się poważniej nad jakąkolwiek kombinacją polityczną, a tylko kiwał głową i podawał tłuste dłonie do pocałowania, ma być królem „dużo lepszym" od Stanisława Augusta, jednego z najinteligentniejszych ludzi w Europie. Już ten brak obiektywizmu podrywa w nas zaufanie do sądów znakomitego historyka.

Gniewa się on także na Stanisława Augusta, że również w 1778 i 1779 roku chciał iść z Rosją i Prusami przeciw Austrii, chcąc w ten sposób odebrać Galicję z powrotem dla Polski. A czyż nie było obowiązkiem kierownika polityki polskiej skorzystać z nieporozumienia pomiędzy dwoma zaborcami w jakiś sposób? Byłoby okropne, gdyby wobec wojny prusko-austriackiej w 1778 roku, wojny dwóch naszych zaborców, polityka polska miała pozostać zupełnie bierna. Odczuwamy uczucie ulgi, gdy się do wiadujemy, że przecież Stanisław August myślał o wykorzystaniu tej wojny w interesach Polski.

Askenazy pisze:

„Te pozorne próby emancypacji, kruche jak nici pajęcze, te polityczne konszachty zagraniczne prywatnego człowieka raczej niż monarchy, nawiązywane były przez Stanisława Augusta (...) przy lada okazji, przez lada jakich pośredników i również łatwo, jak napoczęte, były odstępowane".

Wszystko to są namiętne i tendencyjne niesprawiedliwości. Ani wojna prusko-austriacka 1778 roku, ani zapowiedź wojny rosyjsko-tureckiej w roku 1787 nie mogą być nazywane „lada jaką okazją". To, że próby te były „pajęcze", że robiły wra żenie prób „prywatnego człowieka", jest oczywiście prawdą, ale wina za to nie spoczywa na Stanisławie Auguście, lecz na ustroju polskim, który właściwie był ustrojem skierowanym w kierunku niedopuszczania, aby na terytorium polskim działało w ogóle państwo polskie. W tych warunkach polityka, oparta na sile „pajęczej", musiała być „pajęczą".

Wczytując się w Askenazego, zrozumiałem, jak dalece, pomimo całego swego talentu i erudycji, operuje on anachronicznym sposobem myślenia i jak sobie rozumowanie ułatwia. Pisze on, na przykład, a raczej nie pisze, lecz grzmi, wydaje wyrok nieodwołalny:

„Trzeba było albo z dworami cesarskimi pójść na Turcję - a widzieliśmy, jaka to była droga i jakie widoki. Albo też trzeba było pójść na dwory cesarskie - a tędy pójść było można jedynie z Prusami. (...) Żadna dzisiejsza hiperkrytyka dziejopisarska, żadne dziejopisarskie esprit d'escalier, żadne niewczesne, spóźnione rekryminacje nie są zdolne zaciemnić tego najprostszego dylematu".

Askenazy, pisząc o „pójściu z dworami cesarskimi na Turcję" i o tym, że się ten projekt skończył na niczym, ma na myśli projekt kaniowski i jego skarykaturowanie przez Katarzynę. Ale Askenazy zapomina, że w stadium kaniowskim Stanisław August w pierwszej linii musiał myśleć nie o tym, z kim pójść, ale jak w ogóle odzyskać możność jakichkolwiek ruchów. Był przecież w obcęgach władzy rosyjskiej, był pomiędzy Stackelbergiem a prorosyjską polską opozycją. Z tych obcęgów musiał się oswobodzić i do tego przede wszystkim dążył, co słusznie zrozumiała od razu ta genialna baba Katarzyna II, gdy pisała: „To wszystko sztuczka królewska, aby pochwycić jakiś przyrost swojej władzy". Stąd polityka kaniowska była najzupełniej słuszna. Łatwo jest politykę robić piórem na cierpliwym papierze, łatwo jest także wygłaszać wielkie zamiary, dobywając szabli, aby pogrążyć kraj w krwi, katastrofie i niewoli. Stanisław August nie uprawiał żadnego z tych dwu rodzajów polityki łatwiejszej. Jego sytuacja była arcytrudna, w Kaniowie robił rzecz słuszną i owocną.

Wydarzenia jednak przyniosły Polsce dużo lepszą koniunkturę, która była aż za dobra, bo przyprawiła nas o zawrót głowy i spowodowała katastrofę ostateczną.

Sejm Wielki

Sejm 1788 roku rozpoczął się 6 października i z początku jak gdyby się wydawało, iż wszystko pójdzie zwyczajnym trybem polskiego sejmowania. Otworzył sesję Kwilecki w zastępstwie marszałka starej laski, Gadomskiego, posłowie i senatorowie ubrani byli przeważnie po cudzoziemsku, jeden Radziwiłł „Panie Kochanku", dożywający swych ostatnich lat, miał na sobie aksamitną delię, „na opuszki spiętą", u góry klamrę z diamentów, wśród których jaśniał karbunkuł, na głowie sobolowy kołpak, przy boku karabelę lśniącą od diamentów. Siedział, wodził do­koła przedwcześnie starczymi oczyma i sapał. Na drugi dzień sesji sprowadził do swego pałacu wszystkich senatorów i posłów Litwinów. „Panowie bracia - powiedział, ukazując się gościom w sali jadalnej - zanim zaczniemy radzić o dobru Rzeczypospolitej, posilmy się nieco". Napito się wódki gdańskiej, zakąszono ją piernikami i tłuczeńcami, po czym dopiero zajęto miejsca przy stole. Dokoła stołu stały jakieś beczki, nie wiedziano, co w nich było, ale służba odbiła je z wielkim hałasem i wysypała na srebrne blaty, stojące na stole, tysiące ostryg. Wniesiono dziesiątki potraw litewskich, radziwiłłowskich, wędzonek z łosia, chrapłosia marynowanych w occie, bigosów, kiełbas, pieczeni, niezliczonych rodzajów pierogów o nieskończonych rodzajach nadzienia. Wina były tylko węgierskie, wytrawne i słodkie, ale win tych było dużo.

Rozprawy o dobru Rzeczypospolitej po tym wszystkim musiały być esencjonalne.

A więc wszystko - powtarzam - zaczęło się jak dawniej, a jednak od pierwszych dni tego sejmu ogarnia nas całkiem inna atmosfera moralna, która później z miesiąca na miesiąc, z tygodnia na tydzień będzie w sposób rewolucyjny wypędzać dawne zanieczyszczone powietrze. Jak gdyby nie ci sami ludzie, nie ten sam kraj, nie ta sama Polska, jak gdyby nie dwa lata temu był ten sejm laski Gadomskiego i nie kilka tygodni przed tym odbyły się sejmiki, na których uchwalono uszczypliwe in­strukcje.

Co się stało, skąd ta nagła, wspaniała, rehabilitująca nasz naród w oczach historii, tak słusznie później przez potomność kochana, wielka odmiana?

Jak dla urodzenia się dziecka potrzebny jest ojciec i matka, i to, co nazwijmy miłością, tak w każdym wielkim wydarzeniu dziejowym należy się dopatrzyć nie jednej, lecz kilku przyczyn i praprzyczyn.

Wyliczmy teraz różne czynniki, które wytworzyły tę zupełnie nową atmosferę moralną na sejmie zwołanym w 1788 roku.

Wpływ publicystyki tego kierunku, który wspierał, protegował i organizował Stanisław August. Wpływ tych publicystów był ogromny, choć oni sami przeważnie do sejmu nie weszli, bo w tradycjach polskich leży jak najgorsza selekcja ludzi i odsuwanie od kierownictwa ludzi najodpowiedniejszych. Zresztą największy z tych publicystów, Stanisław Staszic, nie mógł wejść do sejmu ze względów formalnych.

Posłowie do Sejmu Wielkiego składali się w dużej liczbie z ludzi, których sejmikom Stanisław August do wyboru zalecał. Tutaj raz jeszcze wypowiedzmy uznanie dla jego sposobu działania. Oto przecież ci przez niego sejmikom rekomendowani ludzie w czasie prac tego sejmu byli bardzo często jego przeciwnikami politycznymi, a więc wskazując kandydatów na posłów, nie starał się on ułatwić wyboru jakimś od siebie zależnym kreaturom, lecz wskazywał na ludzi pewnego typu myślenia. Ludzie przez niego wskazani będą go później zwalczać, ale jakże inne będą już metody tego zwalczania w porównaniu z haniebnej pamięci konfederacją radomską czy barską. Konfederacja barska, walcząc z królem, rozwalała wszelkie instytucje państwowe, nie dopuszczała do zebrania się sejmu czy trybunału - Sejm Wielki, walcząc z królem i odbierając mu władzę, przekazywał tę władzę natych­miast jakiejś innej instytucji państwowej. Zniósł Departament Wojskowy, będący pod wpływami króla - stworzył Komisję Wojskową; odebrał królowi politykę zagraniczną - przekazał ją Deputacji Spraw Obcych. Ksiądz Kalinka twierdzi, że na tych reformach Polska źle wyszła - to oczywiście może być przedmiotem sporu czy dalszych badań, ale bezsporne jest, że metody Sejmu Wielkiego były uczciwsze od metod konfederacji barskiej. Była to różnica pomiędzy opozycją państwową a anarchią antypaństwową.

Wielkim nauczycielem tych nowych metod państwowego działania był właśnie Stanisław August.

Jako na trzecią przyczynę odmienności Sejmu Wielkiego od sejmów poprzednich wskażę na nową sytuację międzynarodową, o której pisałem w rozdziale poprzednim. W dniu zebrania się tego sejmu Katarzyna już jest od czternastu miesięcy w wojnie z Turcją, a od czterech miesięcy także w wojnie ze Szwecją. Katarzyna działa w sojuszu z Austrią, ale Austria ponosi klęski militarne, i przeciw Katarzynie i Austrii uformowało się współdziałanie Prus i Anglii. Koło solidarności państw nas otaczających, to koło, które nas zdusiło w 1772 roku, teraz przez bieg wydarzeń politycznych zostało rozbite. Ale ta zasadnicza zmiana koniunktury międzynarodowej, jakkolwiek tłumaczy nam bardzo wiele możności uskutecznienia przez Sejm Wielki reform, nie daje nam odpowiedzi, skąd powstała na tym sejmie ta całkiem nowa polityczna atmosfera moralna.

Musimy więc w tłumaczeniu tego zjawiska sięgnąć do mojej tezy o zbiorowych zmianach psychologicznych całych społeczeństw, które zawsze można obserwować w historii. W tym samym czasie przecież Francja zmienia swą psychikę narodową - w rok po zebraniu się u nas Sejmu Wielkiego rozpoczyna się we Francji wielka rewolucja ustrojowa, polityczna i społeczna. U nas ta zmiana psychiki wywołała zupełnie inne skutki niż we Francji, ale miała ten sam charakter wybuchu pewnych rzeczy, które dawno w myślach społeczeństwa nurtowały. Cóż tę nagłość wybuchu psychiki całego społeczeństwa spowodowało? Zdaje się, że trzeba będzie jednak sięgnąć do mojej tezy, że nad zmianami psychologicznymi społeczeństw panują te same siły, które panują nad urodzajem i nieurodzajem, nad wegetacją, nad klimatem, nad przypływami i odpływami morza, nad burzami na oceanie, nad działaniem rozrodczych organów kobiety - siły kosmiczne.

Sejm Wielki został zawiązany pod węzłem konfederacji, czyli że nie ulegał liberum veto i uchwały miały zapadać większością głosów. Marszałków sejmu pod węzłem konfederacji musiało być zawsze dwóch: koronny i litewski.

Marszałkiem koronnym został Stanisław Małachowski herbu Nałęcz, człowiek niezbyt zdolny, lecz w odróżnieniu od swego brata rodzonego, kanclerza Jacka Małachowskiego, bardzo uczciwy. Nazywano go Arystydesem polskim. Kiedyś, będąc marszałkiem trybunału, był „zręcznością patronów zwiedzony", innymi słowy, pod wpływem wymownej argumentacji adwokackiej niesłusznie zawyrokował w sprawie jakiegoś sporu majątkowego. Gdy po wyroku się nad sprawą jeszcze raz zastanowił i zdecydował, że sądził niesprawiedliwie, z własne go majątku stronie skrzywdzonej stratę wynagrodził. W tej historii łączą się z sobą trzy rzeczy: to, co Francuzi nazywają l'esprit d'escalier, bezwzględna uczciwość człowieka przy wykonywaniu swego urzędu i wielkopańskie możliwości.

Marszałkiem litewskim został Kazimierz Nestor książę Sapieha, syn wojewodziny mścisławskiej, która była siostrą Ksawerego Branickiego, a notoryczną eks-kochanką Stanisława Augusta. Był to krzykacz, frazesowicz, znany ze skandalicznego a szalbierczego procesu rozwodowego ze swą żoną, z domu księżniczką Sanguszkówną. Teraz krzykactwo i frazes pozostały, szalbierczość zniknęła. Służył ojczyźnie w sposób demagogiczny, lecz ze szczerego serca.

W tydzień po otwarciu sesji, bo dnia 13 października 1788 roku, poseł pruski Ludwik Buchholz odczytał deklarację swojego króla, która powołując się na słuchy o projektowanym przymierzu Rzeczypospolitej z Rosją przeciwko Turkom i krytykując pomysł tego przymierza, proponuje w zamian Polsce sojusz wzajemny.

Wrażenie tej deklaracji było ogromne. Przeszło pięćdziesięciu senatorów i posłów rzuciło tegoż dnia Buchholzowi swe bilety wizytowe. Zawitał dzień, w którym Polakom się zdawało, że znalezione zostało wyjście spod nieznośnej hegemonii rosyjskiej.

Od tej też chwili zaczyna się podział historii Sejmu Wielkiego na dwa nurty.

Jeden nurt dotyczy państwa, skarbu i wojska, reform społecznych. Ten nurt płynie w tym kierunku, w którym go wytknęła myśl państwowa starych książąt Czartoryskich oraz uporczywa, pełna osobistego poświęcenia, często ukrywana, zawsze godna szacunku, praca całego życia samego Stanisława Augusta, to znaczy w kierunku dania Polsce jakiejś rozsądnej władzy zamiast „złotej wolności" z liberum veto, dania wojska zamiast przekonania, że wojsko dla wolności może być niebezpieczne, ponieważ może służyć tyranii, wreszcie dokonania reform w dziedzinie wyznaniowej, mieszczańskiej, włościańskiej, którym tak dotychczas nie chętne było polskie społeczeństwo szlacheckie XVIII wieku. Tego więc nurtu ojcem był sam król i tutaj można zawołać, że król był z sejmem, a sejm z królem.

Ale był także nurt drugi tegoż Sejmu Wielkiego, to jest polityka zagraniczna tego sejmu. Tutaj drogi sejmu i króla rozchodziły się w sposób wyraźny. Stanisław August rozumował w sposób następujący: dopóki nie mamy poważnego wojska, dopóty się sami nie obronimy przed dalszymi rozbiorami. Przed tymi rozbiorami obronić nas może tylko Rosja. Nie możemy więc z nią zadzierać, dopóki tego wojska nie zbudujemy, czyli na jego organizację musimy wydyplomatyzować rosyjską zgodę. Stanisław August nie wierzył systemowi angielsko -pruskiemu w Europie i nie chciał się z nim łączyć. Na politykę angielską patrzył uważnie już od wojny siedmioletniej i był świadkiem ciągłego zdradzania przez Anglię swoich sojuszników. Lata spędzone w terminie u Williamsa nie poszły u niego na marne. Co do Prus, to uważał, że chcą nas z Rosją pokłócić, aby się potem z tąż Rosją nami podzie lić.

Tak się zresztą potem stało.

W ocenie tej polityki Stanisława Augusta bardzo się między sobą różnią dwaj nasi historycy: Askenazy i ksiądz Walerian Kalinka. Askenazy jest późniejszy, popędliwszy i potępia króla w sposób płytki i bezwzględny. Ksiądz Walerian Kalinka, wcześniejszy, ale o wiele głębszy, idzie za daleko w obronie prorosyjskiej polityki króla, bo potępia nawet sam projekt kaniowski przymierza polsko-rosyjskiego, dlatego że, jak twierdzi, projekt ten spowodował i sprowokował przymierze polsko-pruskie. To już jest zupełnie niesprawiedliwe. Kaniów spowodował przede wszystkim możność rozpoczęcia powiększania wojska, bez którego nie byłoby możliwe wstąpienie Rzeczypospolitej na drogę odzyskania faktycznej niepodległości. Po drugie, sama oferta pruska była dla nas niewątpliwie zbawienna i tak ją niewątpliwie oceniał wróg największy zawarcia przymierza z Prusami, to jest sam Stanisław August. Co innego zawarcie przymierza, co innego spowodowanie oferty przymierza. Od razu po deklaracji Buchholza król tłumaczy Stackelbergowi, że teraz trzeba, aby imperatorowa zaofiarowała nam to i tamto, aby umysły od Prus odwrócić. Widać wyraźną grę na podbijanie licytacji, najzupełniej zgodną z zasadami dobrej dyplomacji.

