ĆWICZENIA WSTĘPNE W TERAPII DYSLALII.
W terapii logopedycznej wyróżniamy trzy stałe etapy. Pierwszy jest etapem wstępnym , drugi właściwym natomiast trzeci końcowym. Schemat ten można przypisać do każdej terapii mowy. Etap wstępny ma wiele ćwiczeń wspólnych dla różnych zaburzeń mowy natomiast etap właściwy oraz końcowy są charakterystyczne dla różnych rodzajów terapii.
Do etapu wstępnego zaliczamy wszelkiego rodzaju ćwiczenia , które poprzedzają właściwą terapię. Do ćwiczeń wstępnych zalicza się:
-ćwiczenia oddechowe
-ćwiczenia fonacyjne (głosowe)
-ćwiczenia narządów artykulacyjnych
-ćwiczenia słuchowe
-ćwiczenia ogólnej sprawności motorycznej
-ćwiczenia poszczególnych funkcji psychicznych np. uwagi , pamięci
-ćwiczenia spostrzegawczości.
1. Ćwiczenia oddechowe.
Ćwiczenia prawidłowego oddechu należy tak dobrać , żeby ukierunkować je na czynność mówienia. Trzeba również pamiętać o tym aby przeprowadzać je w przewietrzonym pomieszczeniu lub na dworze aby odpowiednio dotlenić organizm. Pacjent w trakcie ćwiczeń nie powinien opróżniać płuc z tak zwanego powietrza zapasowego oraz , żeby ćwiczenia nie były przeprowadzane po posiłku ze względu na utrudnioną pracę przepony. Należy też przeprowadzać krótkie przerwy w ćwiczeniach, ponieważ przy dłuższym ćwiczeniu pacjent może odczuwać osłabienie lub zawroty głowy. Przy ćwiczeniach oddechowych należy zwrócić uwagę na oddech statyczny czyli wtedy gdy pacjent nie mówi oraz na oddech dynamiczny czyli realizowany w trakcie mówienia. Oddech statyczny powinien być realizowany przez nos natomiast dynamiczny może być realizowany przez usta lub usta i nos. Ćwiczenia oddechowe trzeba wykonywać w różnych pozycjach ciała. Postawa ciała w trakcie ćwiczeń ma być swobodna a mięśnie szyi, rąk i tułowia powinny być rozluźnione (I.Styczek 1980). Najpierw logopeda pokazuje jak należy ćwiczenie wykonać a następnie wykonuje je razem z pacjentem , a następnie pacjent może wykonywać je samodzielnie. Każde z tych ćwiczeń musi być indywidualnie dostosowane do wieku oraz możliwości fizycznych pacjenta. Celem ćwiczeń oddechowych jest:
-wzmacnianie oraz wykorzystanie siły mięśni oddechowych
-zwiększenie pojemności płuc
-wyrobienie oddechu przeponowego
-rozróżnienie fazy wdechu i wydechu
-wyrobienie umiejętności pełnego i szybkiego wdechu oraz wydłużenia fazy wydechowej
-mówienie tylko na wydechu
-dostosowanie długości wydechu do czasu trwania wypowiedzi
-uświadomienie siły strumienia wydychanego powietrza
-zgranie pauz oddechowych z treścią wypowiedzi.
Do najczęściej stosowanych ćwiczeń oddechowych zalicza się:
Ćwiczenia oddechu torem przeponowym.
1.Leżąc na plecach ręce mamy ułożone wzdłuż tułowia lub jedna ręka ułożona na wysokości przepony tak , żeby móc mieć pod kontrolą ruchy brzucha oraz klatki piersiowej. Swobodnie oddychamy – wdech nosem natomiast wydech ustami. Można dla kontroli wydechu wypowiadać długo spółgłoski f bądź s. Ręka na brzuchu powinna się unosić , ruch klatki piersiowej powinien być niemal , że nieodczuwalny. Ćwiczenie powtarzać kilka razy.
2.To samo ćwiczenie co powyżej tylko w pozycji stojącej. Sylwetka powinna być wyprostowana a nogi w lekkim rozkroku.
3.Powyższe ćwiczenie powtórzyć w pozycji siedzącej. Siedzieć najlepiej w siadzie klęcznym lub skrzyżnym , sylwetka ma być wyprostowana, ręce można trzymać na kolanach lub biodrach.
Wskazane jest aby ćwiczenia oddechowe łączyć z ruchami rąk oraz tułowia ponieważ dzięki temu oddychanie pogłębia się , pojemność płuc się zwiększa i różne ich partie po kolei biorą udział w oddychaniu. Przykładowe ćwiczenia to:
-wdech oraz jednoczesne szybkie uniesienie rąk do boku , a wydech z powolnym przesuwaniem rąk do przodu , aż do ich skrzyżowania,
-wdech z jednoczesnym wzniesieniem rąk bokiem do góry i przy wolnym wydechu opuszczając wolno ręce,
-dłonie umiejscowić na karku, wdychając powietrze przesunąć łokcie silnie do tyłu , przy wydechu łokcie powoli wracają do przodu ,aż do zetknięcia się,
-szybki wdech i jednoczesny skręt tułowia w bok oraz powolny wydech i powrót do prawidłowej postawy ciała,
-pochylenie tułowia do przodu, ręce zwisają swobodnie, następnie przy prostowaniu tułowia i unoszeniu rąk w górę wykonać wdech a następnie powoli powtarzając skłon wykonać wydech,
-uklęknąć i dłonie oprzeć na podłodze , przy wdechu unieść głowę i spojrzeć na sufit natomiast przy wydechu opuszczać głowę jak najdłużej.
b) wyrabianie długiej fazy wydechowej:
Osiągnięcie tego umożliwia wypowiadanie dłuższych fraz bez wysiłku oraz bez zmniejszania wyrazistości i głośności elementów końcowych i bez zwiększania tempa mowy. Żeby to osiągnąć należy wykonywać wcześniej podane ćwiczenia zwiększając stopniowo wydech do 5-10 sekund i dłużej lub też recytować bądź śpiewać coraz to dłuższe fragmenty tekstu na jednym wydechu , dbając równocześnie o to aby tekst realizowany był wyraźnie oraz doniośle.
c) Równomierność siły wydechu:
Ćwiczymy ją wymawiając głoskę „s” lub wydmuchując powietrze na palącą się świeczkę , na kartkę papieru lub na watkę . Stopień odchylenia płomienia lub kartki pokazuje zmiany siły strumienia powietrza . Przy równomiernym wydechu płomień świecy powinien odchylać się w jednakowym stopniu.
-wykonać 3 wydechy , wymawiając jednocześnie głoskę „s” należy wykonać to równomiernie, z jednakową głośnością.
-wykonać 3 wydechy starając się wymawiać głoskę „s” jak najciszej
-wykonać 3 wydechy , jednocześnie dmuchając na skrawek papieru, a odchylenie papieru powinno być przez cały czas jednakowe.
-wykonać wydech , wymawiając „s” raz ciszej raz głośniej.
d) Ćwiczenia ekonomicznego zużywania powietrza oraz właściwego dawkowania go w czasie mówienia.
Umiejętność tę osiągnąć można , stosując ćwiczenia wydechowe z pauzami. Mówiąc lub czytając , nie powinno się nabierać powietrza po każdej krótkiej frazie, ponieważ na jednym wydechu można powiedzieć parę fraz. Wypowiadając coś często robimy przerwy , czasami w czasie tych krótkich przerw zatrzymujemy powietrze i wydychamy je dopiero wtedy gdy, zaczynamy dalszy ciąg zdania .Ćwiczenia w zatrzymywaniu wydechu wzmacniają również mięśnie oddechowe. Należy je tak przeprowadzać aby nie powodowały one zmęczenia u osoby ćwiczącej. Trzeba je wykonywać bez specjalnego wysiłku.
-wymawiać długie „s”, robiąc pauzy co 3 sekundy , a w czasie pauzy powietrza nie wydychać.
-wymawiać długie „s” , przerywając je około dziesięć razy.
2. ĆWICZENIA FONACYJNE
Najbardziej intensywne ćwiczenia głosowe przeprowadza się przy niektórych zaburzeniach mowy takich jak jąkanie, dysartria i niedosłuch , który powoduje zaburzenia mowy. Również ćwiczenia fonacyjne przeprowadza się u osób pracujących głosem oraz u pacjentów po laryngektomii przy czym tych pacjentów uczy się zastępczego , innego sposobu fonacji. W profilaktyce ćwiczenia należy wykonywać ostrożnie, żeby nie przeciążyć układu fonacyjnego. W przypadku ćwiczeń głosowych przy patologii mowy należy skonsultować się lub współpracować z foniatrą. Podczas przeprowadzania ćwiczeń należy zadbać o rozluźnienie mięśni biorących udział w wytwarzaniu głosu. Gdy ćwiczymy z dziećmi należy przeprowadzać je w formie zabawowej. Ćwiczenia te przeprowadza się po wcześniejszych ćwiczeniach oddechowych. Bloki ćwiczeń nie mogą trwać zbyt długo aby nie powodować zmęczenia mięśni krtani. Wskazane jest, aby robić parominutowe przerwy.
Celem ćwiczeń głosowych jest:
-zmniejszenie bądź zwiększenie napięcia mięśni gardła,
-osiągnięcie odpowiedniej wysokości głosu podczas mówienia,
-wykształcenie umiejętności regulowania natężenia głosu,
-wypracowanie miękkiego nastawienia głosu,
-opanowanie umiejętności kierowania tak strumieniem powietrza podczas mówienia ,aby trafiał on na komory rezonacyjne nasady (wybrzmiewanie głosu „na maskę”).
Najczęściej , ćwiczenia głosowe wykonuje się w następujących blokach:
a)Ustalenie wysokości głosu , właściwej dla danej osoby.
Osobie ćwiczącej poleca się czytanie fragmentu tekstu z różną wysokością głosu. Wysokość , z jaką pacjent mówi najswobodniej i najłatwiej oraz z najmniejszym dla niego wysiłkiem jest wysokością najbardziej dla niego odpowiednią. Następnie trzeba wykonać wiele ćwiczeń z czytaniem oraz mówieniem na tej wysokości tak aby tą wysokość utrwalić oraz , żeby osoba ćwicząca ją zapamiętała i zaczęła stosować swobodnie bez wysiłku.
b)Wyrabianie miękkiego ataku (nastawienia głosu).