Na razie jednak król panuje nad obydwoma nurtami. Dnia 12 października 1788 roku zaleca znalezienie pieniędzy na zbudowanie armii, a dnia 20 października na wniosek Walewskiego, wojewody sieradzkiego, zapada na sejmie uchwała o armii stutysięcznej. Ksiądz Kalinka zrzędzi, że Polska nie miała pieniędzy na tak dużą armię. Cóż z tego! Uchwała była wytknięciem słusznego programu. Czemuż o tyle mniejsze od Polski Prusy, powiększone świeżo o polskie prowincje, z nieurodzajną glebą, mogły utrzymywać przeszło dwustutysięczną armię? Zresztą w tym miejscu pozwolimy sobie zacytować statystykę wzajemnego stosunku państw europejskich z 1788 roku.

Co do obszaru Polska zajmowała czwarte miejsce w Europie. Cyfry poniższe są podane w polskich milach kwadratowych:

Rosja europejska	81 838
Austria i Węgry	11 910
Francja	9 822
Polska	9 438
Hiszpania	9 064
Szwecja	8 212
Wielka Brytania	5 399
Prusy	3 409

Co do liczby mieszkańców Polska zajmowała szóste miejsce w Europie:

Rosja europejska	26 600 000
Francja	26 000 000
Austria i Węgry	25 000 000
Wielka Brytania	13 745 000
Hiszpania	10 268 000
Polska	8 790 000
Prusy	5 537 000
Szwecja	2 150 000

Wreszcie co do gęstości zaludnienia Polska zajmowała szóste miejsce. Na jedną milę kwadratową przypadało ludności:

Francja	2 668
Wielka Brytania	2 545
Austria i Węgry	2 015
Prusy	1 613
Hiszpania	1 132
Polska	931
Rosja europejska	325
Szwecja	262

Tylko, oczywiście, co do waloru gospodarczego tej ludności były między tymi państwami olbrzymie różnice. We Francji były ogromne miasta, bogate rękodzieła, olbrzymia konsumpcja dóbr gospodarczych. W Rosji nędza z biedą półdzikiego chłopa. Polskie miasto wyglądało mniej więcej zgodnie z satyrą biskupa Krasickiego, który powiada, że w mieście:

Były trzy karczmy, bram cztery ułomki,

Klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki.

O autorze uchwały stutysięcznej armii, wojewodzie Walewskim herbu Kolumna, opowiada Niemcewicz ze słów księcia Sanguszki następującą anegdotę. Podejmował on już po rozbiorach tego księcia nader gościnnie i po dobrej ilości kielichów powiedział przy nim:

„O Boże, wkrótce stanę przed Tobą i zapytam się Ciebie, dlaczego tak uporczywie prześladujesz Polskę i dzisiaj zgubiłeś ją, a jeżeli mi nie dasz dobrej racji, bę­dziesz się musiał wybić ze mną".

Bluźnierstwo to, powiedziane oczywiście po pijanemu, jest jednak charakterystyczne dla epoki przez nas opisywanej.

Tegoż dnia, 20 października 1788 roku, sejm uchwalił odpowiedź dla Prus. Od początku do końca podyktował ją Stanisław August, ale wolał, aby ją zaproponował Ignacy Potocki i aby prawa autorskie do Ignacego Potockiego należały. Zdawał sobie sprawę ze swej niepopularności, która mogłaby uchwaleniu treści odpowiedzi zaszkodzić. Odpowiedź była grzeczna, ale wyczekująca, właśnie taka, aby podbić licytację o sympatie Polaków między Rosją a Prusami. Uchwalono ją jednomyślnie.

Być może, że taka polityka udawałaby się i dalej królowi, gdyby nie to, że do Warszawy dla pomocy ociężałemu Buchholzowi zjechał jako wysłannik króla pruskiego margrabia Lucchesini, który potrafił sobie zdobyć wpływ ogromny na przekonania senatorów i posłów polskich. Znowu, jak za sejmu rozbiorowego, zaczął się pojedynek pomiędzy królem polskim a agentem obcym i znowuż król polski, broniący rozumnie i przezornie interesów Rzeczypospolitej, wyszedł z tego pojedynku zwyciężony, a rząd dusz uchwycił w swe ręce dyplomata obcy.

Ale metody Lucchesiniego były zupełnie odmienne od metod Repnina czy Stackelberga. Ten sejm nie był przekupny, Lucchesini przekupił tylko jednego senatora, mianowicie biskupa Rybińskiego; prawda, że potrafił go wsadzić do Deputacji do załatwiania spraw polityki zagranicznej i zapewnić mu wielkie wpływy. Natomiast działał za pomocą zręcznej argumentacji w imię interesów Polski, grał na polskim patriotyzmie, na naszych najszlachetniejszych uczuciach i na nerwowym braku zaufania do Stanisława Augusta.

O Lucchesinim opowiadają nasi historycy, że gdy pierwszy raz pojawił się na oczy Fryderykowi II, ten go zapytał grubiańsko:

- Do pókiż to margrabiowie włoscy będą tak podli, aby się sprzedawać monarchom niemieckim?

- Do póty - miał odpowiedzieć Lucchesini - do póki monarchowie niemieccy będą tak głupi, aby ich kupować.

Nie wierzę absolutnie w całą tę anegdotę i przypuszczam, że ją wymyślił sam Lucchesini, aby nam zaimponować. Zresztą przypomina ona scenę z Tej trzeciej Sienkiewicza i ciekawe, czy nie była jej prototypem. Do Świateckiego przychodzi jakiś jegomość, który chce kupić jego obraz. Światecki powiada, że tak podły obraz może kupić tylko idiota.

- Nie jestem idiotą, powiada kupujący, tylko lubię kupować obrazy malowane przez idiotów.

- Kiedy tak, to dobrze - odpowiada Światecki. Natomiast więcej mi odpowiada wiadomość, że w Moguncji, podczas wyborów elektora, kręcił się między kanonikami Lucchesini przebrany za jubilera i przekupywał ich na rzecz króla pruskiego.

W każdym razie dyplomacja pruska nie dałaby sobie absolutnie rady z chwiejnym i narowistym temperamentem Polaków, którzy jak nerwowa klacz to rwali się naprzód, to skakali w bok, gdyby nie ten Włoch, mający w mózgu elektryczność na jedwabnych włóknach. Król pruski, ów głupawy Fryderyk Wilhelm II, przysyłał mu niedorzeczne instrukcje, które by od razu zniweczyły sympatie Polaków, a Lucchesini je wywracał do góry nogami albo wręcz odsyłał, tłumacząc, że są szkodliwe.

Jeszcze jedna anegdota o Lucchesinim. Ten zwyciężający Polaków dyplomata był przez nich zwyciężany tylko w jednej dziedzinie, to jest szczęścia rodzinnego. Kochankiem jego żony miał być Julian Niemcewicz. Na jakimś balu w Warszawie jeden z posłów, źle mówiący po francusku, powiedział o margrabinie Lucchesini:

- Je la trop connu.

- Das könte wohl war sein - mruknął, słysząc te słowa, starszy kolega Lucchesiniego, Buchholz, który go oczywiście nie lubił, jako bardziej zdolnego.

Teraz sejm rozpoczyna szturm na Radę Nieustającą, ponieważ instytucja ta zrodzona została z hańby traktatu rozbiorowego. W ostatnich jednak latach wpływy Stackelberga w tej Radzie zmalały, wpływy króla wzrosły. Obecnie, od chwili oferty pruskiej, Stackelberg przestał liczyć się w Warszawie, upadek jego wpływów wśród Polaków był całkowity, nikogo już nie może ani przekupić, ani zastraszyć, ani podburzyć przeciwko królowi czy sejmowi. Toteż ksiądz Kalinka żałuje Departamentu Wojskowego, żałuje generała Komarzewskiego, fachowego kierownika naszego małego wojska, których sejm usunął 3 listopada 1788 roku, stwarzając na ich miejsce Komisję Wojskową w dniu 23 grudnia. Komisja ta składała się już z hetmanów oraz senatorów i posłów obranych.

Król pruski chciał dalej wykonywać swe prawa gwaranta, które mu przysługiwały na mocy traktatu rozbiorowego, i chciał się nawet o nie upominać, co by oczywiście popsuło całą robotę Lucchesiniego. Ale Lucchesini powstrzymał te niezgrabności i przeciwnie, dnia 19 listopada 1788 roku zawiadomił, że król pruski zrzeka się całkowicie i nieodwołalnie wszelkich swoich praw gwaranta.

Było to posunięcie arcyzręczne, zwłaszcza że Lucchesini, jak teraz dopiero wiemy, wcale nie był naszym przyjacielem; on właśnie poradził bankierom genueńskim, aby odmówili nam pożyczki na wojsko, czyli przeciwdziałał naszym wysiłkom zdobycia prawdziwej niepodległości. Lucchesini chciał nas po prostu podniecić przeciwko Rosji i czynił to fachowo i umiejętnie.

Stackelberg proponuje Stanisławowi Augustowi w końcu listopada, aby zawiązał rekonfederację przeciwko Sejmowi Wielkiemu i w tym celu wyjechał z Warszawy. Jest to pierwszy plan późniejszej Targowicy. Ale król odrzuca gniewnie propozycje Stackelberga.

Niemniej jednak polityka zagraniczna wysuwa się z rąk Stanisława Augusta. Sejm na posiedzeniu dnia 20 grudnia 1788 roku wybiera Deputację Zagraniczną, do której wchodzą: Ignacy Potocki, jako przewodniczący, biskup Rybiński, kasztelan Zieliński, Seweryn Potocki, Czacki, Matuszewicz, Zabiełło i Sobolewski. W tej deputacji tylko jeden biskup Rybiński jest na tajnym żołdzie pruskim. To niewiele. W tymże XVIII wieku w Anglii sir Robert Walpole powiadał, że zna cenę każdej cnoty angielskiej. Natomiast zręczność Lucchesiniego polegała na tym, że jego szpieg biskup Rybiński dostał po Ignacym Potockim najwięcej głosów przy wyborze tej deputacji.

Po posunięciu Lucchesiniego z wycofaniem Prus z gwarancji nic już nie mogło powstrzymać sejmu od zniesienia Rady Nieustającej, czyli od rzucenia Katarzy­nie rękawicy wyzwania. Król przemawia przeciwko temu. W krótkich słowach wypowiada cały swój program polityczny:

„Zupełne uchylenie Rady znaczyłoby z naszej strony zerwanie traktatu. Czy byłoby to sumiennie i czy byłoby roztropnie łamać traktat, nie mając siły na utrzymanie takiego kroku?" Innymi słowy: pierwej zbudujmy siłę wojskową, a dopiero później zadzierajmy z Rosją.

Ale posłowie rozumują inaczej. Myślą pod wpływem Lucchesiniego: nie zbudowaliśmy, co prawda, jeszcze armii, ale król jegomość pruski jest z nami. Dnia 19 stycznia 1789 roku uchwalają obalenie Rady Nieustającej stu dwudziestu głosami przeciwko jedenastu, przy sześćdziesięciu dwu wstrzymujących się.

Zaczyna się okres zwycięstw polityki Sejmu Wielkiego nad Rosją. Sejm zaczyna stawiać warunki, pod jakimi wojska rosyjskie mają przechodzić przez ziemie Rzeczypospolitej. Warunki te są dla Rosjan uciążliwe i cesarzowa Katarzyna dnia 30 maja oświadcza, że jej wojska w ogóle nie będą wchodzić na nasze terytorium i zdążać będą na plac boju z Turkami drogą okrężną. Posłowie sejmowi tryumfują. Lucchesini woła: „A widzicie!". Cesarzowa jeszcze przedtem zakazała duchowień­stwu prawosławnemu w Polsce odbywania modłów za jej osobę, co było od wielu lat praktykowane. Potiomkin czuli się do Polski. Przysyła nam w prezencie dwanaście armat oraz pięćset karabinów i wymawia, że do niego, zaszczyconego indygenatem polskim, napisano po francusku. List Potiomkina napisany jest po polsku.

Stanisław August wypowiada jednak, nazajutrz po deklaracji cesarzowej o wycofaniu ostatecznym wojsk rosyjskich z naszego terytorium, słowa zupełnie prorocze. Mówi:

„Trzeba wiedzieć, czyli za tą deklaracją, a potem za pomyślnościami przeciwko Turkom i Szwedom, nie nastąpi kiedyś sroga zemsta".

Stanisław August przepowiada w tej chwili dokładnie. Katarzyna istotnie pobiła Turków, ze Szwedami zawarła pokój, a na nas zemściła się bezwzględnie. Sejm Wielki powinien był swój program niepodległości oprzeć na wojnie prewencyjnej z Rosją. Trzeba było atakować Katarzynę w tej chwili, kiedy miała ręce związane wojną z Turcją i Szwecją. Ale na to Sejm Wielki nie miał wojska, nie miał pieniędzy, nie miał wodzów, no i nie miał Fryderyka II na tronie. Fryderyk II na pewno byłby to zrobił, gdyby był narodem polskim.

Ale wróćmy teraz do nurtu przeobrażeń wewnętrznych. Sejm Wielki jako zjawisko reformowania Polski stworzyli ci, którzy dotychczas chodzili ubrani po francusku, jak sam Stanisław August. Sejm Wielki - co tu gadać - był jednym z odgałęzień francuskiej myśli politycznej, która wszedłszy w polskie mózgi, dokonała w nich rozumnej rewizji dotychczasowych pojęć politycznych. Ale teraz, właśnie dlatego, że właściwie zrozumiano myśl europejską, zaczyna się odrodzenie tradycji polskiej, powrotna do niej miłość. Pierwszy Jan Potocki, podróżnik i pisarz, wraca z zagranicy i przebiera się po polsku. Kazimierz Nestor Sapieha oddaje swe pukle pod nożyczki pięknej pani na wielkim zebraniu i także wkłada kontusz i podgala łeb. Wszyscy zaczynają łby golić.

Ciekawe jest także, że wewnętrzna polityka Sejmu Wielkiego, bezwzględnie rozumna i szlachetna, wywołuje większe sprzeciwy niż ryzykowna polityka zagra­niczna. Reformy wewnętrzne, za którymi był król, nie podobały się - polityka zagraniczna budziła zaufanie częściowo także dlatego, że król był jej przeciwnikiem.

Ksiądz Kitowicz krytykował między innymi prymasa Poniatowskiego, który był najgorliwszym reformatorem Polski w duchu oświecenia i który kazał księżom z ambon wzywać do szczepienia ospy i do innych tego rodzaju nowości, którym racjonalizm przypisywał jak największe znaczenie. Prymas Poniatowski był także wielkim obrońcą włościan. Ksiądz Kitowicz wyśmiewa się z prymasa; pisze o nim:

„Tak w pierwszym roku wstępu swego do katedry gnieźnieńskiej wydał książę proces, z pobudki pasterskiej pieczołowitości nie tylko o duszne, ale i cielesne zdrowie owieczek swoich na początku procesu położonej, ażeby ludzie zbóż niedojrzałych i fruktów takichże nie jedli, żeby panowie chłopom podczas żniwa, kiedy największe upały, czapek przed sobą trzymać nie rozkazywali. Co za śmieszne przestrogi, pokazujące grubą niewiadomość rzeczy nawet pierwszej potrzeby i uprzedzenie nieroztropne o wszystkich ludziach; a wżdy to chleb najsmaczniejszy ze zboża niedostałego, a na kaszę żną żyto i pszenicę wtenczas, póki jeszcze ziarko nie doszło do miary, ma cokolwiek zieloności i miękkości; fruktów niedojrzałych i wtenczas cierpkich nikt nie je z ludzi rozumniejszych, tylko dzieci, dla których szkoda procesów pisać, bo mają bliżej rodziców, którzy im z przyrodzonej miłości, ile mogą, takich owoców jeść zabraniają. Jeżeliby zaś znalazł się jakiś pan taki, który by żnącemu chłopu kazał przed sobą czapkę trzymać, uszedłby w kraju za raroga".

Sejm w poszukiwaniu pieniędzy na wojsko wydał uchwałę, aby rzeźnicy oddawali na podatek skóry zdarte przy uboju bydła. Pomysł ten był istotnie niefortunny i został odwołany, ale był wydany w najlepszych intencjach. Zobaczmy teraz, jak się z niego nabija ksiądz Kitowicz:

„Jeżeli co, tedy podatek skórowy przeświadczać czytelnika powinien, że sejm teraźniejszy nie rządzi się duchem swojej ojczyźnie życzliwym, ale duchem złośli­wym, na to usadzonym, aby w kraju nigdy porządku dobrego nie było (...) Przystępuję już do wyłuszczania rzeczy, iż podatku skórowego nie mógł już wymyślić i podać Stanom inny duch, [tylko zły duch,] a to mniemanie objaśnia się przez skutki.

1) Wielka ekspensa, a próżna, na oficjalistów skórowych, jako to pisarzów i strażników, tak iż ci sami słudzy przeszło milion złotych intraty z tego podatku pożerają.

2) Mało nie drugie tyle ekspensy w pierwszym roku na budowanie szopów po miastach wielkich do suszenia skór, w dalszym zaś czasie na konserwację ich i coraz to inną modę przerabianie, toż na ludzi do rozwieszania i składania tychże skór, przynajmniej czwarta część (...) ekspensy początkowej.

(...) Po ubitej konstytucji na te skóry roku 1789 i po wziętym skutku onej prima Januarii 1790, gdy rzeźnicy znieśli skóry do szopy skarbowej, znieśli zaś przez zdradę i gniew świeże, prosto z bydląt zdjęte, w samej Warszawie takich na kupę złożonych, nim przyszły do rozwieszania, zepsuło się 500, które musieli utopić w Wiśle dla fetoru nieznośnego, którego nie tylko chodzący około nich wytrzymać nie mogli, ale też nikt około tej szopy, gdzie pomienione skóry śmierdziały, nie mógł przejść z otwartym nosem".

W sierpniu 1789 roku sejm wszczął proces przeciwko byłemu marszałkowi sejmu rozbiorowego Adamowi Ponińskiemu herbu Łodzia, który poprzednio otrzymał tytuł księcia. Proces ten zakończy się skazaniem Ponińskiego na pozbawienie wszelkich dóbr łącznie z nazwiskiem; będzie się go później nazywało: Adam, bywszy Poniński. Zacytujemy urywki z relacji księdza Kitowicza o tym procesie.

„Dnia 24 sierpnia wzięta jest pierwszy raz sprawa Ponińskiego. Do innych jego występków trzeba by mu i ten przypisać, że odmówił żonę Kozłowskiemu, patronowi, z której przyczyny ten nieborak, chłopak młody żony pięknej pozbawiony, ogłupiał".

Albo o ucieczce Ponińskiego z więzienia: „Siedział w nim (areszcie) do 2 lipca, którego to dnia uszedł takim sposobem:

W pokoju jego sypialnianym była szafka na kształt biblioteczki, za tą szafką było okno zamurowane w jedną cegłę, wychodzące do drugiego pokoju, nie za mieszkanego; szafka ta nie przytykała do samego muru, ale była cokolwiek odstawiona, tak iż się za nią mógł człowiek wcisnąć. W tym tedy oknie, powoli pracując, któryś z jego ludzi wyświdrował w murze na wylot dziurę. Gdy już robota była gotowa, tego dnia, gdy miał uchodzić, Poniński poszedł spać zawczasu; rozebrano go jak zwykle i zasłoniono firankami. Oficer, który tego dnia wartę trzymał, widząc, że się Poniński położył, usiadł przy stole i, wsparty na łokciu, usnął; przedrzymawszy się trochę, wstał, zajrzał w łóżko i widząc w nim leżącego pod kołdrą, odszedł do stołu. Tak przez całą noc dochodząc do łóżka, widział za każdą razą śpiącego. Nazajutrz, gdy już było około godziny 8 (...), przyszedł jakiś gość chcący Ponińskiemu oddać wizytę; oficer, zatrzymawszy gościa w przedpokoju, poszedł obudzić Ponińskiego, mniemaniem jego śpiącego; a gdy na zawołanie raz i drugi nie odezwał się (...), pociągnął za kołdrę, lecz bardzo się zmieszał, gdy zamiast Ponińskiego obaczył bałwan z chust i poduszek na formę człowieka zrobiony, szlafmycą głowę przykrytą mający".

Dla łapania Ponińskiego wysłany jest kapitan Rudnicki, a oficer, który Ponińskiego nie upilnował, jest aresztowany.

„Rudnicki tedy, wpadłszy na pocztę, pędził co tchu ku Toruniowi, a Poniński tak że machał rączo wodą. Szczęście obydwóch sprowadziło pod Toruniem do kupy, Ponińskiemu albowiem, jako pijakowi ognistemu, zachciało się wódki gdańskiej i pierników toruńskich, do czego, nie słuchając odradzania swojej kompanii, wysiadł z łodzi z synem i laufrem swoim faworytem, kazawszy reszcie odpłynąć cokolwiek dalej i za sobą czekać, sam zaś z synem udał się do jednej chatki niedaleko miejsca tego w krzewinie będącej, a laufra wyprawił do Torunia po żądaną gorzałkę i pierniki. Rudnicki, zdążający do Torunia, przybrał do siebie jakiegoś towarzysza na kresie stojącego; w tego kompanii ciągnąc dalszą swoją pogoń, napadł na laufra Ponińskiego powracającego z Torunia. Poznawszy, okrzyknął go: »A ty co tu robisz? powiadaj, gdzie pan, bo ci zaraz w łeb wypalę!« Laufer, lubo zalękniony takim przywitaniem, nie chciał wydać pana; począł zmyślać przed Rudnickim (...). Chłopcy niedaleko paśli bydło; Rudnicki obróciwszy się do nich, zapytał, jeśli widzieli jakichś ludzi, obiecawszy talar bity, jeśli mu o nich powiedzą. Chłopcy natychmiast powiedzieli, że tu są jacyś dwaj w tej oto chałupce. (...)

Rudnicki wzbraniał się przyjąć tysiąca czerwonych złotych (wyznaczonej nagrody); miast nich prosił o uwolnienie (...) kapitana Napiórkowskiego i żołnierzy, spod których straży Poniński uszedł, ile nie bardzo winnych, ponieważ mieli ordynans (...), aby śpiącemu Ponińskiemu częstym zaglądaniem do łóżka jego nie prze­szkadzali, o co się Poniński, filut, skarżył przed Komisją, ułatwiając sobie tą sztuczką lepszą sposobność do ucieczki".

Sejm Wielki zajmuje się sprawą miejską. Król, jak tylko może, stara się o reformy w tej dziedzinie. Na czele ruchu mieszczan staje wybitny działacz, Dekert, prezydent Warszawy. Ksiądz Kitowicz jak najbardziej niechętnie pisze o tym wszystkim. Przekazuje nam takie dane biograficzne o Dekercie:

„Jan Dekiert z młodych lat swoich zaraz udał się do profesji kupieckiej. Miał przy tym wielką pasję do myślistwa, służąc za kupczyka, w dni uroczyste biegał z fuzyjką i wyżłem na kuropatwy. (...) Ostatniemu służył Marcinkowskiemu, kupcowi sukienny handel prowadzącemu. Ten miał córkę, jedynaczkę, rzadkiej piękności, którą wszyscy młodzi kawalerowie, nawet wysokiego urodzenia, adorowali jak boginię. Ulica pełna była zawsze karet przed Marcinkowską, wielu nawet nieobłudnie starających się o dożywotnią przyjaźń. Lecz uniesiona szczęściem dziewczyna, przebierając w swoich amantach, a dzień w dzień utarczkami paląc sobie krew, powoli na urodzie zblakowała. Gachowie też za pojawieniem się innej nowej urody, niejakiej Julii, razem Marcinkowskiej odstąpili. Nie znajdując więc żadnego konkurenta w pierwszych jaśnie wielmożnych i wielmożnych, oddała się w stan małżeński Dekiertowi. Rodzice starzy wkrótce zmarli, a tak Dekiert z jedynaczką wszystką sub­stancję Marcinkowskiego odziedziczył; a że był zawsze oszczędny i nawet w wolnym stanie żadnej innej pasji nie pożądanej, prócz jednego myślistwa, nie podle gły, a nawet i tego z pomiarkowaniem, szczególnie w dni do handlu nie służące, używający, pieski zaś na strawnem u rzeźników trzymający, przeto przyszedł wkrótce do znacznej fortuny".

Natomiast przymierze z Prusakami i myśl o odebraniu z powrotem Galicji podoba się księdzu Kitowiczowi. Pisze on w tej sprawie:

„Polskie wojsko miało wielką ochotę uderzyć na Austriaków. Nieraz domysłem własnym, zmówiwszy się po kilku i kilkunastu towarzystwa, napadali w nocy aż na same okopy austriackie. Przeciwnie zaś Austriacy trzymali się w jak największej skromności".

„Mówią powszechnie politycy, że wojsko polskie świeże, niewyćwiczone, nie mające pod dostatkiem armat, amunicji, magazynów etc., zginęłoby w początku swoim jak dziecko, które się urodzi i umiera; lecz to tylko mówią ci, którzy nigdy nie wojowali, co tylko umieją prawić na sejmach oracje, językami bronić ojczyzny, a nigdy nie powąchali prochu; lecz ci, co praktykowali rzemiosło wojenne, którzy mają przed oczyma świeże przykłady, jak wiele los szczęścia przy odwadze rzeczy niepodobne uczynił podobnymi, inaczej sądzą w tej mierze. Szwed, tak mały [potentat], porwał się w dobry czas na Moskala, jak dziecko na olbrzyma; wszyscy politycy przypisowali mu szaleństwo, a on, dawszy się po kilku razach Moskwie we znaki i w samym Petersburgu strachem ich pomyślnego oręża swego nabawiwszy, przyprowadził do tego, że uczyniła z nim solenny pokój".

Najgorsze, zdaniem księdza Kitowicza, jest to, że w narodzie polskim są jak gdyby dwa narody:

„Jednym narodem są szlachta pomierna i uboższa (...); ci biliby się dobrze, byle mieli dobrych wodzów. (...) Drugi naród składa się z panów wielkich (...). Ci, wychowani po delikacku, pieszczeni, w peregrynacji za granicą, tylko do tańców i podobania się fartuszkom wyedukowani, najmniejszego niebezpieczeństwa lękają się bardziej niż ognia piekielnego, a że tacy zajmują wszystkie urzędy najwyższe i oni składają obrady państwa, jakże się mają odważyć na azard wojenny, piecuchowie, papinkowie, niewieściuchowie, jednym słowem, teraźniejsi filozofowie. Oni naprzód radzą z kobietami przy gotowalniach, co mają traktować w senacie, a gdy się kto odezwie między tymi Bellonami z propozycją wojny, natychmiast go przegadają wziętym powszechnie dogmatyzmem, że nie mamy jeszcze wojska utresowanego, że król pruski straszny, że Leopold straszny, że Moskal straszny, że Turek słaby, że inne potencje dalekie, że porwawszy się na [któregokolwiek] sąsiada, zginęlibyśmy od razu (...).

Niech to będzie w sekrecie czytelnika, co dalej powiem, ale to jest prawda wiele dowodów mająca, że między wielkimi panami mało jest [prawdziwych] Polaków z ojca; są to synowie rozmaitych cudzoziemców, metrów, tancmistrzów, fechtmistrzów, langwistów, nareszcie kamerdynerów, fryzjerów, hajduków i turczynów. Wszakże niedawno żona jednego ministra koronnego urodziła Murzynka (...). Mąż nie mógł żony martwić za tak jawne cudzołóstwo, bo z niej panem został, ale nie chcąc szpecić białej swej familii czarnym odrodkiem, kazał go ochrzcić inakszym imieniem i oddał do szpitala dzieci podrzuconych. Wkrótce potem umarł, a pani żona wyjechała za granicę, aby swobodniej mogła tam rodzić (...) dzieci zdarzone białe i czarne albo pstrokate".

Wróćmy jednak do polityki.

Pruski minister Hertzberg od wielu lat wymyślił sobie plan wymian terytorialnych, według którego Austria miała Polsce zwrócić Galicję, otrzymując wynagrodzenie w odpowiedniej ilości ziemi, którą jej miała oddać Turcja, a Polska miała oddać Prusom Gdańsk i Toruń. Nikt nie rozumiał, dlaczego Turcy dla pięknych oczu Hertzberga mieliby oddawać swoje terytorium, a jednak Hertzberg ciągle wobec Turków z tym planem wyjeżdżał, co ich oczywiście tylko irytowało i co także wskazywało, że od czasu śmierci Fryderyka II coś się zepsuło w państwie pruskim.

Teraz Prusacy proponują Polakom wprost oddanie im Gdańska i Torunia w zamian za zniżenie ceł. Wywołuje to oczywiście zdecydowaną odmowę z naszej strony i chwilowe zachwianie się sympatii do Prus. Ale Lucchesini potrafił wycofać tę propozycję pruską i udobruchać Polaków.

Stanisław August wciąż stoi na stanowisku, że przymierze z Prusami możliwe jest tylko przy jednoczesnym zawarciu z tym państwem traktatu handlowego, któryby zniżył lichwiarskie cła pruskie, i pod warunkiem także, aby Prusacy dotrzymali nam poprzednio wobec nas powziętych zobowiązań. Ale to stanowisko króla nie podoba się powszechnie. W pewnej chwili, gdy wpływy skarbu przeznaczone na wojsko zawiodły, gdy pożyczki zagraniczne wskutek tajnych intryg tegoż Lucchesiniego nam się nie udały, król ofiarowuje na bieżące potrzeby utrzymania wojska wszystkie swoje osobiste klejnoty, do posiadanych orderów włącznie. Ale wobec tego, że król nie chce przymierza z Prusami, mówi się o tym w kołach sejmowych, aby mu te klejnoty odesłać w dowód wzgardy.

Ale oto Prusacy wyrzekają się niedorzecznych pomysłów Hertzberga i zawierają z Turkami traktat przymierza w dniu 31 stycznia 1790 roku, mocą którego zobowiązują się napaść na Austrię i Rosję jeszcze wiosną 1790 roku.

W tymże czasie dyplomacja angielska, która tak popierała Repnina w Polsce w swoim czasie, teraz nas gwałtownie popycha w objęcia Prus. Poseł angielski w Warszawie zawiadamia nas, że Anglia zaprosi nas do trójprzymierza angielsko-prusko-polskiego, jeżeli zawrzemy przymierze z Prusami.

Trzeba przyznać, że były to argumenty nader ważkie. Ale Stanisław August zna dobrze Anglików i nadal się opiera.

Dnia 20 lutego umarł cesarz Józef II i na tron wstąpił Leopold II, brat jego, monarcha mądry i przezorny. Książę Kaunitz, kanclerz austriacki, proponuje nam przymierze. Stanisław August jest tym ucieszony, widzi w tej ofercie nowe o nas współzawodnictwo i tym bardziej doradza niezałatwianie ostatecznie przymierza z Prusami. Ale Deputacja Zagraniczna postanawia w ogóle oferty Kaunitza nie ogłaszać i nie przyjąć jej do wiadomości. Ksiądz Kalinka czyni zarzut królowi, że sam nie ogłosił wiadomości o tej ofercie. Stanisław August jednak zbyt długo cierpiał z powodu anarchii w Polsce, aby teraz chciał naruszać ustalony przez nowe prawa porządek rzeczy, przy którym nie on, lecz sejmowa Deputacja Zagraniczna decydowała o sprawach polityki zagranicznej.

Wobec tego wszystkiego przymierze polsko-pruskie zawarte zostało w Warszawie dnia 29 marca 1790 roku. Dnia 23 kwietnia tegoż roku wymieniono dokumenty ratyfikacyjne. Książę Kaunitz powiedział:

„Gdyby Polacy z tym traktatem nie tak mocno się śpieszyli, mieliby potrójny alians i potrójne ubezpieczenie swych granic i niepodległości".

No... nie wiemy, czy ta potrójność byłaby cokolwiek warta, jednak gorzej jest, że nazajutrz po traktacie Lucchesini pisze do Fryderyka Wilhelma II taki list:

„Teraz, kiedy mamy już w rękach tych ludzi i kiedy przyszłość Polski jedynie od naszych kombinacji zależy, kraj ten posłużyć może Waszej Królewskiej Mości (...) przedmiotem targu przy układach pokojowych. Cała sztuka z naszej strony jest w tym, aby ci ludzie niczego się nie domyślili i aby nie mogli przewidzieć, do jakich ustępstw będą zmuszeni w chwili, gdy Wasza Królewska Mość za swe usługi zażąda od nich wdzięczności".

Politycy polscy nie znają treści tego listu.

Od Konstytucji 3 maja do Targowicy

Państwa silniejsze zawierają przymierza z państwami słabszymi, aby je pchnąć w awantury, a następnie uzależniwszy całkowicie od siebie, jak najlepiej dla siebie wyzyskać. Prusy, państwo od nas terytorialnie mniejsze, ludnościowo mniej liczne, było od nas silniejsze, bo tam panował despotyzm monarchiczny, u nas wol ność i nierząd.