Drgania wiązadeł głosowych mogą rozpoczynać się w różny sposób. Rozróżniamy:
-atak twardy - zbliżanie się wiązadeł głosowych następuje przed początkiem wydechu i powietrze , natrafiając na zwarte wiązadła , rozwiera je gwałtownie , wywołując szmer (zwarcie krtani);
-atak miękki- wiązadła głosowe zaczynają drgać , jednocześnie zbliżają się do siebie , drgają wcześniej niż nastąpi ich zwarcie
-atak przydechowy- powietrze wydechowe zaczyna się wydostawać przez szczelinę i dopiero potem wiązadła zaczynają drgać. Początek fonacji poprzedzony jest szmerem przydechu.
W wymowie polskiej atak miękki uważany jest za prawidłowy. Zacząć ćwiczenia można od wymawiania samogłoski „a” na jednym wydechu lecz z przerwami. Następne polecane ćwiczenie to wymawianie po kolei samogłosek a, o, u,e,y,i z miękkim nastawieniem z przerwami. Gdy wystąpią ewentualne trudności w rozpoznawaniu fonacji z miękkim nastawieniem , można zacząć od fonacji poprzedzonej lekkim przydechem , podobnym do chuchnięcia.
c)Wyrabianie nawyku kierowania głosu „na maskę”.
Jest to kierowanie głosu na sklepienie podniebienia twardego , aby uzyskać maksimum rezonansu, ma to istotne znaczenie zarówno w mowie jak i w śpiewie. Głos kierowany na tak zwaną „maskę” ma pełniejszą barwę, jest mocny i wydobywany bez wysiłku. Staje się to dzięki temu, że drgania cząsteczek powietrza wywołują drgania kości czaszki oraz powietrza zawartego w zatokach, znajdujących się powyżej podniebienia twardego. Barwa głosu jest cechą indywidualną , zależną od kształtu oraz wielkości rezonatorów i od umiejętności ich wykorzystywania. Ćwiczenia na umiejętność kierowania głosu „na maskę” to:
-ciche mruczenie przez nos , jakby przedłużona wymowa spółgłoski mmm,
-łączenie samogłosek ze spółgłoską m, sylaby trzeba wymawiać bez wysiłku i powoli np.
mma mme mmy mmi mmo mmu
amm emm ymm imm omm umm
mmam mmem mmim mmom mmum
-łączenie samogłosek ze spółgłoską n czyli nna nne nny nni nno nnu itd.
-wymawianie długo po kolei samogłosek a, o, u,e, i,y , z jednoczesnym kierowaniem głosu na podniebienie twarde.
d)Wyrabianie umiejętności modulowania siły głosu.
Siła głosu zależy od prawidłowej fonacji oraz prawidłowego oddychania. Dzięki sile głosu realizowany jest w języku polskim akcent wyrazowy oraz zdaniowy (akcent dynamiczny , wyróżniany obok rytmicznego i melodycznego). Stopnie siły głosu mogą być różne np. szept, półgłos, głos pełny , krzyk. Siła głosu może być stopniowana , natomiast przejścia mogą być łagodne , nagłe , nieoczekiwane. Aby zlikwidować napięcia mięśni krtani i gardła należy zacząć ćwiczenia od cichego mruczenia, a następnie należy:
-wymawiać jak najdłużej samogłoskę a nie zmieniając przy tym natężenia głosu, następnie kolejne samogłoski o,u,e,i,y.
-na jednym wydechu , z taką samą siłą , wymawiać trzy samogłoski : aou, eyi, i dołączyć kolejne samogłoski.
-wymówić zdanie szeptem, półgłosem, głosem pełnym, oraz krzycząc,
-wymawiać szeptem zdanie, zwiększając stopniowo siłę szeptu,
-fragment tekstu czytać półgłosem a potem głosem pełnym,
-we fragmencie tekstu podkreślić najważniejsze wyrazy i odczytać tekst , wyróżniając siła głosu wyrazy podkreślone.
e)Wyrabianie umiejętności modulowania wysokości głosu.
Za pomocą wysokości głosu wyrażamy swoje stany emocjonalne. Modulacja siły głosu jest ważnym środkiem ekspresji. Żeby świadomie posługiwać się wysokością głosu oraz nad nią panować należy wykonać następujące ćwiczenia:
-wymawiać jak najdłużej samogłoski a,o,e,u,y,i nie zmieniając natężenia głosu,
-na jednym wydechu , z taką samą siłą wymawiać trzy samogłoski aou,eyi i następnie cztery ,pięć i na końcu wszystkie (aoueyi)
-wymawiać połączenia samogłosek au z różną intonacją wyróżniającą pytanie, twierdzenie, zdziwienie, gniew, zachwyt,
-zdanie „Dzisiaj jest ładna pogoda” wymówić twierdząco, pytająco, przypuszczająco, drwiąco oraz z gniewem.
-słuchając fragmentu tekstu określić , w których miejscach występuje intonacja opadająca lub wznosząca się’
-czytać fragmenty prozy oraz wiersze , wyraziście zaznaczając odpowiednią intonacją znaki interpunkcyjne zawarte w tekście.
3.Ćwiczenie narządów artykulacyjnych.