Prusy, zawarłszy z nami przymierze 29 marca 1790 roku, nigdy nie straciły z oka możliwości przehandlowania tego przymierza Rosji i powrócenia do polityki rozbiorów. Na razie odbierały Rosji satelitę i uniemożliwiały politykę Stanisława Augusta trzymania się Rosji dla ratowania całości terytorium aż do chwili, w której Rzeczpospolita będzie posiadać własną, poważną siłę wojskową.

Narazie jednak Prusy planują wojnę z Austrią, którą chcą połączyć z wywołaniem antyhabsburskiego powstania na Węgrzech, powstaniem w Galicji i użyciem nowo powstających wojsk Rzeczypospolitej, o których zresztą fachowcy wojskowi pruscy są najgorszego zdania.

W Warszawie powstaje zakonspirowany komitet, przy bliskim udziale Lucchesiniego, do kierowania powstaniem galicyjskim.

Ale nowy cesarz Leopold II, który będzie panował zaledwie dwa lata, był człowiekiem o wyjątkowej przezorności i niewątpliwie jednym z najwybitniejszych strategów politycznych swoich czasów; zastosował wobec ataku pruskiego taktykę nagłego cofnięcia się, wytworzenia próżni, w którą wywraca się przeciwnik.

Latem 1790 roku Prusy zaczęły koncentrować wojsko na granicy austriackiej. Zgromadzili sto dwadzieścia cztery tysiące piechoty i trzydzieści sześć tysięcy jazdy. Austriacy przeciwstawiają tym siłom niewiele mniej, bo sto osiemnaście tysięcy piechoty i trzydzieści jeden tysięcy jazdy. Ale Prusakom brakuje rozumnego kierownictwa politycznego. Plan Hertzberga, aby przeciwniczce Austrii oddać terytoria należące do sojuszniczej Turcji, za co Austria miała oddać Galicję Polsce, a Polacy mieli Gdańsk i Toruń podarować Prusom - już był upadł i upadły dalsze, równie niedorzeczne, planu tego modyfikacje. Teraz Fryderyk Wilhelm II żąda od Austrii, aby przestała wojować z Turkami. I Leopold II w Reichenbach dnia 27 lipca 1790 roku... żądanie to przyjmuje. Wyciągnięta z pochwy szabla pruska uderzyła w próżnię.

W ten sposób przymierze polsko-pruskie upodobniło się do „matrimonium ratum, non consummatum". Przymierza zawierane są dla jakiejś akcji, skoro nie ma tej akcji, przymierza usychają.

Rozpoczynają się rokowania o pokój austriacko-turecki w Szystowie [Swisztowie]. Polacy chcą w tych rokowaniach brać udział, ale nikt się na to nie zgadza. Natomiast we wrześniu wyjeżdża na to rokowanie ze strony pruskiej Lucchesini, opuszczając Warszawę. Rokowania trwać będą długo, pokój Leopolda z Turkami podpisany jest dopiero w początkach sierpnia następnego, 1791 roku. Jednak po projekcie wojny z Rosją, który nie wypalił, zaczyna się nowy projekt wojny z Rosją, którego inicjatorką jest Anglia, a Prusy miały być głównym uczestnikiem. Katarzyna jest wtedy w wielkich opałach. Gustaw III wygrywa bitwę morską dnia 9 lipca 1790 roku, niszcząc flotę bałtycką. Królowi szwedzkiemu pomógł tu wiatr, który przez dzień, noc i dzień następny dął w jedną stronę. Katarzyna, jak każdy przytomny polityk, unikała wojny na dwa fronty. Ma teraz niezakończoną wojnę z Turcją, w której porzucił ją jej sprzymierzeniec, Austria; ma przeciwnika gotującego się do napaści w Anglii i Prusach; ma budzącą się do wielkiej burzy Polskę. W Szwecji kiedyś miała taką sytuację jak w Polsce - „gwarantowała" jej instytucje wolnościowe, ograniczające władzę królewską; ma za sobą partię arystokratyczno-szlachecką, która tam zwalczała swego króla. Ale teraz postanawia zawrzeć z Gustawem pokój, który jest podpisany w Werela [Yarala] dnia 14 sierpnia 1790 ro ku.

Polacy będą wymawiali swemu królowi: czemu nie byłeś taki jak Gustaw III. Do tego jeszcze powrócimy.

W tymże lipcu i sierpniu 1790 roku sejm polski chce przymierza z Turcją, czyli wstąpienia na tę drogę wojny prewencyjnej z Rosją, która teoretycznie byłaby jedynym wyjściem z sytuacji stworzonej i byłaby uratowała państwo, gdybyśmy ją wygrali, gdybyśmy mieli odpowiednie go wodza, rząd, gotowe wojsko i wreszcie pieniądze. Ale tego wszystkiego nie mamy. Stanisław August, który wodzem wojennym na pewno nie jest, który nie jest ulepiony z tej gliny, z której ulepiony został Cezar, Fryderyk II czy Napoleon, powiada teraz, w tym lipcu i sierpniu 1790 roku, kiedy sytuacja Katarzyny jest najgorsza: „Przed zawarciem przymierza z Turkami trzeba mieć pewność, czy Turcja i Szwecja nadal wojować będą". Otóż zaraz potem Gustaw III zawiera pokój i sytuacja Katarzyny z miesiąca na miesiąc zaczyna się poprawiać. Przeciwko przymierzu turecko-polskiemu działa także dyplomacja naszych sojuszników... Prusaków, i sprawa ta upada. Okazja uratowania Polski jest stracona.

Jednak król chce w inny sposób wykorzystać to chwilowe, jak słusznie przypuszcza, osłabienie Rosji. Polska już wojsko tworzy, jest to zresztą zasługa Stanisława Augusta, jego polityki kaniowskiej, jego uniwersałów do sejmików w 1788 roku. Wojsko to tworzone jest opornie, nie ma pieniędzy i nie ma oficerów. Stanisław August już uprzednio stworzył Korpus Kadetów, który wydał Kościuszkę, zacnego obywatela, miernego wodza wojskowego, ale ten Korpus Kadetów najwyraźniej nie wystarczał. W każdym razie i król, i sejm, i opinia publiczna są zgodni, że wojsko być musi. Ale jeszcze nie ma rządu. Stanisław August przystępuje teraz do tworzenia rządu. Jesteśmy przy narodzinach Konstytucji 3 maja.

Według pojęć przeciętnego Polaka i wtedy, i teraz: „Stanisław August dał się przekonać »potrzebie« stworzenia nowej konstytucji". Takie pojęcie jest arcybłędne, arcyniesprawiedliwe, arcykłamliwe. Stanisław August jest inicjatorem i głównym twórcą Konstytucji 3 maja.

Stanisław August konspirował swój udział w spisku, który później dokona uchwalenia konstytucji majowej drogą zamachu stanu. Stąd sprawa ta jest zamazana, tym bardziej że Kołłątaj, ta wielka inteligencja polityczna i wielki intrygant wszelkich skrupułów pozbawiony, na którego relacjach polegali nasi historycy, na pewno nam całej prawdy nie powiedział. Wiemy, że Ignacy Potocki przy końcu roku 1790 miał projekt nowego ustroju, i wiemy, że Stanisław August w grudniu 1790 roku pisze swój kontrprojekt. Kołłątaj także jest czynny w tym czasie, ale całość Konstytucji 3 maja, jej rozum, jej umiar wskazywałyby raczej na autorstwo Stanisława Augusta.

W grudniu 1790 roku zaszedł fakt wielkiej wagi - król zbliżył się do Ignacego Potockiego, a Ignacy Potocki zaczął z nim współpracować. Był on duszą partii pruskiej w sejmie, tak jak król był duszą orientacji rosyjskiej. Bolszewicy znają termin „poputczik", czyli człowiek idący tą samą drogą, którą ja idę, ale nieidący jednak tam, gdzie ja idę. „Poputczik" to człowiek, który do pewnego czasu idzie razem ze mną. Stanisław August uznał, że Ignacy Potocki jest jego „poputczikiem", że jemu także zależy na tym, aby Polska miała jakiś rząd, a nie powróciła do anarchii. Ignacy Potocki istotnie, chociaż był Potockim, czyli należał do rodziny stojącej na czele tego nurtu opinii polskiej, który dał nam konfederację barską, umiłowanie anarchii, zga dzał się teraz całym sercem z polityczną szkołą starych książąt Czartoryskich, że Pol­ska nie może stać nierządem.

W ogóle Sejm Wielki to czasy Potockich, i to Potockich, którzy przestali być politycznymi Potockimi, jeśli można się tak wyrazić. Stanisław Potocki, Seweryn Potocki, Piotr Potocki, Jerzy Potocki, Jan Potocki - wszyscy to zwolennicy reform. Niestety, najmożniejszy z nich wszystkich, najambitniejszy, o wiele bardziej ambitny i głupi niż podły i zły, Szczęsny Potocki, poszedł całkiem inną drogą.

Ignacy Potocki ma coś z Wielopolskiego w sobie, jeśli chodzi o odwagę wyciągania konsekwencji z sytuacji politycznej, ale był o wiele bardziej popularny od Wielopolskiego i oczywiście o wiele bardziej popularny od Stanisława Augusta. Powiada: „pozyskamy mieszczan i oswobodzimy chłopów" - jest to, co prawda, rok 1790, i po przez monarchicznopolicyjne Niemcy widać już krwawy świt Wielkiej Rewolucji Francuskiej, politycznej i społecznej, ale w Polsce wyrazy te brzmią jak rękawica rzucona całej szlachcie. W sprawach społecznych jest więc Ignacy Potocki bliski króla, prymasa, księcia Stanisława Poniatowskiego, całej rodziny Poniatowskich, która myśli podobnie. Król i Ignacy Potocki dystansowani są tutaj tylko przez Hugona Kołłątaja, tylko Kołłątaj to jakiś mańkut moralny w polityce - to, co u króla i Potockiego wypływa z idealizmu, u Kołłątaja z jakichś tajemniczo złośliwych tendencji.

Teraz Stanisław August rzuca hasło: „Z wojną czy bez wojny, rząd nam jest koniecznie potrzebny".

W skromnym mieszkaniu księdza Piattolego schodzą się spiskowcy. Z początku jest ich tylko kilku: Stanisław Małachowski, marszałek sejmu, Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj, który uzyskał sobie wpływ wielki na Małachowskiego, człowieka wspaniałej moralności i słabego rozumu, tak jak Kołłątaj był człowiekiem wspaniałego rozumu i nic nie wartej moralności; książę generał ziem podolskich, ten że ksiądz Piattoli, poszukiwany w państwie papieskim jako złośliwy rewolucjonista i bezbożnik, tutaj powiernik i przyjaciel króla, i jednocześnie łącznik między królem i Ignacym Potockim; wreszcie Linowski i Lanckoroński.

Na posiedzenia tego spisku ciemnymi korytarzami Zamku skradał się Stanisław August w towarzystwie głuchoniemego pokojowca, który niesie świece. Konspiracja z inicjatywy królewskiej w robocie nad Konstytucją 3 maja dochowana jest świetnie. Nie dowie się o niej naród polski, a zapomni o niej większość historyków polskich.

Spisek ten, zbierający się pod osłoną nocy, myśli istotnie o rzeczach hiper rewolucyjnych. Chce do Polski wprowadzić... monarchię. Powiada wielki historyk francuski, Albert Sorel, że ziarna rewolucji francuskiej wydały wzmożenie zasad monarchistycznych w Szwecji i powstanie monarchii w Polsce.

Obydwaj: król i Ignacy Potocki, zgadzają się, że następcą Stanisława Augusta ma być Fryderyk August, elektor saski, wnuk Augusta III. Naród polski, zdaniem naszych romantyków tak źle usposobiony do czasów saskich, jedynie saską kandydaturę powita wtedy radośnie. Ale Fryderyk August nie ma syna. To jest właśnie okolicznością szczęśliwą dla obu „poputczików", których drogi rozchodzą się dopiero przy pytaniu, komu ma być oddana ręka, właściwie rączka, dziewięcioletniej wów­czas elektorówny. Ignacy Potocki chce ją wydać za królewicza pruskiego Ludwika i chce, aby Hohenzollern panował nad Polską. Stanisław August myśli swoich nie zwierza nikomu. Myśli jednak niewątpliwie o wydaniu lub o obietnicy wydania elektorówny, infantki polskiej, jak ją później nazwie Konstytucja 3 maja, jak najbardziej podkreślając, że Polska ma infantkę, za wielkiego księcia... Konstantego, wnuka Katarzyny, późniejszego męża Żanety Grudzińskiej, a czasami już nie myśli, ale raczej marzy o wydaniu jej po prostu za któregoś z młodych Poniatowskich.

Na rączkę dziewięcioletniej elektorówny spogląda więc wtedy zarówno pruska, jak i rosyjska orientacja ówczesnej Polski.

Zresztą jeszcze przed tymi spiskowymi naradami myśl o elektorze Fryderyku Auguście jako o następcy Stanisława Augusta była omawiana w kołach sejmowych. Pierwej mówiono o elekcji za życia króla, potem wymyślono szczęśliwie hipokrytyczną formułę o elekcji „przez familię". Niby Polska miała pozostać królestwem elekcyjnym, tylko miała obierać nie jednego króla, lecz obrać rodzinę królewską, która by potem panowała. Oczywiście, było to naprawdę wprowadzenie monarchii dziedzicznej, ale ta hipokrytyczna formuła ułatwiała agitację na sejmikach.

W Polsce sejmy były obierane co dwa lata. Ponieważ Sejm Wielki został obrany w roku 1788, kadencja jego była na ukończeniu. Postanowiono jednak przedłużyć pełnomocnictwa posłom obranym w 1788 roku i jednocześnie zarządzić wybory nowego kompletu posłów, którzy by razem ze starymi tworzyli sejm. Na sejmiki poselskie rozesłano uniwersał zalecający zgodę na „elekcję przez familię". Był to więc rodzaj oddania tej sprawy pod plebiscyt narodowy. Sejmiki wypowiadały się różnie, lecz na ogół nieukontentowanie budziły raczej sprawy naruszające upodobania szlacheckie: przyznawanie praw mieszczanom lub zmniejszanie liczby kawalerii na rzecz piechoty. Instrukcje sejmikowe były bardzo rozmaite, lecz wybierano przeważnie stronników królewskich.

Po wyborach, w dniu 16 grudnia 1791 roku sejm liczy już około pięciuset osób wraz z senatorami. Zaczynają się miodowe miesiące panowania Stanisława Augu­sta. Nigdy dotąd, od chwili swej elekcji, nie miał takiego miru w narodzie. Nie znaczy to, aby niechęć do jego osoby wygasła w Polsce, ale w tych miesiącach jest znacznie mniejsza niż kiedykolwiek.

Ksiądz Kalinka, najgłębszy z naszych historyków, zarzuca Stanisławowi Augustowi, że kierował ku Konstytucji 3 maja. Wielu też Polaków współczesnych wydarzeniom z końca XVIII wieku wypowiadało się podobnie: Konstytucja 3 maja była rzeczą piękną i słuszną, ale niestety stała się źródłem naszej katastrofy.

Zarzuty te jednak uznać należy za bezpodstawne - zerwanie z Katarzyną nastąpiło już w styczniu 1789 roku, w chwili obalenia Rady Nieustającej, a później było utrwalone i pogłębione przez całą politykę zagraniczną Sejmu Wielkiego: alians z Prusami, próbę zawarcia przymierza z Turcją, wypędze nie wojsk rosyjskich z granic Rzeczypospolitej. Teraz, aby skutkom tego zerwania stawić czoło, trzeba było mieć i wojsko, i rząd. Cofając się przed konieczną reformą ustrojową, Stanisław August nie uzyskałby nic, a straciłby wszelki autorytet w kraju, boby wiedziano, że czyni to w obawie przed Rosją. Byłaby to polityka człowieka, który by na widok napastnika wyjmował naboje z rewolweru, aby go przebłagać.

Tym bardziej, że Polska musiała być podniecona, gdyż atmosfera polityczna w Europie gotowała wielką rozprawę orężną z Rosją. Anglia szykowała wyprawę na Rosję. Stanisław August doskonale znał Anglików i przewidywał lepiej niż sam Pitt, nie wierząc, aby do tej wojny doszło, ale przecież nie mógł swego pesymizmu narzucić rozentuzjazmowanemu narodowi i paniom warszawskim, które teraz prawie wszystkie były za sojuszem z Prusami contra Rosji. Księżna generałowa ziem podolskich należała do najgorliwszych pruskich zelantek. Gdyby Stanisław August szedł teraz wbrew opinii i tym paniom, nic by na tym nie zyskała sprawa polska, nic by nie mógł zmienić w polityce sejmu, a tylko straciłby wszelki autorytet.