Od sprawności mięśni narządów artykulacyjnych zależy w dużym stopniu wyrazistość oraz dokładność artykulacji. U osób z zaburzeniami mowy bardzo często występuje niesprawność narządów mownych. Gimnastyka żuchwy,warg, języka i podniebienia miękkiego usuwa te braki natomiast u osób nieposiadających zaburzeń wymowy doskonali sprawność mięśni , od których zależą ruchy narządów mowy. Ćwiczenia te powinny być prowadzone codziennie , systematycznie 5-10 minut przed lustrem tak aby kontrolować wizualnie jakość wykonywanych ćwiczeń. Ćwiczenia najpierw pokazuje logopeda następnie pacjent po nim powtarza każde ćwiczenie po około 5-10 razy. U pacjentów dziecięcych ćwiczenia powinny mieć formę zabawy. Przy przeprowadzaniu ćwiczeń języka należy zwrócić uwagę na występowanie prawidłowej pionizacji języka. Jeśli okaże się , że jej nie ma to należy najpierw wypracować pionizację oraz wprowadzić prawidłowy sposób połykania. Ćwiczenia narządów artykulacyjnych mają na celu:
-usprawnienie języka, warg, podniebienia miękkiego oraz żuchwy czyli ruchomych artykulatorów,
-opanowanie umiejętności świadomego kierowania ruchami narządów artykulacyjnych ,
-usprawnianie koordynacji ruchowej w zakresie aparatu artykulacyjnego,
-wyrobienie wrażliwości miejsc i ruchów w jamie ustnej, istotnych dla prawidłowego wymawiania głosek.
a)Ćwiczenia języka:
-wysuwanie języka z jamy ustnej- na boki oraz w górę i w dół’
-oblizywanie warg oraz zębów przy szeroko otwartych ustach,
-wypychanie językiem policzków
-wysuwanie poziomo szerokiego oraz wąskiego języka
-masowanie językiem podniebienia
-kląskanie i mlaskanie językiem
-wysuwanie języka jak najdalej z ust i chowanie go jak najgłębiej do jamy ustnej,
-dotykanie czubkiem języka na zmianę dolnych i górnych zębów przy silnie opuszczonej żuchwie,
-wysuwanie języka mimo zbliżonych szczęk, język siłą przeciska się między nimi, górne zęby skrobią grzbiet języka,
-koci grzbiet- przesuwanie grzbietu języka tak , aby ocierał się o górne zęby podczas gdy czubek języka przyciśnięty jestdo wewnętrznej strony dolnych zębów,
-przesuwanie czubkiem języka od zębów po podniebieniu , jak najdalej w głąb jamy ustnej
-przyciskanie całego grzbietu języka do dziąseł i podniebienia oraz utrzymywanie go w takiej pozycji przy opuszczaniu i podnoszeniu żuchwy (język na gumce),
-„rurka” z wysuniętego języka,
-rozszerzanie i zwężanie języka przy szeroko otwartych ustach i utrzymywanie czubka języka na środku górnej wargi (motylek).
b)Ćwiczenia warg:
-cmokanie i gwizdanie
-przesuwanie ust na prawo i lewo
-parskanie
-utrzymywanie między zaciśniętymi wargami kartki
-nabieranie i utrzymywanie przez kilka sekund powietrza w policzkach oraz pod górną i dolną wargą,
-rozciąganie ust w uśmiechu i ściąganie ich w dzióbek , na zmianę,
-ściąganie ust jak przy samogłosce „u” a następnie rozciąganie ich jak przy artykulacji „i”,
-cofanie kącików ust , a następnie otwieranie ich i zamykanie,
-ssanie górnej a następnie dolnej wargi,
-mocne wyszczerzenie zaciśniętych zębów,
-przy rozchylonych szczękach wciąganie warg do środka jamy ustnej,
-cofnięcie kącików warg, a następnie opuszczanie i unoszenie żuchwy,
c)Ćwiczenia żuchwy.
Należy je wykonywać bardzo ostrożnie aby nie doprowadzić do nadwyrężenia stawu skroniowo-żuchwowego.
-opuszczanie i unoszenie żuchwy,
-przesuwanie żuchwy w prawo i w lewo,
-wysuwanie i cofanie żuchwy,
-wykonywanie ruchów żucia,
-chwytanie dolnymi zębami górnej wargi,
-podsuwanie dolnej wargi pod górne zęby.
d)Ćwiczenia podniebienia miękkiego:
-wdychanie i wydychanie powietrza z językiem wysuniętym na brodę,
-kasłanie z językiem wysuniętym na brodę,
-nabieranie powietrza , zatrzymanie go w policzkach , następnie wypuszczanie go nosem,
-przenoszenie skrawków papieru za pomocą słomki,
-głośne chrapanie,
-wymawianie sylab i logotomów ze spółgłoskami zwartymi tylnojęzykowymi np. ka ,ko ,ku, akka, okko, ukku.
4.Ćwiczenia słuchowe.
W terapii logopedycznej pacjent na początku pracy nad prawidłową mową powinien najpierw nauczyć się słyszeć właściwie oraz odpowiednio klasyfikować i oceniać dźwięki mowy , żeby móc je produkować i łączyć w określone jednostki języka. Ćwiczenia słuchowe są ważnym blokiem ćwiczeń wstępnych w terapii logopedycznej. Podczas przeprowadzania ćwiczeń słuchowych należy spełniać ku temu odpowiednie warunki co oznacza aby nie wprowadzać przypadkowo i w sposób niezamierzony czynników rozpraszających uwagę słuchową pacjenta.