Zresztą nawet sama Katarzyna liczyła się z nastrojami Warszawy. Odwołała przecież swego Stackelberga i przysłała uprzejmego, gościnnego Bułhakowa, który zachowywał się już nie jak prokonsul, lecz jak najukładniejszy dyplomata. Urzędował w Warszawie od września 1790 roku; przegrywał w karty duże kwoty w grze z przeciwnikami króla, ale w otwarte przekupstwo już się nie bawił.

Polityka angielska zaczyna się zresztą na naszym terenie w sposób dość niespodziewany i przykry. Oto poseł angielski w Warszawie, Hailes, jegomość na ogół źle wychowany, zjawił się u króla w dniu 10 sierpnia 1790 roku i złożył mu memoriał z żądaniem, aby Polska oddała Gdańsk Prusom.

Stanisław August powiedział mu, że jest mu bardzo przykro otrzymywać taki memoriał od przedstawiciela narodu, do którego tyle miał zawsze skłonności, i to w chwili, gdy sam król pruski odstąpił od żądania Gdańska.

- Gdańsk jest bardziej potrzebny Prusom niż Polsce - odpowiedział Anglik.

- Być może - rzekł Stanisław August - ale Gibraltar także bardziej potrzebny jest Hiszpanii niż Anglii.

Audiencja była zakończona.

Na interwencję Hailesa wybuchł gniewem sam Lucchesini. Istotnie, skutek tej interwencji był zupełnie inny, niż to głosiły żądania Hailesa. Oto sejm dnia 6 września w specjalnej uchwale podkreślił, że nigdy Gdańska nie odda. Niektórzy uważali tę uchwałę za koniec przymierza z Prusami.

Pamiętamy, że Prusy były naszymi sprzymierzeńcami wówczas, gdy uniemożliwiły nam zawarcie przymierza z Turcją. W taktyce dyplomatyczno-sprzymierzeńczej było wtedy dużo zazdrości. Anglia staje się teraz sprzymierzeńcem Prus. Może dlatego psuje robotę Lucchesiniemu w utrzymaniu przymierza polsko-pruskiego.

Ale w początku roku 1791 wygląda, że Anglia już zupełnie na serio gotuje wyprawę na Rosję. W styczniu 1791 roku Anglia i Prusy żądają od Katarzyny, aby przestała wojować z Turkami.

Dnia 27 marca 1791 roku Pitt na posiedzeniu gabinetu przeprowadza uchwałę wydania wojny Rosji. Król Jerzy III popiera politykę Pitta.

Dnia 28 marca 1791 roku Pitt składa parlamentowi wniosek o powiększenie floty wojennej, z wyraźnie antyrosyjskimi akcentami.

Ale poseł rosyjski Woroncow przekupuje szereg posłów do parlamentu. Korupcja polityczna w Anglii jest wtedy o wiele większa niż w Polsce. Tenże Fox i Burke rozpoczynają kampanię przeciw Pittowi, za Rosją, przeciw Polsce.

Dnia 12 kwietnia 1791 roku zapada w parlamencie po burzliwej dyskusji uchwała przeciwko wojnie z Rosją. Polska jest bardzo krytykowana, Rosja określana jako teren przyszłości dla handlu brytyjskiego.

Pitt z miejsca zmienia swoją politykę.

To głosowanie w parlamencie brytyjskim dnia 12 kwietnia 1791 roku stanowi jedną z decydujących dat w historii Polski. Biegł u nas wtedy proces wydarzeń po­litycznych obliczony na powstanie silnej koalicji antyrosyjskiej. Przedsiębrane uchwalenie nowej konstytucji spekulowało na powstanie tej koalicji i uważało ją, pomimo sceptycyzmu Stanisława Augusta, za rzecz pewną. Dnia 3 maja 1791 roku nie mieliśmy w Warszawie wiadomości o całkowitej zmianie sytuacji spowodowanej tym głosowaniem parlamentu brytyjskiego. Konstytucja 3 maja urodziła się więc jako pogrobowiec pewnego systemu politycznego, który w dniu uchwalenia naszej konstytucji już należał do historycznej przeszłości.

W dniu uchwalenia Konstytucji 3 maja dużą rolę odgrywać będą entuzjastyczne tłumy mieszczan, manifestujące na rzecz konstytucji i króla. Ideolodzy targowiccy będą później podkreślali ten fakt ze zgrozą, jako specjalnie obciążający.

Dzień 3 maja 1791 roku jest powszechnie znany.

Według przemyślanej uprzednio inscenizacji sekretarz Deputacji Zagranicznej zaczął odczytywać na plenum sejmu depesze naszych przedstawicieli zagranicznych zewsząd alarmujące, zresztą podobno nieautentyczne. Zwrócono się do króla z pytaniem: „Co robić?". Król wskazał na przygotowaną Ustawę Rządową. Przemawiał pięknie Ignacy Potocki:

„Dozwól, Wielki Boże, abyśmy dobro Rzeczypospolitej ustanowili, a do nieprzyjaźni prywatnej nigdy nie wracali".

Obrady trwały sześć godzin, przy tym wypowiadali się zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy nowego prawa. Suchorzewski, późniejszy targowiczanin, wyciągnął szablę, żeby zabić swego synka, aby „nie był niewolnikiem". Sapieha, marszałek sejmu litewskiego, nie chciał się zgodzić na nową konstytucję, ale dał się uprosić i ponieść ogólnemu entuzjazmowi, który wytwarzają piękne panie, nie żałując rąk do oklasków dla zwolenników nowego ustroju, a robiąc miny pełne obrzydzenia, gdy przemawia ktoś contra. W końcu siły wyższe istotnie litują się nad Polską od tylu lat zamęczoną ustrojem absurdalnym i nareszcie ogólne uniesienie popycha posłów ku uznaniu nowego prawa, światłego, rozumnego, szlachetnego, zbawiennego. Zaczynają się wołania o przysięgę, wołania „król z narodem, naród z królem", wszyscy idą do katedry Świętego Jana, na sali pozostaje tylko siedemnastu oponentów, mała garstka wobec ogólnej liczby członków izby poselskiej i senatu.

Konstytucja mówiła o religii katolickiej, wspominając o innych wyznaniach, o stanie szlacheckim, potem jednak o miastach i mieszczanach, potem o chłopie, biorąc go pod opiekę prawa i wychodząc z zasad chrześcijańskiej miłości bliźniego, o sejmie „gotowym", czyli stale trwającym, obieralnym nie tylko na czas sesji, lecz na dwa lata, o zniesieniu na zawsze „liberum veto" i systemu konfederacji, o „Straży Praw", czyli rządzie na sposób angielski, zamiast dotychczasowego nierządu i rozparcelowania władzy, o Fryderyku Auguście i o „infantce" Marii Auguście Nepomucenie.

Historycy polscy lubią podkreślać, że Konstytucja 3 maja powitana została z uznaniem przez całą Europę, że wybijano medale na jej cześć, że w Anglii chwalono jej umiar i mówiono, że jest lepsza od świeżo uchwalonej we Francji. Niewiele nam z tego wszystkiego przyszło.

Książę Potiomkin także chwalił konstytucję, ale ze zgrzytem zębami:

„Koło tego wielkiego dzieła rozsypcie trochę kwiecia niezapominajki" - mówił.

Katarzyna jednak ma jeszcze wojnę z Turcją, nie zaczyna więc wojny na innym froncie.

Inicjatywa obalenia nowej konstytucji przez najazd rosyjski na Polskę wychodzi od samych Polaków, od upiora konfederacji barskiej, Seweryna Rzewuskiego, który niegdyś wraz z ojcem był porwany przez Repnina i więziony w Rosji. Katarzyna teraz o nim mówi: „No, ten to chyba z nami nie pójdzie", a jednak.

Zaczyna się ten sam proces, który obalił skromniejsze, lecz także zbawienne i rozumne reformy Czartoryskich na sejmie konwokacyjnym, owiane tym samym duchem, co teraz Konstytucja 3 maja, tylko o trzydzieści lat wcześniejsze. Powiedzmy sobie jednak na pocieszenie, że przez te trzy dziesiątki lat panowania Stanisława Augusta Polacy otrzeźwieli, przejrzeli, porozumieli, byli więc nasyceni jakimiś innymi promieniami słonecznymi. Za konfederacjami radomską i barską stała większość narodu, teraz za ideologią ustrojową Targowicy opowie się już niewątpliwa mniejszość.

Ale kasztelan Benedykt Hulewicz pisze zaraz po uchwaleniu Konstytucji 3 maja:

„Piszę... drżącą ręką, bom nie Polak, lecz ofiara najokropniejszego despotyzmu... skrapialiśmy się łzami ze Złotnickim, żegnając naszą wolność, której dzień 3 maja grób otworzył".

Ci późniejsi targowiczanie byli ciekawymi okazami pod względem klasyfikacyjnym. Oto we Francji paliły się już łuny rewolucji, która zwyciężała także w imię wolności i walki z despotyzmem. Te same wyrazy na ustach mają nasi targowiczanie, oni także ciągle o tym wołają, że są republikanami. Jednocześnie są największymi przeciwnikami rewolucji francuskiej, a także całej myśli francuskiej wieku oświecenia, której córą, nie zawsze dobrze wychowaną, była rewolucja francuska. To właśnie Konstytucja 3 maja, Stanisław August, Sejm Wielki byli przedstawicielami myśli oświecenia: liberalizmu religijnego, równości dla mieszczan, oswobodzenia chłopa. Targowiczanie, tak jak przed tym konfederaci barscy, byli temu wszystkiemu jak najbardziej przeciwni, nie chcieli tolerancji religijnej, nie chcieli tolerancji wobec mieszczan i chłopów, a jednocześnie deklamowali o wolności.

Szczęsny Potocki mieszka w Wiedniu. Nie jest to człowiek zły, ale wpada pod wpływ ideologii hetmana polnego Seweryna Rzewuskiego i jedzie do Rosji, aby tam przekupywać dygnitarzy rosyjskich, że by mu pomogli obalić Konstytucję 3 maja. Wielu Polaków, myśląc o Targowicy, sądzi, że powstała ona z przekupienia Polaków przez Rosjan. Otóż zaczęła się ona od przekupywania Rosjan przez Polaka - Szczęsny Potocki wydał na ten cel podobno dwa miliony złotych, kwotę na owe czasy fantastycznie wielką.

Sam Szczęsny Potocki nigdy przez nikogo przekupiony nie był. Przekupywał, a nie był przekupywany.

Sprawy francuskie odciągają energię Europy od jakichkolwiek zamysłów wojny z Rosją. Katarzyna wciąż prowadzi wojnę z Turcją, lecz patrzy już na Polskę, jako na teren sobie pozostawiony, jakkolwiek jeszcze przed uchwaleniem Konstytucji 3 maja, bo 25 marca 1791 roku, proponowała Berlinowi nowy rozbiór Polski - o czym zresztą nie wie Szczęsny Potocki.

Szczęsny Potocki wyjeżdża do Jass, gdzie wysłannicy Katarzyny układają się z Turkami o pokój, który tam będzie zawarty 9 stycznia 1792 roku. W Jassach Szczęsny Potocki kocha się w pani Wittowej, Greczynce o ciemnej przeszłości, najpiękniejszej kobiecie w Europie, i łaskawie przyjmuje wysłanników od Stanisława Augusta i Ignacego Potockiego, błagających go, aby zszedł z drogi zdrady i z nimi się pojednał.

Ale jak inteligentny Kołłątaj miał wpływ na Małachowskiego, tak obłędny Seweryn Rzewuski ma wpływ na Szczęsnego Potockiego. Małachowski był przede wszystkim uczciwy, Szczęsny przede wszystkim ambitny. Różnica ziaren i różnica gleby przesądziła o różnicy zbioru.

Seweryn Rzewuski było to potworne połączenie szlachetniaka deklamatora z obłudnikiem, fantastą, wynalazcą i durniem. Od takich typów uchowaj nas, Boże.

Między innymi wynalazł on stachanowszczyznę XVIII wieku. Zmuszał on swoich robotników do kładzenia tysiąca cegieł tam, gdzie inni kładli tylko pięćset cegieł dziennie. Ta jego stachanowszczyzna była specjalnie jakoś obrzydliwa i wyzyskująca.

Wymyślił sobie genealogię wywodzącą go od bożka Jadźwingów. Przodkami jego mieli być: Rzewin, Buczek, Prus, Gard, Srogi, Bylec, Łoskot, Lubusz, Sarn, Gas, Drast, Fortelak, Bark, Junt, Sapacz, Waracz, Gorny, Achil, Herkul, Lubicz - starczyłoby to na pięćset lat normalnej descendencji ludzkiej.

Swoje głupie kłamstwa posuwał Rzewuski tak daleko, że zastołem biesiadnym opowiadał Rosjanom w Petersburgu, że święta Olga była emigrantką z dóbr jego przodków.

Robił ustawicznie wynalazki: bielił wosk za pomocą siarki, fabrykował papierową dachówkę, budował machiny do ściągania wody z powietrza, do prania bielizny, do wyrywania krzaków, lepił ule z gipsu, fabrykował proszki do przedłużania życia.

Trzymał Branickiego w oddaleniu od wpływu na Szczęsnego Potockiego; Branicki w porównaniu z nim jest mi sympatyczniejszy. Przynajmniej nie udawał porządnego człowieka i proroka i nie robił uli z gipsu. Był sobie kondotierem bez czci i wiary o wielkiej odwadze bojowej.

Całe to towarzystwo zjeżdża do Petersburga i podaje tam suplikę do Katarzyny, w której czytamy:

„...same prawa rozkazywały przy królach obieralnych, obywatel cieszył się wolnością. Tym byliśmy. Wielka Monarchini, dziś straciliśmy i nie pozostaje nam nic innego, jak umrzeć lub wrócić do stanu dawnego".

Katarzyna ma oczywiście czułe serce do ludzi tak bardzo zagrożonych okrutnym despotyzmem Stanisława Augusta, jak Szczęsny, Seweryn i Ksawery. Toteż Seweryn będzie mógł dnia 14 maj a 1792 roku wydać w Targowicy swój uniwersał wzywający do nowej konfederacji:

„Seweryn na Rzewuskach, księstwie Oliskim, księstwie Kowelskim, Podhorcach etc. Rzewuski Hetman Polny Koronny, Doleński etc. starosta, Orderu Orła Bia­łego kawaler. Wszem wobec i każdemu z osobna, komu wiedzieć o tym należy, osobliwie zaś Jaśnie Oświeconym i Jaśnie Wielmożnym Ichmościom Panom Generałom, Majorom, Brygadierom, Rotmistrzom, Sztab i Ober oficerom obojga autoramentu do wiadomości podaję, iż konfederacja generalna koronna z senatorów, ministrów, urzędników, dygnitarzy i rycerstwa koronnego w Targowicy pod marszałkostwem Jaśnie Wielmożnego Jego Mości Pana Stanisława Szczęsnego Potockiego, generała artylerii koronnej przy wierze, wolności, całości granic, zachowaniu potęgi narodowej, niedozwolenia rozprzestrzenienia władzy królów i zachowania imienia towarzystwa i prerogatyw kawalerii narodowej zawiązać, zapatrzywszy się na to, że Sejm niniejszy warszawski, przeciwko instrukcjom wojewódzkim postąpiwszy, wolną elekcję królów zniósł, dziedzictwo tronu postanowił, Króla Jegomości od przysięgi na pacta conventa dane narodowi uwolnić się dozwolił, gwardiami koronnymi, ułanami królewskimi i pospólstwem izbę senatorską napełniwszy, nową konstytucję monarchiczną, mimo protestacji posłów gwałtem narzucił, w osobie Jaśnie Wielmożnego Suchorzewskiego, posła lubelskiego, nogami deptanego o to, że Królowi Jegomości przypomniał świętość przysięgi jego, charakter reprezentanta narodu znieważył, Królowi Jegomości wojsko, skarb, jus agratiandi [prawo łaski] i moc absolutną w ręce oddał, prawo szlachcica nad jego poddanym nadwyrężył i zupełnie je znieść zamyśla, słowem wolność zniósł, niewolą Rzeczpospolitą profanował i imię szlachcica zgubić usiłuje.

Z tych powodów Sejm niniejszy za Sejm gwałtu i za illegalny".

Manifesta targowickie są równie długie i równie absurdalne jak manifesta konfederacji barskiej, tylko - o dziwo! - polszczyzna jest gorsza. Może dlatego, że Rzewuski nie dał sobie manuskryptów poprawiać.

W cztery dni po manifeście targowickim, bo 18 maja 1792 roku, Bułhakow złożył w Warszawie wypowiedzenie wojny i wojska rosyjskie wkroczyły do Polski.

Stanisław August wygłosił na sejmie mowę, w której mówił o konieczności bronienia się z determinacją, lecz nie była to mowa wodza myślącego o zwycię stwie, lecz dyplomaty niewierzącego w skrytości ducha w możliwości prowadzenia wojny i chcącego ratować państwo jakimiś układami. Wspominał o przymierzu z królem pruskim, ale także otwierał przed Katarzyną drzwi do układów.

Oczywiście Gustaw III w tej sytuacji zachowałby się inaczej. Ale Gustaw miał inne warunki geograficzne, nie był w kleszczach dwu państw gotowych do nowego rozbioru. Miał także wojsko o lepszych tradycjach wojennych niż rodzące się zaledwie wojsko polskie.

Oczywiście, że teraz trzeba było rozpalić powstanie narodowe, za wszelką cenę uzyskać jakiekolwiek zwycięstwo, trwać w wojnie jak najdłużej. Ale trudno jest rozpalać pożar w mokrym lesie. Zresztą niewątpliwie Stanisław August w tej chwili nie był na wysokości zadania. Ale czy od niego w tej chwili byłby lepszy jego poprzednik August III? Czy widzimy w ówczesnej Polsce kogokolwiek, komu mógłby Stanisław August oddać władzę ze słowami: „Ty bądź teraz dyktatorem"?

Wojna była przegrywana szybko: Kreczetnikow wkraczał na Litwę na czele trzydziestu dwóch tysięcy żołnierzy. Wojsko litewskie, którym dowodził zdrajca książę Wirtemberski, liczyło wszystkiego trzynaście tysięcy pięćset pięćdziesiąt dwa bagnety i szable. Wkraczający do Korony generał Kachowski miał sześćdziesiątczte ry tysiące żołnierzy, a książę Józef Poniatowski, mianowany wodzem armii koronnej, zaledwie dwadzieścia jeden tysięcy siedemset dwadzieścia jeden bagnetów i szabel.

Nasi wodzowie byli bardzo słabi. Już Branicki jako wódz z generałem Komarzewskim jako ministrem wojny byli na pewno lepsi. Książę Wirtemberski, wódz armii litewskiej, był zdrajcą, jego następcy byli do niczego. Książę Józef na siodełku angielskim wykazywał wielką odwagę żołnierską - był to jedyny z Poniatowskich kochający się w boju, był może najlepszym z dowódców, ale daleko mu było do genialności. Kościuszko, pełen zapału i owej determinacji, do której wzywał król bez przekonania, był wodzem bez wielkiego talentu.

Wojna została przegrana bardzo szybko.

Ignacy Potocki pojechał do Berlina, powołując się na akt przymierza, odwoływał się do honoru królewskiego, ale spotkała go tam najtypowsza... Jałta.

W tych warunkach król, aby obronić, jak mniemał, Polskę od nowych rozbiorów, aby ocalić cokolwiek z Konstytucji 3 maja, wstępuje na sto czterdzieści siedem lat przed Petainem na drogę Petaina.

Na radzie zebranej dnia 23 lipca słucha przemówienia Hugona Kołłątaja:

„... wszelka zwłoka pomnoży nieszczęścia. Dziś jeszcze, Wasza Królewska Mość, musisz przystąpić do konfederacji targowickiej, nie jutro... każdy moment jest drogi".

Hugo Kołłątaj do konfederacji targowickiej przystąpił.

Król także.

Zakończenie

I

Musimy się skracać, bo książka wydana na emigracji nie może przekraczać pewnej liczby stronic.

Kiedy przystąpiłem do pisania tej książki, sądziłem, że znajdę w niej odprężenie nerwowe, ucieczkę od plugawej rzeczywistości emigracyjnej i bolesnych myśli o stanie rzeczy w kraju. Stało się wręcz odwrotnie. Te szesnaście rozdziałów, które dotychczas napisałem, mnie samemu przypomina taki film współczesny, gdzie pod zewnętrzną formą groteski, czasami trywialnej groteski, ukrywa się rozpacz. Przytaczałem wiele anegdot o „Panie Kochanku" czy Ksawerym Branickim, poszukując w nich swojskości, polskości, szlachetczyzny, zapachu miodu w wosku, jednym słowem - nastrojów gawęd pod starą lipą. Ale za tymi anegdotami szczerzyła do mnie swe trupie zęby prawda wyciągnięta z grobu: naród, do którego należę, nie miał już w XVIII wieku poczucia państwowości, dyscypliny narodowej; swoją miłość Ojczyzny wyżywał w bojach bez ładu i składu. Już w XVIII wieku nie rozumiał, że wojna to nie tylko pole bitwy, ale centralna myśl państwowa, która dla wojny musi zorganizować wprzód politykę, potem plan i dyscyplinę narodową, i że wynik boju będzie zawsze uzależniony od wysiłku organizacji państwowej.

Już w XVIII wieku partie polityczne polskie prowadziły politykę na własną rękę, tak jak na emigracji za naszych czasów. Już w XVIII wieku myśl polityczna na­rodu polskiego skłaniała się do wojen na dwa lub trzy fronty, czyli do bezmyślności politycznej, do nonsensu politycznego, do działania obliczonego na wywołanie ka­tastrofy.

Już w XVIII wieku także Polacy przestali rozumieć, że polityka międzynarodowa to przede wszystkim stosunek do sąsiadów, jak to słusznie rozumiał Piłsudski, a szukali sojuszów takich, jakie je w innych swoich książkach nazywam „sojuszami egzotycznymi".

Od lat trzydziestu piszę stale, że bolszewicy zakłamują historię. Ale jakże zakłamał historię Polski w XVIII wieku romantyzm polski i przez ten romantyzm na -tchniona historiografia polska XIX i XX wieku. Odczuwam to tak wyraźnie właśnie dlatego, że książka niniejsza miała być życiorysem Stanisława Augusta. Romantyzm polski znakomicie ułatwił sobie zadanie. Z grubsza teza Polaka wychowanego na naszej historiografii wygląda, jak następuje: naród w czasach rozbiorów był wspaniały, bohaterski, kryształowy, cnotliwy; tylko król był obrzydliwy, tchórzliwy, przekupny, niemoralny.

Winy całego narodu umiejscawia się w jednym człowieku. Winy całego narodu zwala się na jednego człowieka.

Oskarża się Stanisława Augusta na podstawie wielu dokumentów, które się publikuje przez cały wiek XIX. Dokumenty te wykazują ponad wszelką wątpliwość cechy Stanisława Augusta, które nas drażnią i oburzają. Uniżoność wobec Katarzyny. Rozrzutność pieniężną, zaciąganie długów lekkomyślnie, niepłacenie długów tak daleko posunięte, że długi niespłacone królewskie stały się przyczyną upadłości wielu banków w Polsce. Skłonność do szukania romansów na prawo i lewo, choć muszę dodać nawiasowo, że ten ostatni punkt oskarżenia najmniejsze znajduje potwierdzenie w znanych mi źródłach.

Wszystko to jest prawdą, czasami wyolbrzymioną przez plotkę, obmowę, złość, namiętność, ale prawdą; tylko w tej prawdzie brakuje jednego: zestawienia wizerunku moralnego Stanisława Augusta z przeciętną moralnością Polaka owych czasów. Gdybyśmy to zestawienie uczynili sumiennie, bez propagandowo-romantycznego nastawienia, usprawiedliwiania i uniewinniania ogółu Polaków owych czasów, tobyśmy musieli skonstatować, że Stanisław August nie tylko nie był gorszy od przeciętnego Polaka swoich czasów, ale dużo lepszy. Moralnością osobistą przewyższają go jedynie i wyłącznie... ludzie przez niego wychowani. Kościuszko był człowiekiem o wiele mniej inteligentnym od Stanisława Augusta, ale miał dużo charakteru. Był on wychowankiem szkoły kadetów, założonej przez króla, która wychowała szereg przyzwoitych ludzi, zupełnie różnych od generacji, z którą Stanisław August rozpoczął swe panowanie.

Pozostaje nam teraz do omówienia konfederacja targowicka, drugi rozbiór Polski, sejm grodzieński, powstanie kościuszkowskie, trzeci rozbiór i śmierć człowieka.

II

Konfederacja targowicka wyżywa się przede wszystkim w potępianiu Konstytucji 3 maja, jako despotycznej i monarchicznej, przeciwstawiając jej swoją ideologię republikańską i wolnościową. Znosi order Virtuti Militari, zabrania noszenia odznak tego orderu uczestni komkampanii 1792 roku w imię republikańskiej równości. Jednocześnie znosi prawa nadane mieszczanom przez Sejm Wielki i piętnuje nieśmiałe próby reformy sprawy włościańskiej przez ten sejm przedsiębrane jako „jakobinizm".

Nonsens nazywania Konstytucji 3 maja konstytucją despotyczną jest równy bzdurze nazywania konstytucji 1935 roku konstytucją autorytatywną czy niedemokratyczną. Targowica jednak powtarza ten nonsens tak samo często, jak polska prasa emigracyjna naszych czasów powtarza tam tą bzdurę.

Ksawery Branicki przemawiał do cesarzowej Wszechrosji: „Już był despotyzm osiadł na tron polski. Wejrzeli nań: Bóg i Katarzyna".

Katarzyna II, największa i bodajże najgenialniejsza despotka swoich czasów, miała żywe poczucie humoru, jednak większą jeszcze umiejętność wyzyskiwania kłótni Polaków między sobą. Podczas powyżej zacytowanego przemówienia Branickiego ani drgnęła.

A uniwersał konfederacji targowickiej głosił:

„Uwolnić Ojczyznę od narzuconej przez rewolucję 3 maja niewoli. Zniszczyć okropny przykład, jaki oczom Polaka ten dzień tak smutny zostawił.

...Oddać rekognicję Jego Królewskiej Mości, że się wyrzekł dzieła, które imieniem jego dotąd okrywane, wprowadzić usiłowało do Polski niewolę, hańbę i rozpacz cnotliwych obywateli".

Targowiczanie zresztą byli bardzo niezadowoleni z przystąpienia króla do Targowicy. Oskarżali go, że w ten sposób chce dzieło Targowicy sabotować, a dzieło 3 maja ratować. Zresztą tak było naprawdę, a wyraz ten dają chociażby dokumenty następujące:

Oto list Szczęsnego Potockiego do króla, w którym wódz Targowicy występuje, całkiem, moim zdaniem, logicznie, jako ideowy kontynuator konfederacji barskiej i jako przeciwnik tego sejmu 1776 roku, nad którym Stanisław August, uśpiwszy czujność Stackelberga i pozyskawszy go sobie, całkowicie panował.

Pisze Szczęsny:

„Wszak od czasu, kiedy ułani Waszej Królewskiej Mości konfederatów ścigali lub kiedy gwardie posłów, prawnie obranych, na sejmie 1776 roku przez kolby prze­puszczali, Polak z Polakiem nie wojował, a więzy, które występni Polacy na nas włożyli (mowa tu oczywiście o Konstytucji 3 maja), wielka Katarzyna skruszyć raczyła.

Ta konstytucja niewolnicza tak mocno Waszej Królewskiej Mości jest miłą, że jeśli nie całą, to część jej utrzymać pragniesz, ja zaś mówię szczerze: zapomnij wcale stanowienia praw naszych, prezyduj narodowi wolnemu, dopuść na koniec, aby naród dla siebie je stwarzał.

...Cóż to znaczy, że Wasza Królewska Mość z wojskiem chcesz do nas przystąpić. Konfederacja generalna tak Waszą Królewską Mość przybywającego żąda wi­dzieć, jako król polski być powinien, to jest głową Stanów Rzeczypospolitej, a nie hetmanem. Wojsko powinno zaprzysiąc wierność i posłuszeństwo Rzeczypospolitej, bo pod jej władzą być powinno".

Jednocześnie ten Szczęsny pisze do generała Kachowskiego to zdanie zdradzieckie:

„Inaczej narodu przywiązać do Moskwy nie można, jak tylko zwalając na króla całą nienawiść Polaków".

W swoich listach poufnych Stanisław August usprawiedliwia oskarżenia Szczęsnego, bo chce ze wszystkich sił ratować wszystko, co się z Konstytucji 3 maja da uratować.

Po swoim pierwszym akcesie do Targowicy w dniu 23 lipca 17921 roku król w liście poufnym pisze:

„Dla próżnej chwały szukając tragicznego końca, który by wprawdzie mnie był milszy nad to, co cierpię, gdyby nie był na moim sumieniu zostawił tej wymówki: ty, królu, dla dogodzenia miłości własnej, zapomniałeś o tym, że twoja pierwsza nad wszystkie inne jest powinność, wtedy, gdy już żadną inną miarą nie możesz uskutkować największe dobro twej Ojczyzny, powinieneś czynić to, co jest dla niej najmniej złe. I w dopełnieniu tylko tej powinności, królu, możesz znaleźć prawdziwy honor, a nie w próżnych dramatycznych porywach. Chciwość obcana to tylko czuwa, abym ja uporem swoim dodał pretekstu do przyczynienia się do naszej zguby ostatecznej".

Katarzynie nie wystarczył akces króla do Targowicy z dnia 23 lipca. Przysłała mu do podpisania deklarację zredagowaną w sposób przypominający żywo owe „pokajanja", które dziś wygłaszane są na komunistycznych procesach pokazowych. W tym „pokajanju" król wyrzekł się Konstytucji 3 maja i całej swej działalności w epoce Sejmu Wielkiego w sposób obrzydliwy.

Zaraz po tym pisze do swego zwolennika i wyznawcy Bukatego w Londynie w liście sekretnym, dnia 20 sierpnia 1792 roku:

„Nie znośną stąd zgryzotą moją, tym jednym świadectwem sumienia własnego sobie słodzę, że innego sposobu nie mam jeszcze czynienia krajowi i obywatelom.

Od tego dnia, w którym podpisałem ten potworny akces, przecież już w kilku punktach dają mi nadzieję, jako to względem zachowania, choć nie całkiem, komisji cywilno-wojskowych, formy sejmikowania, formy sądów, prawa o rozgraniczeniach, konserwacji sześćdziesięciu pięciu tysięcy wojska z ograniczeniem praw het­manów i ulepszenia miast, przynajmniej stołecznych. Ale tymczasem odjęto mi posłuszeństwo gwardii, zakazano kanclerzom cośkolwiek pieczętować, aż do dalszej dyspozycji. Względem Małachowskiego, eksmarszałka sejmowego, dają mi wiele nadziei po uczynionym moim akcesie, że mu nic złego nie zrobią finalnie".

Trzeba przyznać, że bronienie ludzi zagrożonych jest piękną cechą Stanisława Augusta. Teraz broni Stanisława Małachowskiego, swego sojusznika z czasów Sejmu Wielkiego w sprawach ustrojowych, który go teraz opuścił, będąc bezwzględnym przeciwnikiem Targowicy; a później, za insurekcji kościuszkowskiej, będzie bronił przed Kołłątajem i podjudzonym przez Kołłątaja tłumem także targowiczan, którzy mu teraz tak dokuczają.

Co do kwestii polityki zagranicznej Stanisław August orientował się lepiej od swoich sojuszników w sprawie reform ustrojowych: Ignacego Potockiego i Mała­chowskiego. Rozumiał mechanikę polityki pruskiej. „Oni nas z Moskwą pokłócili, aby nas rozebrać", pisze już wtedy, kiedy Ignacy Potocki wierzy jeszcze, że Prusy dotrzymają swoich zobowiązań. Stanisław August był jedynym Polakiem tamtych czasów, który umiał przewidywać politycznie.

I tej trafności przewidywania, temu trzeźwemu sądowi o wypadkach politycznych przypisujemy tę wielką różnicę, która zachodzi w postawie króla w okre sie pierwszego rozbioru Polski i teraz, w okresie drugiego rozbioru.

Niby jego polityka była taka sama. Wtedy, przed pierwszym rozbiorem, a nie teraz, pisze do pani Geoffrin: „Jai ete dans le cas singulier, mais bien horrible de sacrifier l'honneur au devoir". I wtedy, i teraz jest realistą, tylko wtedy wierzy, że dzięki temu realizmowi nie tylko coś uzyska, ale spowoduje odrodzenie Polski; teraz już nie wierzy, teraz już marzy, aby ratować resztki, i to raczej z poczucia obowiązku, a nie z poczucia wiary, że to mu się uda.