Pośród ćwiczeń słuchowych wyróżniamy:
-ćwiczenia słuchu fizjologicznego rozumianego jako zdolność odbioru, analizy i syntezy wszystkich zjawisk akustycznych,
-ćwiczenia słuchu fonemowego rozumianego jako zdolność do kwalifikowania wyróżnionych z potoku mowy głosek jako przynależnych do określonych , fonologicznych zdeterminowanych klas głosek czyli klasyfikacja fonemów,
-ćwiczenia słuchu fonetycznego czyli zdolność odróżniania poszczególnych głosek i zjawisk prozodycznych.
Celem ćwiczeń słuchowych jest:
-uczenie koncentrowania uwagi na sygnałach słuchowych,
-wypracowanie umiejętności rozróżniania rozmaitych dźwięków otaczającego świata oraz identyfikowanie ich z określonymi zjawiskami, przedmiotami i sytuacjami,
-różnicowanie dźwięków pod kątem ich wysokości, natężenia i długości,
-identyfikowanie poszczególnych realizacji fonemów,
-rozróżnianie cech prozodycznych języka czyli akcentu, intonacji, tempa mowy, iloczasu, natężenia głosu itp.
a)ĆWICZENIA SŁUCHU FIZJOLOGICZNEGO.
-rozpoznawanie dźwięków z otoczenia, przeprowadza się je ciszy prosząc pacjenta aby wsłuchał się w odgłosy dochodzące z najbliższego otoczenia, następnie identyfikujemy i nazywamy poszczególne dźwięki. Innym wariantem tego ćwiczenia jest rozpoznawanie przez pacjenta specjalnie wydobywanych dźwięków np. brzęk kluczy, szelest papieru, dzwonek.
-rozpoznawanie znanych odgłosów przyrody i otoczenia z nagrania,
-rozpoznawanie słuchem różnych rzeczy np. grochu, cukru, kamieni, monet zamkniętych w pudełkach, pacjent potrząsa pudełkiem i stara się zidentyfikować schowaną wewnątrz rzecz,
-wytwarzanie przeróżnych dźwięków za pomocą określonych przedmiotów jak na przykład papieru, piłki, wody , szkła , balonów. Zachęcamy pacjenta do poszukiwania jak największej liczby przeróżnych dźwięków, które można wytworzyć przy użyciu jednego przedmiotu.
-rozpoznawanie określonego dźwięku i jego źródła np. tykającego zegarka,
-rozpoznawanie kierunku i odległości dźwięku np. pacjent ma zasłonięte oczy i idzie za wytwarzanym dźwiękiem,
-naśladowanie oraz różnicowanie głosów zwierząt (można posłużyć się nagraniami),
-rozpoznawanie różnych osób po głosie np. dorosły, dziecko, mężczyzna , kobieta
-rozpoznawanie znanych melodii nuconych przez logopedę lub piosenek odtwarzanych z nagrań,
-rozpoznawanie dźwięków instrumentów, logopeda kładzie przed pacjentem kilka instrumentów , nazywa je oraz gra na nich oraz zachęca pacjenta do grania , następnie pacjent odwraca się a logopeda gra na jednym z tych instrumentów a pacjent stara się rozpoznać dźwięk i nazwać lub wskazać instrument,
-rozpoznawanie określonych kategorii dźwięków czyli dźwięków wysokich i niskich, głośnych i cichych, następujących po sobie szybko i wolno,
-różnicowanie liczby dźwięków, do tego ćwiczenia potrzebny będzie instrument wytwarzający kilka dźwięków o tej samej wysokości i natężeniu i może to być np. bębenek oraz klocki lub inne przedmioty pomagające pacjentowi zobrazować liczbę usłyszanych dźwięków, prosimy aby słuchał ile dźwięków gramy i żeby położył przed sobą tyle samo rekwizytów,
-różnicowanie rytmów, logopeda gra , klaszcze, wytupuje różne sekwencje rytmiczne , prosząc pacjenta o ich zapamiętanie oraz odtworzenie, można posłużyć się odpowiednimi rysunkami , na których np. duże kropki w określonych odległościach od siebie obrazują rytm kropka oznacza dźwięk , a przerwa między nimi pauzę.
b)ĆWICZENIA SŁUCHU FONEMOWEGO.
Bazą dla ćwiczeń słuchu fonemowego są wcześniejsze ćwiczenia słuchu fizjologicznego. Ćwiczenia te można przeprowadzać dopiero w określonym rozwojowo i wiekowo momencie ontogenezy mowy. Kanał wzrokowy w trakcie tych ćwiczeń nie powinien brać udziału w rozpoznawaniu mowy , dlatego pacjent nie powinien widzieć twarzy logopedy.
-różnicowanie wyrazów czyli zadaniem pacjenta jest wskazanie właściwego obrazka , zgodnie z tym co wypowiedział logopeda. Zazwyczaj logopeda prezentuje 2-3 obrazków odpowiednio zestawionych nazwami, nazywa jeden z nich i prosi o wskazanie właściwego. Nazwy przedmiotów , osób, sytuacji i czynności przedstawione na obrazkach są podobne brzmieniem. Próbę dla takiego zestawu wykonuje się kilkakrotnie. Jeszcze wcześniej logopeda nazywa oraz wskazuje każdy obrazek , aby wykluczyć możliwość innego nazwania obrazka. Gotowe zestawy do ćwiczeń znajdziemy wśród pomocy logopedycznych dostępnych na rynku Styczek 1982, Rocławski 1993, program komputerowy „Sfonem” produkcji firmy Young Digital Poland.
-różnicowanie określonych sylab, to ćwiczenie polega na wyznaczeniu przez logopedę określonej sylaby i wypowiadanie jej w sąsiedztwie innych sylab, natomiast pacjent ma za zadanie zaznaczyć usłyszaną sylabę w taki sposób jak wcześniej zostało to uzgodnione czyli na przykład klasnąć, mamy wyznaczoną sylabę ba i wypowiadamy zestaw sylab ba, ba, ta, ka,ka, ba, za, da, ba, i za każdym razem gdy pacjent usłyszy ba sygnalizuje to. Przy doborze sylab do ćwiczeń należy kierować się kryteriami określonych etapów , podanych w literaturze logopedycznej (Styczek 1980; Skorek 2001).
-rozróżnianie fonemów przekazywanych w postaci izolowanych głosek, logopeda podaje ciągi głosek o postaci coraz bardziej zbliżonej do wyznaczonej np. wyznaczamy głoskę sz , a ciąg preparujemy następująco : o e m sz i sz k l n sz ch f sz s sz ś sz , zadaniem pacjenta jest zasygnalizowanie wtedy gdy usłyszy sz.
Do ćwiczeń słuchu fonemowego logopeda powinien dobierać takie głoski , których wymowa sprawia pacjentowi trudności. Tak należy postępować przy występujących u pacjenta zaburzeniach artykulacji jako zaburzenia głównego lub współwystępującego z innymi wadami mowy.
c)ĆWICZENIA SŁUCHU FONETYCZNEGO.
Ćwiczenia te również odwołują się do wypracowanych wcześniej umiejętności osiągniętych przy ogólnych ćwiczeniach słuchu fizjologicznego. Są one przeniesieniem przedstawionych tam różnorodnych cech dźwięków na płaszczyznę dźwięków mowy. Jest to trudne uszczegółowienie cech dźwięków.
-u pacjenta , który posiada deformację artykulacji ćwiczenia warto rozpocząć od wypracowania umiejętności słyszenia różnych sposobów wymówień fonemu oraz wyrobieniu właściwego wzorca danej głoski, w tym celu logopeda przeprowadza cykl ćwiczeń , w którym wypowiada poprawną głoskę oraz jej deformacje natomiast pacjent zaznacza np. klaśnięciem lub podnoszeniem ręki usłyszenie tej właściwej,
-wypowiadanie tego samego zdania w sposób charakterystyczny dla określonych nastrojów, np. wyobrażenie sobie osoby smutnej, wesołej, zdziwionej oraz sposobów ich mówienia , zwracamy uwagę przy tym ćwiczeniu na cechy głosu i mimikę,
-ćwiczenia w różnicowaniu intonacji wypowiedzi, logopeda wypowiada krótkie zdanie na dwa różne sposoby jako twierdzenie i jako pytanie oczywiście wyraźnie zmieniając przebieg intonacji, należy tak dobrać zdanie , aby mogło ono być zarówno oznajmujące jak i pytające np. Kotek śpi. Kotek śpi? Oba przebiegi intonacyjne obrazuje na klockach lub graficznie lub też odpowiednim znakiem interpunkcyjnym czyli . lub ?. Zadaniem pacjenta jest wskazanie tego co jest prawidłowe dla usłyszanej realizacji.
-ćwiczenia w różnicowaniu iloczasu, przy tym ćwiczeniu trzeba posługiwać się głoskami , które można trwale wydłużać (samogłoski ustne , spółgłoski szczelinowe oraz m, n,r). Logopeda wybiera jedną głoskę oraz dwa paski papieru krótki i długi. Wypowiada głoskę krótko lub długo wskazując przy tym odpowiedni pasek. Następnie wypowiada głoskę w określony sposób natomiast pacjent pokazuje odpowiedni pasek. Ćwiczenie wzbogacamy o różną długość pasków i różną długość realizacji głosek i o kolejne głoski.
-ćwiczenia różnicowania wysokości głosek, do tych ćwiczeń dobieramy samogłoski ustne. Ćwiczenia wyglądają podobnie jak powyższe tylko tym razem zwracamy uwagę pacjenta na wysokość wypowiadanej głoski. Posługując się schematami graficznymi , pacjent ma zaznaczyć wysokość wypowiadanej głoski w odniesieniu do realizacji sąsiednich np. a a a _ -.
-ćwiczenia różnicowania natężenia głosek, przebieg wygląda podobnie jak powyżej natomiast logopeda wypowiada głoski w ciągu różnicując natężenie poszczególnych realizacji. Pacjent ma za zadanie reagować na głoskę wypowiadaną głośniej. Można posłużyć się tu kółkami czyli głoska cicho wypowiadana to kółko puste , a głośno to kółko wypełnione.