Kiedy w 1793 roku przyjechał na sejm do Grodna, to Duklan Ochocki tak pisał o nim:

„Fizjonomia jego dawniej ożywiona była, słodka, ujmująca, z tym wyrazem przyjemnym, którym sobie jednał każdego. W Grodnie mizerniejszy był, wychudły, zmieniony; twarz miał ściągniętą i żółtą, jakby po ciężkiej i wyniszczającej chorobie, nie podnosił nawet oczu, których wzrok był tak miły i pełen wyrazu - ledwiem w nim poznał dawnego Stanisława Augusta".

W okresie pierwszego rozbioru zarzucano mu, że kurczowo się trzyma władzy, że powiedział, iż chociażby Polski zostało tyle, ile kapeluszem da się nakryć, on kró lem zostanie. Teraz wyrzeka się tych słów, które mu tylko wtedy zaszczyt przynieść mogły. Ale wtedy chciał być królem, bo wierzył, że będzie pożyteczny, co zresztą było słuszne, zważywszy, że za jego panowania i dzięki jego w pierwszym rzędzie staraniom Polska przebyła dystans olbrzymi od sejmu delegacyjnego pod laską Ponińskiego do Sejmu Wielkiego. I tak jak mu zaszczyt przynosi, że wtedy upierał się przy władzy, tak teraz znów mu zaszczyt przynosi, że chce abdykować. Konstytucja 3 maja, dzieło całego jego życia, została złamana przez nieostrożną politykę zagraniczną Sejmu Wielkiego, której był przeciwnikiem; teraz obawia się - jakże słusznie - że Katarzyna pójdzie na politykę nowego rozbioru Polski, i chce temu zapobiec przez abdykację i nowego króla, do którego Katarzyna miałaby więcej sympatii. Gotów jest zgodzić się nawet na swego największego wroga, Szczęsnego Potockiego, ale próbuje manewru bardziej pewnego, chce oddać koronę wnukowi cesarzowej, wielkiemu księciu Konstantemu, aby Katarzyna była zobowiązana do bronienia całości Polski ze względów dynastycznych.

Ale Katarzyna już obrała inną drogę.

Na propozycję Stanisława Augusta w sprawie Konstantego na tronie polskim odpowiada wzniośle i jakże perfidnie, że broni wolności Polaków przed despotyczną Konstytucją 3 maja i nie ma zamiaru narzucać im króla.

Co do Szczęsnego Potockiego, to carowa ani myślała robić z niego króla. Ta genialna kobieta od samego początku swej polskiej polityki bazowała ją na wzniecaniu ustawicznych kłótni partyjnych w Polsce. Przecież zaczęło się od tego, że przeciwko Stanisławowi Augustowi, swej kreaturze i swemu ekskochankowi, wznieciła konfederację radomską, złożoną ze zwolenników Sasów i przeciwników Rosji. I teraz bynajmniej nie odda dyktatury nad Polską konfederacji targowickiej. Potrzebuje koniecznie kłótni w Polsce, a nie tego, aby ktoś jeden w niej rządził. Na kandydaturę Szczęsnego zgodzi się prędzej Stanisław August, właśnie dlatego, że uważa, iż mniej ważną rzeczą jest, kto rządzi, w jakim kierunku rządzi, ważne, aby ktoś nareszcie rządził. Nie wierzy, aby targowiczanom udało się uratować Polskę przed nowym rozbiorem, ale nie chce im przeszkadzać.

Kwintesencję polityki polskiej w latach 1790-1793 wypowiada trafnie wierszyk uliczny:

„Zwiódł król pruski marszałków, marszałkowie posłów, a carowa rosyjska targowickich osłów".

Istotnie dnia 2 stycznia 1793 roku Katarzyna w liście do Sieversa, swego nowego ambasadora w Warszawie, wypowiada swoją politykę, którą dotąd nawet przed nim taiła.

Cesarzowa pisze:

„Jak dalece Stanisław August był w postępowaniu swoim nieszczery, okazuje to jego konduita. Pomijając zdradzieckie propozycje, mające na celu pokłócenie Ro­sji z dworami sąsiedzkimi, jest rzeczą dostatecznie stwierdzoną, że dotychczas podtrzymuje w narodzie polskim nienawiść ku nam i wojskom naszym.

...Wziąwszy pod uwagę niestałość i lekkomyślność narodu polskiego, jego stwierdzoną ku Rosji nienawiść, osobliwie zaś ujawnioną skłonność do wyuzdania i szaleństw francuskich - przychodzimy do przekonania, że nie możemy w nim mieć sąsiada spokojnego i bezpiecznego dopóty, dopóki nie będzie doprowadzony do zupełnej bezsilności i niemocy. Nie czyniąc zadość żądaniom króla pruskiego, pozbawiliśmy Austrię jego pomocy w wojnie z rewolucją i do utrzymania równowagi europejskiej i tak już zachwianej zwycięstwami Francji. Zresztą król pruski rozsrożony bezowocnością do tychczasowych układów, w razie gdybyśmy nie uwzględnili jego żądań, mógłby uniesiony właściwą sobie porywczością albo zająć orężnie ziemie Rzeczypospolitej, lub też narazić nas na nowe uciążliwe kłopoty, do których Polacy najchętniej przyłożyliby swą rękę".

W swych listach tajnych Katarzyna wyraża się ze wspaniałą precyzją i jasnością. Nie darmo jest najwybitniejszą rosyjską publicystką swoich czasów. Widzimy z powyższego, iż jako dowód pierwszy swej zgody na nowy rozbiór Polski wskazuje konieczność solidarności w ogólno europejskiej wojnie przeciw rewolucji francuskiej. Jak słusznie wskazuje Julian Ursyn Niemcewicz, Francuzi byli powodem drugiego rozbioru Polski, a powstanie kościuszkowskie, które dla nas spowodowało katastrofę trzeciego i ostatecznego rozbioru Polski, przyczyniło się wybitnie do odciążenia Francuzów w ich wojnie z Prusami i Austrią.

Drugi jednak powód drugiego rozbioru Polski tkwi w obawie Katarzyny, aby król pruski nie powrócił do swej propolskiej, a antyrosyjskiej polityki z lat 1788-1790.

Dnia 16 stycznia Buchholz, poseł pruski w Warszawie, wręcza Generalności targowickiej notę o wkroczeniu wojsk pruskich w granice Polski. Generalność targowicka nie wie, że to się dzieje za zgodą Katarzyny, uderzona jest jak obuchem w głowę, chce wysłać wici na pospolite ruszenie, chce zabierać działa z arsenałów pooddawanych Rosjanom. Seweryn Rzewuski, ten wstrętny poliszynel, duchowy ojciec wszystkich frazesowiczów patriotycznych XIX i XX wieku, zaczyna dekla­mować:

„Zabiera mimo świętość najuroczystszą traktatów ziemię polską król pruski pod pozorami, które go w jego własnych oczach usprawiedliwić nie mogą. Milczą na to sąsiedzi nasi, którzy niedawno mu zaboru tego zaprzeczali, wzdycha Polak; a uderzony tą niespodzianą odmianą, miota wzrok troskliwy na wszystkie strony i pyta się sam siebie, co ma czynić. Co mają czynić najjaśniejsze narody? Dźwigać się orężem albo ginąć ze sławą. Ta jedna dziś jego powinność, ten jeden krok, którym on ruszyć zaraz powinien".

Miotając się na prawo i lewo, targowiczanie przypomnieli sobie nawet o królu. Dnia 13 lutego tak do niego przemawiają:

„Podnosimy głos nasz do Ciebie, królu. Ojczyzna i wolność nasza tak Waszej Królewskiej Mości jak nam miłą być powinna. Uczyń to, co my czynimy. Zapomnij o przeszłym".

Sievers przez pewien czas udawał, że wkroczenie Prusaków jest niespo dzianką dla cesarzowej i łudził targowiczan różnymi nadziejami. Ale ostatecznie notyfikował solidarność cesarzowej z królem pruskim. Z jego polecenia tę notę wręczył Stanisławowi Augustowi sekretarz prywatny królewski, kawaler Littlepage, Anglik, będący przez cały czas swego pobytu w Warszawie szpiegiem rosyjskim, o czym Stanisław August niedowiedział się nigdy.

Szczęsny Potocki, mówiąc o tej nocie, głośno szlochał. Wyjechał do Petersburga, gdzie Katarzyna przyjęła go tupnięciem nogą: „Ojczyzna pańska jest tutaj". Istotnie, większość olbrzymich dóbr Szczęsnego znalazła się w zaborze rosyjskim.

III

Wkroczenie Prusaków wykończyło konfederację targowicką. Organizacja ta z rąk warchołów, którzy przez warcholstwo doszli do zdrady państwa, przechodzi do rąk ludzi, dla których zdrada była sposobem działania. Na plan pierwszy wysuwają się bracia Kossakowscy. Generał-lejtnant służby rosyjskiej, Szymon Kossakowski, nieprawnie został przez konfederację targowicką uznany za hetmana. Brat jego, biskup inflancki, tłumaczył, że uznanie drugiego rozbioru jest zgodne z przysięgą, którą uprzednio konfederacja była złożyła, że „ani cząsteczki" ziemi nie odstąpi. Teraz chodzi nie o „cząsteczkę" - wywodził biskup - lecz o duże części Polski, więc zgadzając się na drugi rozbiór, nie łamiemy przysięgi.

Za przykładem 1773 roku Katarzyna i król pruski życzą sobie, aby traktat rozbiorowy podpisany był przez sejm. Król nie chce jechać do Grodna na ten sejm, chce abdykować, nie chce się do niczego mieszać. Ale Katarzyna nie zgadza się na abdykację. Szantaż polega na groźbie rozbioru ostatecznego, polityka na tłumaczeniu: przecież jeszcze państwo polskie macie. Nie jest tak duże, jak uprzednio, ale przecież istnieje. Czy chcecie, aby całkiem istnieć przestało? Sejm grodzieński, zwołany w czerwcu 1793 roku, dnia 17 sierpnia ratyfikował traktat rozbiorowy z Rosją, a dnia 18 września także z Prusami. Wniosku w sprawie pruskiej nikt z posłów nie chciał skła dać, wreszcie złożył go przekupiony kwotą ośmiuset dukatów poseł Podhorski.

Nie będę bardziej szczegółowo opisywał przebiegu tego sejmu. Walczyły na nim aż cztery partie: Sieversa, złożona z posłów pod jego wpływem obranych; grupa Pułaskiego, czyli targowiczan z Korony, bo Szczęsny Potocki i inni dotychczasowi przywódcy Targowicy już w sejmie grodzieńskim wziąć udziału nie chcieli; grupa Kossakowskich, która w lojalności wobec cesarzowej licytowała się z Sieversem, oskarżając rosyjskiego ambasadora, że zbyt ulega perfidnym chwytom Stanisława Augusta; wreszcie grupa opozycyjna, patriotyczna, kierowana przez króla. Do tej grupy należeli: Szydłowski, Błeszyński, Grodzicki, syn Ponińskiego, późniejszy po­wstaniec kościuszkowski, Karski... Kilku z nich było aresztowanych w czasie sejmu przez Rosjan.

W tej Polsce, która miała pozostać niepodległą, pozostawiono jednak wojsko rosyjskie.

Toteż w kilka miesięcy po podpisaniu przez sejm grodzieński haniebnych traktatów wybuchło w Polsce powstanie. Jako przed odruchem broniącym honoru narodowego pochylmy przed nim czoło.

Pojedynek jest instytucją powstałą w średniowieczu, mającą na celu ochronę honoru. Pomimo iż pojedynek zabroniony jest przez prawo kościelne i prawie zawsze przez prawo państwowe, instytucja ta jednak utrzymała się wśród narodów miłujących honor. Pojedynek wychodzi z założenia, że honor należy cenić ponad życie, i dlatego zwycięstwo w pojedynku nie ma nic wspólnego z militarnym - że tak powie my - zwycięstwem w tym że pojedynku. Przeciwnie. Można ponieść śmierć w pojedynku, a będzie to właśnie uznane za najpiękniejsze i najcałkowitsze obronienie honoru.

Wojna jest czymś zupełnie innym. Dla większej plastyczności weźmy przykład z kraju, w którym pojedynki nie istnieją, bo nie istnieje też poczucie honoru w europejskim tego słowa znaczeniu, to jest z Anglii. Wojna w Anglii jest tylko instrumentem do obronienia pewnych dóbr materialnych. Anglia prowadziła wojnę o to, aby Chińczycy zmuszeni byli do kupowania opium sprzedawanego przez Anglików. Toteż wypowiadanie wojny, która musi się zakończyć katastrofą, przegraną, będzie uważane w Anglii za zbrodnię. Anglia nigdy nie wypowie wojny, która by nie miała szans zwycięstwa.

Ocenę powstania kościuszkowskiego uzależniamy od tego, które kryterium wojny uznamy za słuszne.

Jeżeli stosować będziemy kryterium pierwsze, wojny o charakterze pojedynku, to oczywiście powstanie kościuszkowskie należy uczcić wyrazami: gloria victis. Człowiek słaby, gdy w obronie naruszonej swej czci wyzywa doskonałego szermierza i zostaje przez niego zabity, pięknie swój honor obronił. Powstanie kościuszkowskie rozpoczęło walkę na dwa fronty: z Rosją i Prusami. Ani Jagiełło, ani Witold, ani Kazimierz Jagiellończyk nie walczyli jednocześnie z Moskwą i z Krzyżakami, chociaż Moskwa była wówczas dużo słabsza od Rosji Katarzyny II, a Krzyżacy nie dają się również porównać z Prusami. Piłsudski był także zdecydowanym przeciwnikiem wojny na dwa fronty. Wojny na dwa fronty próbowali Wilhelm II i Hitler, ze znanym skutkiem. Toteż, walcząc na dwa fronty, powstanie kościuszkowskie, mając za sobą tylko iluzyjnego sprzymierzeńca w postaci rewolucyjnej Francji, skończyło się tym, czym skończyć się musiało, to jest śmiercią państwa, ostatnim rozbiorem Polski.

Na czele powstania stali ludzie wychowani przez Stanisława Augusta, jego duchowi synowie, uczniowie kultury francuskiego wieku oświecenia, bardziej masoni niż katolicy. Ale taktyka polityczna Stanisława Augusta była jeszcze z czasów rokoka, oparta na chytrości, fałszywości, omamieniu i oszukaniu przeciwnika. Przez całe swe życie starał się oszukiwać ambasadorów rosyjskich i ci zgodnie się skarżyli, że to mu się udawało. Kościuszko i ci, którzy szli z nim razem, już pogardzali tymi metodami. Świat osiemnastowieczny wychodził już z zygzakowatych, krzywych, łamanych i łaszących się kokieteryjnie linii rokoka, zbliżał się do równych i kanciastych linii neoklasycyzmu. Teraz tej generacji biły serca w takt rewolucji francuskiej. Zresztą Stanisław August wyprzedził ich i całe swoje pokole nie w miłości do ludu wiejskiego i miejskiego. Ale powstanie kościuszkowskie - teoretycznie całkiem słusznie - w odwołaniu się do ludu widziało zbawienie Polski. Oto jednocześnie rewolucja francuska zwyciężyła potężną koalicję, ponieważ potrafiła rozbudzić namiętność mas ludowych. Czemuż więc tego samego nie miała uczynić Polska?

Rozumowanie to, jak powiedziałem - teoretycznie słuszne - w praktyce było niewykonalne. Polska była o sto lat spóźniona w rozwoju psychologicznym w sto­sunku do Francji. Na apel Kościuszki do ludu wiejskiego ten lud nie odpowiedział. Bardziej dojrzałe było „pospólstwo" - jak się wtedy mówiło - miejskie. Masy ludu Warszawy i Wilna wzięły namiętny udział w powstaniu.

Powstanie kościuszkowskie było oczywiście nową formą konfederacji. Dla zrealizowania pewnych celów politycznych zawieszało działanie normalnych władz państwowych, jak to czyniły zawsze konfederacje w Polsce, do targowickiej włącznie. Ale jak Stanisław August nie lubił kontusza, podgolonej czupryny i karabeli, tak Kościuszko i jego ludzie nie lubili konfederacji, ponieważ instytucja ta tyle złego Polsce wyrządziła. Toteż Kościuszko pod wpływem częściowo Plutarcha, częściowo Robespierre'a, sięga po władzę dyktatorską. Konstytucji 3 maja nie przywraca. Króla odsuwa od wszelkiej władzy, nawet tej, którą pozostawiła mu konfederacja targowicka.

Stanisław August od pierwszego dnia wybuchu powstania w Warszawie solidaryzuje się z nim. Demonstruje swój czynny udział po jego stronie. Czy wierzył w jego zwycięstwo ostateczne? Na pewno nie. Ale w czasie swego męczeńskiego panowania przyzwyczaił się do tego, że naród go albo wcale nie słuchał, albo słuchał częściowo. W powstaniu widział tylko nową odmianę tego pierwszego stanu rzeczy. Odsunięto go od obowiązków króla i władzy, spełniał więc żywo, chętnie i lojalnie obowiązki obywatela, który powinien słuchać rozkazów swego rządu podczas wojny.