-ćwiczenia różnicowania akcentu wypowiedzi są one związane z trzema powyższymi ćwiczeniami ponieważ wiąże się to z występowaniem w języku polskim akcentu rytmicznego, melodycznego i dynamicznego. Jednak w tym przypadku ćwiczenia są realizowane na wyrazach i zdaniach a nie jak powyżej na głoskach. Ćwiczenia polegają na wyróżnianiu sylaby akcentowanej w wyrazie lub wyrazu akcentowanego w zdaniu , a pacjent ma za zadanie zauważyć je i odpowiednio zasygnalizować.
-ćwiczenia różnicowania tempa wypowiedzi. Logopeda wypowiada zdanie w różnym tempie szybkim, wolnym , umiarkowanym , a pacjent ma za zadanie słuchowo różnicować to tempo. Można wypowiedzi dodatkowo akcentować gestem szybkim lub wolnych lub wystukiwać określone tempo.
Przy stosowaniu ćwiczeń słuchowych można wykorzystać również ćwiczenia z zakresu logorytmiki (Kilińska 1993, Walencik-Topiłko1998). W literaturze ćwiczenia te zostały szczegółowo opisane w Styczek 1980; Styczek 1982; Rocławski 1994; Emiluta-Rozya 1994; Skorek 2001.
5.Ćwiczenia ogólnej sprawności motorycznej.
Ćwiczenia te są istotne w pracy nad korektą i doskonaleniem mowy szczególnie u tych pacjentów , u których rozwój ruchowy został w jakimś stopniu zaburzony lub nie przebiega normalnie. Stan ogólnej motoryki znajduje odzwierciedlenie w mowie. Mowa jest aktem ruchowym (Demelowa 1987, 64), odbywającym się dzięki właściwemu skorelowaniu czynności oddychania , fonacji oraz artykulacji. Najpierw należy usprawnić ogólną motorykę pacjenta , a dopiero następnie szczegółowo motorykę narządów mowy. Ćwiczenia te powinny odbywać się systematycznie , w odpowiednio przygotowanym pomieszczeniu czyli musi być odpowiednia ilość miejsca do wykonywania ćwiczeń ruchowych , muszą być odpowiednie akcesoria tj. duże lustro w którym można obserwować całą sylwetkę, rekwizyty do ćwiczeń czyli piłki, woreczki itp. Zaleca się aby łączyć niektóre bloki tych ćwiczeń z odpowiednią muzyką. Przy przeprowadzaniu ćwiczeń ruchowych należy posługiwać się ich słownym opisem jak i też ich demonstracją. Zawsze trzeba pamiętać o realnych możliwościach ruchowych pacjenta.
Główne cele ćwiczeń ogólnej sprawności motorycznej to:
-wypracowanie umiejętności napinania oraz rozluźniania mięśni,
-osiągnięcie koordynacji ruchowej.
-wypracowanie umiejętności poruszania się w przestrzeni,
-kształcenie umiejętności chodu, biegu, podskoków, przeskoków,
-kształcenie precyzji wykonywanych ruchów.
Do najczęściej stosowanych ćwiczeń należą:
Ćwiczenia kształtujące umiejętność wykonywania ruchów lokomocyjnych – chodu i biegu.
Chód i bieg pacjent wykonuje samodzielnie oraz w dowolnym tempie , ucząc się techniki danego ruchu, następnie zgodnie z właściwym akompaniamentem np. przy użyciu bębenka – szybkie uderzenia to bieg, wolne-marsz.
marsz w dowolnym kierunku, zwracamy uwagę na prawidłowe przenoszenie ciężaru ciała , stawianie stóp, zginanie kolan, utrzymywanie prostej sylwetki oraz swobodną pracę rąk.
marsz między ułożonymi na podłodze przeszkodami
-marsz z wysokim podnoszeniem kolan,
-marsz ponad leżącymi przeszkodami np. klockami,
-marsz po linii prostej np. wzdłuż skakanki
-marsz tyłem,
-marsz długimi i krótkimi krokami , na zmianę,
-marsz na palcach,
-marsz krokiem dostawnym
-bieg w dowolnym kierunku, należy zwrócić uwagę na poprawną technikę biegania (bieg powinien być wykonywany na palcach , ze swobodną pracą rąk)
-bieg w miejscu
-bieg tyłem
-bieg między przeszkodami ułożonymi na podłodze.
B) Ćwiczenia kształtujące umiejętność wykonywania podskoków i przeskoków.
-sprężynowanie kolan, nogi uginają się w kolanach i wracają do pozycji wyjściowej,
-zeskok obunóż z niskiego podwyższenia, zwracamy uwagę na poprawne lądowanie czyli na półpalce , przy lekko ugiętych kolanach.
-podskoki obunóż w miejscu
-przeskoki obunóż przez położoną na podłodze skakankę
-„pajacyki”,
-przeskoki w różnych kierunkach
-podskoki na jednej nodze.
C) Ćwiczenia na opanowanie umiejętności napinania i rozluźniania mięśni.
-marsz zgodnie z akompaniamentem a w przerwie pacjent staje na baczność (mięśnie napięte)
-marsz ze swobodnym wymachem ramion w różnych kierunkach,
-marsz swobodny , a na hasło marsz wykonywany z usztywnieniem mięśni( marsz wesołych ludzi i marsz robotów),
-pacjent trzyma przed sobą w ugiętych rękach piłkę średniej wielkości, na hasło ściska ją mocno napinając mięśnie rąk , na kolejny sygnał rozluźnia ręce i wypuszcza piłkę,
-pacjent stoi w niewielkim rozkroku , ręce trzyma wyprostowane nad głową na kolejne hasła rozluźnia ręce w nadgarstkach, , łokciach, i ramionach.