Inaczej rozumował brat jego, książę Michał, prymas Polski. W czasie oblężenia Warszawy miał nawet wysłać jakiś list do króla pruskiego, który Warszawę oblegał. List przejęto, nastąpiło wzburzenie ludu miejskiego podburzonego przez Kołłątaja. Król posłał bratu truciznę, doradzając samobójstwo. Pogodność, sielska-anielska w dziejach Polski, ma także swe skurcze tragiczne.

Prymas się otruł. Ciało jego wystawiono wśród purpury, jedwabiu i złota kandelabrów. Wspaniały ceremoniał pogrzebowy zgromadził tysiące kleru i zakonników i odbył się nienagannie wśród huku dział oblężniczych, pruskich, i obronnych, powstańczych. Za pogrzebem tym biegł wierszyk:

A ksiądz Prymas zwąchał linę,

Wolał proszek niż drabinę.

Lud warszawski wieszał. Czasami targowiczan, czasami ludzi niewinnych. Kołłątaj był to ogień i dusza rewolucji, ale człowiek osobiście podły, zajadły, mściwy. Wydaje wtedy książkę pomniejszającą udział króla w opracowaniu Konstytucji 3 maja i chce powiesić króla. Kościuszko musiał Kołłątajowi zagrozić aresztowaniem, chociaż Kołłątaj był naprawdę inicjatorem rewolucji i powstania. Król jeździ po mieście bez trwogi, pomaga przy sypaniu okopów, ale już przez wąskie ulice miasta jak szczury biegają wieści, że król chce uciec. Te wąskie ulice miasta wypełnia ryk złości. Margrabiankę, Francuzkę, którą podejrzewano, że jest kochanką królewską, chciano zabić na ulicy. Życie króla jest w niebezpieczeństwie.

Ale 10 października 1794 roku przyszły Maciejowice, potem rzeź Pragi, wejście Rosjan do Warszawy, koniec niepodległości Polski.

I teraz stała się rzecz całkiem do tych oburzeń na króla niepodobna. Oto 7 stycznia 1795 roku na rozkaz władz rosyjskich Stanisław August opuszcza Warszawę, jadąc pod strażą rosyjską na wygnanie do Grodna. I oto lud miejski, warszawski, owo pospólstwo, które kilka miesięcy przed tym chciało go wieszać, teraz go żałuje i kocha. Tysiące, dziesiątki tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci biegną dokoła jego karety, tłum tłoczy się, wciska między konie kawalerii rosyjskiej, załamuje ręce, wyrywa włosy z głowy, zawodzi, szlocha, płacze. Po tylu latach panowania, po raz pierwszy, po raz jedyny, Stanisław August zobaczył łzy na tysiącach twarzy płynące z miłości do niego.

Ale to było już tylko pożegnanie ostatniego króla Polski i jej niepodległości.

IV

Przyjazd króla do Grodna poprzedził list księcia Mikołaja Repnina, niegdyś ambasadora rosyjskiego w Warszawie, obecnie dowódcy wojsk rosyjskich na Litwie. Repnin zresztą teraz stał się człowiekiem dobrego serca i ani Polakom, ani Stanisławowi Augustowi dokuczać nie chciał. W tym liście jednak broni polityki Katarzyny, co jest z jego punktu widzenia zrozumiałe, ale przez to wystawia chlubne świadectwo tak przez nas spotwarzonemu królowi:

„Niejednokrotne doświadczenie nas przekonało - pisze Repnin - że ten monarcha był zawsze szkodliwy naszym interesom, gdyż nigdy w Polsce nie stał się żaden krok przeciwny korzyściom i planom najwyższego naszego dworu, którego by on nie był głównym kierownikiem lub przynajmniej nie brał w nim żywego udziału.

Że zaś wnioskować można, że król będzie się starał poróżnić między sobą współdziałające i związane dwory, również skłonić na swą stronę i inne, rozmaitymi, jemu jednemu znanymi, zabiegami".

Z dwu letniego pobytu króla w Grodnie pozostały szczegółowe zapiski sporządzone przez jego rosyjskich stróżów i szpiegów. Wynika z nich, że król przedewszystkim dużo jeździł konno. Prawie codziennie odbywał dalekie spacery to drogą na Skidel, to do Poniemunia, że jeździł brzegiem Niemna. Z tyłu za nim galopowała zawsze eskorta rosyjska, a w końcu Repnin kazał rozebrać most na Niemnie, bojąc się jakichś planów ucieczki. Krajobraz dokoła Niemna jest piękny, marzycielski, podobny do krajobrazu okolic Świtezi i Nowogródka, do którego tak tęsknił Mickiewicz, a srebrna szarfa Niemna dodaje mu jeszcze uroku. Jazda konna uspokajała nerwy jak środek odurzający, jak zapewne uspokajane jest niemowlę, gdy się je w chacie huśta w kołysce, przy nuceniu rzewnych piosenek, tylko tutaj, zamiast skwaśniałego powietrza wnętrza chaty, jest pęd, wiatr, wyładowanie ener­gii, które również kołyszą złe myśli, aby usnęły.

Odwiedzały króla damy, z którymi jadał śniadania. Ale były to przeważnie jakieś starsze panie pod prezydencją jego rodzonej siostry, Pani Krakowskiej. Ostat­nia królewska kochanka, urocza, młodziutka emigrantka francuska, markizówna de Lullie, była w Grodnie bardzo krótko, bo od 20 lipca do 5 sierpnia 1795 roku.

Król nadal się interesuje wszystkimi listami, książkami, obrazami, astronomią. Ale nie pozwala obchodzić swoich imienin, stroni od wszelkich przyjęć, zebrań czy uroczystości. A nie brakowało w tym czasie hucznych balów na ziemi polskiej i litewskiej.

Z tych czasów także pochodzi ów wierszyk:

Lech pierwszy zrąb postawił, Piast podniósł wierzchołek,

Kazimierz prawa nadał, wszystko popsuł Ciołek.

Ucz się, Polsko, po szkodzie brać do domu ludzi -

Bo gdy bydło brać będziesz, wszystko ci spaskudzi.

V

Dnia 6 listopada 1796 roku [starego stylu] umarła Katarzyna II.

Niedługo potem, do pokoju, w którym więziony był Tadeusz Kościuszko, wszedł na czele licznej świty człowiek o kurnosej, kałmuckiej twarzy, oczach wypełnionych niepokojem, ze skrami szaleństwa, o wzroku nie-znajdującym odpoczynku, tylko ustawicznie szukającym kogoś i czegoś. Człowiek ten miał ruchy nienaturalne, przesadnie sztywne, jakie mają widma w naszych wyobraźniach, i powiedział wspaniałą francuszczyzną z wybitnie paryskim akcentem kilka zdań do Kościuszki, zakończonych oświadczeniem:

- Vous etes libre, mon general.

Paweł był półbestią, półrycerzem. Miał naturę o chorobliwie rozwiniętych impulsach woli i despotyzmu. Katarzyna trzymała go w posłuszeństwie przez długie lata, w czasie których wył jak lew, który nie daje się tresować. Teraz wyżywał swój despotyzm w wywracaniu w Rosji wszystkiego do góry nogami, co zrobiła matka.

Matce urządził pogrzeb wspólny z pogrzebem ojca, którego ona zamordowała. Stanisława Augusta, którego Katarzyna skrzywdziła, sprowadził do Petersburga na wiosnę 1797 roku, był dla niego grzeczny, nadskakujący, honorował go jako króla, oddał mu Pałac Marmurowy do zamieszkania.

Stackelbergowi, który niegdyś tak dokuczał królowi w Warszawie, obchodząc się z nim arogancko, kazał być teraz szambelanem przy królu do posług co dziennych. Ale król nie skorzystał z tej sytuacji, aby poniżyć Stackelberga. Nie chciał tylko zbyt często na niego patrzeć.

Sytuacja w Europie podporządkowana była wojnie Francji z Anglią. Różne państwa niemieckie i inne powoli wycofywały się z wojny, którą rozpoczynały ze względu na zasady ideowe, na obronę monarchizmu, szlachty, katolicyzmu. Ale Anglia toczyła tę wojnę nie ze względu na tego rodzaju pobudki, lecz ponieważ Fran­cja, jej odwieczny konkurent, wzmogła swe siły, swą zaborczość. Z uporem i bezwzględnością, jak zawsze, Anglia wszystko podporządkowywała tworzeniu coraz nowych koalicji przeciwko Francji. Nie darmo Burke, wielki trybun Izby Gmin, przyjaciel Polaków, wielbiciel Konstytucji 3 maja, wołał w parlamencie angielskim dnia 18 lutego 1797 roku, że nie pora myśleć o odległej Polsce, że trzeba myśleć o zagrożonych przez Francję Niderlandach.

Wstąpienie Pawła na tron pomieszało szyki polityce angielskiej, podobnie jak wstąpienie na tron jego niepoczytalnego ojca, Piotra III, wywróciło wszystko w Europie do góry nogami. Przecież wiemy, że genezą późniejszego spisku na Pawła i jego zamordowania była chęć tego cesarza do wojowania z Anglią. Paweł chciał wysłać wojska rosyjskie na granicę Indii. Po jego zamordowaniu rozkazy te zostały odwołane.

Ale i teraz Paweł wyrządza brewerie polityczne. Oto na Nowy Rok 1798 przyjeżdża do Stanisława Augusta, długo rozmawia z nim sam na sam w gabinecie. Po jego wyjeździe Stanisław August wychodzi wzruszony, ucieszony, wstrząśnięty, całkiem inny do swoich sekretarzy i nie mogąc wytrzymać ze szczęścia, powiada im w największej tajemnicy dosłownie co następuje:

„Przecież sprzykrzyło się losowi prześladować nas dłużej. Wkrótce zobaczymy Warszawę jako stolicę odzyskanej Ojczyzny".

Warszawa w 1798 roku była w posiadaniu Prusaków. Paweł, odbierając im to miasto, mógł ewentualnie wywołać wojnę Rosji z Prusami, a nawet z Austrią, i w ten sposób oddać niesłychaną usługę Francji.

Czy Paweł myślał serio o projekcie odzyskania Warszawy dla Stanisława Augusta, czy ta myśl nie przebiegała w jego głowie, jak kruk przelatuje nad ścierniskiem, tego nie wiemy. Ale Stanisław August opowiedział o obietnicy Pawła swoim sekretarzom, wśród których był niejaki Friese, który w Warszawie szpiegował Stanisława Augusta na zlecenie Rosjan. Z czyjego ramienia Friese był teraz szpiegiem, tego nie wiemy.

Dnia 12 lutego 1798 roku, o godzinie dziesiątej rano, jak zawsze Stanisławowi Augustowi przyniesiono do łóżka filiżankę bulionu. Po jej wypiciu głowa opadła mu na poduszki. Wyobrażam sobie, że wpierw uczuł on jak gdyby pęknięcie szklanek w mózgu. Oto pękło szkło jednej szklanki, oto drugiej, oto trzeciej. Teraz znów mu się zdaje, jak gdyby głowa jego upadła na coś i rozdusiła coś, co było podobne do gniazda jaskółczego ulepionego z gliny i pierza, jakie się widuje na naszych stajniach. Ale oto z tego miękkiego gniazda z piskiem uciekają brzydkie myszy, oto biegną po nim, oślizgłymi łapkami, zaczepiają o guziki od koszuli. A oto wielkie przepotężne skrzydła wiatraka, tylko czarne, jakże czarne, zakręciły się jak koń w karierze; na ich czarności siedzi Katarzyna z usteczkami do całowania, momentalnie odsłania szczęki prawie zupełnie wypróżnione od zębów, stara, zła, straszna; brat Michał...

Zawiadomiono cesarza, że król kona. Paweł przyjechał natychmiast, był przy zgonie, zarządził sekcję zwłok.

O rezultatach tej sekcji mamy dwie relacje. Pierwsza pochodzi od nadwornego lekarza królewskiego, Boecklera, który tak pisze do nadwornego malarza, Bacciarellego:

„Przy otwarciu jego zwłok nie znaleziono nic nadzwyczajnego wewnątrz, tylko to, co zwykle bywa u osób kończących na apopleksję, to jest napełnienie się wodą komórek mózgowych. Wszystko się znajdowało w najlepszym stanie, bez żadnego śladu jakichś narośli polipowych w naczyniach. Umarł na to samo, co nieboszczka Imperatorowa, i z jednakowymi go też honorami pochowano".

Według opinii współczesnego lekarza, u którego zasięgałem porady w sprawie listu powyższego, Boeckler się myli gruntownie. Skoro była woda w komórkach mózgowych, to apopleksja jest wykluczona.

Więcej światła rzucają zapiski sekretarza królewskiego Jana Sagatyńskiego:

„Nazajutrz z rozkazu cesarza zrobiono sekcję i udano, puszczając wieść, że woda na mózg wpadła i była przyczyną tak nagłej śmierci. Boeckler, przytomny temu, był wezwany do Pawła i zapewne wyjawił aktualny powód śmierci, sądził bowiem, że subtelny rodzaj trucizny, zwany Aqua Tofana, którego ciężko i trudno znaków spostrzec, gdyż śladu po sobie nie zostawia, musiał być dany w bulionie. Mnóstwo ludzi trzeba było egzaminować. Naprzód tego, kto wydawał mięso i zwierzynę, jako też różne korzenie z cergardy, czyli spiżarni, potem kucharza i kuchcika, dalej lokaja, który wyniósł z kuchni i oddawał kamerdynerowi, a ten postawił filiżankę z tacą na stole, gdzie się kilka osób znajdowało, wchodzi do króla, uświadamiając go, że bulion jest gotowy. Nie robiono ścisłej indagacji, tylko jednego po drugim wołano, a każdy jak mógł się tłumaczył i na tym pozostano".

Paweł urządził wspaniały pogrzeb, który trwał przez dni trzynaście, od 13 do 26 lutego. Trzydzieści tysięcy mieszkańców Petersburga przeszło koło mar królew­skich. Dnia 22 lutego cesarz przyjechał do Pałacu Marmurowego w towarzystwie wielkich książąt i księcia Kondeusza, podniesiono głowę Stanisława Augusta i cesarz włożył na nią koronę. W dalszych uroczystościach spędzano tysiące urzędników, setki szwadronów i batalionów gwardii i armii, działa huczały salwami, setki sołdatów padło pod pałkami za niezgrabność w oddawaniu honorów. Z opisów tego wspaniałego pogrzebu trzynastodniowego, które czytałem, utkwił mi w pamięci jeden frazes: „Przy kolumnach stały małe geniuszki trzymające tarcze z cyfrą królewską".

Trumnę złożono w kościele Świętej Katarzyny na Newskim Prospekcie. Położono wielką granitową płytę z napisem:

Stanislaus Augustus

Rex Poloniae, Magnus Dux Lithuaniae

insigne documentum utriusque fortunae

prosperam sapienter, diversam fortiter

tulit

Obiit Petro poli VII kal. Febr. MDC CXCVIII

Paulus I Autocrator

et Imperator Totius Russiae

amico et hospiti posuit

VI

Kiedy wiadomość o śmierci Stanisława Augusta, ostatniego króla polskiego i ostatniego wielkiego księcia litewskiego, w kilka dni po tym wydarzeniu przybiegła do znanego mi pałacu w Polsce, był właśnie karnawał, zima, bal. Na chwilę powstało zamieszanie, nawet orkiestra przestała grać tańce. Korzystając z tego, Pepita, młoda panienka, która tańczyła już godzin pięć bez ustanku, wymknęła się z sali balowej i z pałacu do ogrodu. Miała rozgrzane ramiona i szyję, w głowie trochę jej szumiał szampan. Śnieg był suchy, sypki, taki właśnie, jaki powinien być podczas dużego mrozu. Pepita zaśmiała się raptem tak głośno, że aż się zdziwiła. „Przecież nie jestem pijana" - pomyślała. Było jeszcze całkiem ciemno, ale w tej ciemnocie czuło się, że już niedługo zacznie się coś zmieniać. Pepita przestraszyła się, że może się przeziębi i zaczęła wracać, przy tym okna pałacu, oświetlone świecami, od zewnątrz wyglądały całkiem żółte, jak gdyby żółte chustki jedwabne.

Kiedy wracała, już tańczono znowu i przez okna, przez mury słychać było hołubce mazura, które - rzecz dziwna - słyszane tutaj, w tym zastygłym od mrozu ogrodzie, wydawały się senne i monotonne.

Muzyka grała dalej.

Życie szło dalej.