-ćwiczenie podobne do tego powyżej tylko ręce trzyma pacjent wyprostowane na boki.
-siad skulny , ręce oplatają nogi, na sygnał pacjent napina wszystkie mięśnie a na kolejny rozluźnia.
-leżenie na plecach , nogi podnosimy kierując stopy w stronę sufitu i imitujemy marsz.
D) Ćwiczenia kształtujące umiejętność poruszania się w przestrzeni.
-marsz miejscu oraz w dowolnym kierunku –zmiana na hasło.
-bieg w dowolnym kierunku i zmiana na hasło
-marsz po linii prostej, na hasło pacjent maszeruje , zataczając kółko wokół osi swojego ciała
-marsz po linii prostej, na hasło wykonanie obrotu i zmiana kierunku marszu
-marsz do przodu , na hasło marsz do tyłu
-marsz z jednoczesnym kreśleniem krokami na podłodze różnych kształtów np. linii prostej, kwadratu, koła, trójkąta, na początku tych ćwiczeń aby ułatwić pacjentowi , można kształty figur narysować kredą lub rozłożyć kolorowe szarfy.
-marsz w dowolnym kierunku , na hasło marsz w obrębie koła lub innej figury geometrycznej.
-pacjent wybiera sobie dowolne miejsce w sali , staje w nim i zapamiętuje je , a następnie porusza się po całej przestrzeni , a na hasło staje we wcześniej wybranym przez siebie miejscu.
E) Ćwiczenia koordynacji ruchowej.
-siad skrzyżny, toczenie piłki wokół siebie
-toczenie piłki dookoła nóg, w skłonie
-przerzucanie piłeczki z jednej ręki do drugiej
-podrzucanie i łapanie piłki
-wrzucanie piłek do kosza, należy zacząć od wrzucania bezpośrednio znad kosza ,a następnie stopniowo zwiększać odległość od kosza
-kulanie się z pleców na brzuch
-marsz przerywany nieruchomym staniem z zamkniętymi oczami
-stanie na jednej nodze z utrzymaniem równowagi
-marsz z jednoczesnym klaskaniem
-maszerowanie i klaskanie na zmianę
6.ĆWICZENIA POSZCZEGÓLNYCH FUNKCJI PSYCHICZNYCH.
Ćwiczenia poszczególnych funkcji psychicznych czyli uwagi, pamięci i spostrzegawczości w podstawowym zakresie powinno się wykonywać również w bloku ćwiczeń wstępnych. Przy etapie wstępnym w większości zaburzeń mowy wymaga jedynie podstawowego zestawu ćwiczeń funkcji psychicznych. Mają one na celu:
-uwrażliwić pacjenta na odbiór informacji i na dokonywanie ich analizy oraz syntezy w zakresie funkcji spostrzegania słuchowego, wzrokowego, kinestetycznego i dotykowego z nastawieniem na odbiór oraz nadawanie mowy,
-wypracowanie koncentracji uwagi tak , żeby pacjent był w stanie wykonywać żmudne oraz systematyczne ćwiczenia tworzenia i korekty mowy w sposób efektywny,
-ćwiczenia pamięci
Do najczęściej stosowanych ćwiczeń należą:
-różnego rodzaju układanki oraz puzzle
-odnajdowanie różnic na dwóch podobnych obrazkach
-odgadywanie , czego brakuje pośród kilku prezentowanych wcześniej elementów np, zabawek , obrazków
-rozróżnianie przedmiotów po ich kształtach cieniach lub za pomocą dotyku,
-zapamiętywanie sprzętów oraz elementów wyposażenia sali oraz odgadywania z zamkniętymi oczami ich położenia
-klasyfikacja elementów w określonych zbiorach np. wybranie pośród desygnatów lub obrazków tylko warzyw lub owoców czy też tylko wszystkiego niebieskiego
-dobieranie par takich samych obrazków , a kolejnym etapem może być gra w „Superpamięć”, czyli dobieranie par obrazków z jednoczesnym zapamiętywaniem ich położenia
-domino obrazkowe i tradycyjne
-układanie kompozycji geometrycznych według wzoru a następnie z pamięci
-kończenie rozpoczętych rysunków oraz uzupełnianie szczegółów na rysunkach
-zabawy na wywołanie określonych reakcji ruchowych przez polecenia słowne
-zabawy na wywołanie określonych reakcji ruchowych przez użycie umówionych wcześniej sygnałów np. na dźwięk dzwonka pacjent zaczyna klaskać
-układanie 3-5 obrazkowych historyjek , zapamiętywanie ich i opowiadanie
-opowiadanie znanego filmu, książki lub zdarzenia z poprzedniego dnia
-imitowanie ruchów charakterystycznych dla wykonywania określonych czynności lub zawodów
-zabawa w „Ciepło – zimno”
-tworzenie zagadek słownych o wyobrażonych sobie przedmiotach codziennego użytku
-wyklaskiwanie rytmów według wzorów
-wypowiadanie kilku słów w określonej kolejności
-powtarzanie zdań , ważny jest niezmiennie zachowany szyk zdania.