Leonid Iljicz Breżniew (ros. Леонид Ильич Брежнев; ur. 19 grudnia 1906 (1 stycznia 1907) w Kamienskiem ob. Dnieprodzierżyńsk, zm. 10 listopada 1982 w Moskwie) – działacz Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego i polityk ZSRR.
Urodził się w rodzinie hutnika, w 1921 roku rozpoczął pracę w hucie, w 1923 roku wstąpił do Komsomołu. W 1931 roku został członkiem Wszechzwiązkowej Partii Komunistycznej (bolszewików). W tym czasie ukończył technikum i zaczął pracować jako geodeta w guberni kurskiej, następnie na Białorusi i Uralu. W 1935 roku ukończył Instytut Hutnictwa w Dnieprodzierżyńsku, pracował w fabryce i służył w wojsku na Zabajkalu. W 1939 roku został sekretarzem Dniepropietrowskiego Komitetu Partii.

Po zakończeniu wojny, w 1946 roku został pierwszym sekretarzem Zaporoskiego Komitetu Obwodowego Komunistycznej Partii Ukrainy, a później Dniepropietrowskiego Komitetu Obwodowego KP Ukrainy. W latach 1950-1952 był pierwszym sekretarzem Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Mołdawii, a w latach 1953-1954 zastępcą naczelnika Zarządu Politycznego Marynarki Wojennej ZSRR. W 1954 roku został drugim, a w 1955 roku pierwszym sekretarzem Komunistycznej Partii Kazachstanu.

14 X 1964 – 10 XI 1982 – Leonid Breżniew (pierwszy sekretarz KC, od 8 kwietnia 1966 generalny sekretarz KC)

Na XIX Zjeździe KPZR w 1956 roku został wybrany zastępcą członka Prezydium KC KPZR i sekretarzem KC. Od 1957 roku był członkiem jego prezydium. Za rządów Chruszczowa przewodził grupie działaczy partyjnych niezadowolonych z polityki Chruszczowa.

Breżniew objął wówczas urząd I sekretarza KC KPZR (od 1966 sekretarza generalnego KC KPZR). Funkcję tę pełnił do śmierci w 1982 roku. Współspiskowcy stanęli na czele rządu (Aleksiej Kosygin), dyplomacji (Andriej Gromyko) i ideologii (Michaił Susłow). W polityce wewnętrznej jego rządy charakteryzowało zatrzymanie destalinizacji, rezygnacja z eksperymentów gospodarczych i ustrojowych ery Chruszczowa, walka z antykomunistycznymi dysydentami z użyciem wszystkich środków (rygorystyczna cenzura, powszechna inwigilacja, skrytobójstwa, szpitale psychiatryczne dla opozycjonistów), ukrywanie niepowodzeń i narastających trudności poprzez propagandę. Nie zdecydowano się jednak przywrócić masowego terroru czasów Stalina. Ideologowie ZSRR nazywali państwo Breżniewa takimi określeniami jak "rozwinięte społeczeństwo socjalistyczne" czy "realny socjalizm". Później zaczęto je określać mianem "epoka zastoju".

Nowy przywódca Związku Radzieckiego w swoich pierwszych przemówieniach bardzo często nawiązywał do politycznych błędów swojego poprzednika. Jednym z najważniejszych zarzutów było oskarżenie Nikity Chruszczowa o skupienie nadmiernej władzy w rękach jednej osoby - tzw. kult jednostki. Wkrótce jednak okazało się, iż nowy I sekretarz (od 1966 przywrócono nazwę sekretarz generalny) również nie zamierza dzielić się z kimkolwiek swoją władzą.

W przeciągu pierwszych 10 lat rządów, L. Breżniew pozbył się wszystkich swoich prawdziwych lub tylko domniemanych przeciwników politycznych. Najważniejsze stanowiska w partii i państwie zostały obsadzone tzw. swoimi osobami, które były lojalne wobec I sekretarza. W wielu przypadkach były to osoby z najbliższej rodziny Breżniewa.

Lata 1964-1985 określa się jako „okres zastoju”. Nowy sekretarz generalny Leonid Breżniew zamierzał prowadzić wielkomocarstwową politykę, natomiast w ZSRR konserwować stworzony przez Stalina system polityczny i gospodarczy (stąd też okres ten nazywa się niekiedy „neostalinizmem” czy „miękkim stalinizmem”). Symbolem zakończenia „odwilży” było przywrócenie stanowisku pierwszego sekretarza nazwy „generalny sekretarz”. W czasie rządów Breżniewa liczba członków KPZR wzrosła z 11 do 19 milionów, przy czym nadreprezentowane były osoby w wieku produkcyjnym. Oznaczało to, że wszystkie osoby na odpowiedzialnych stanowiskach były już członkami partii, a nikt spoza tego grona nie mógł się o nie ubiegać.
Wszystkich członków partii poddawano silnej ideologizacji, co mimo często jej powierzchownych rezultatów (z powodu wyświechtania sloganów i widocznych różnic z praktyką) wpoiło wielu milionom obywateli radzieckich pewne schematy myślowe, pokutujące przez wiele lat. Przejawem tego było chociażby pojmowanie polityki międzynarodowej jako areny „walki klas” (co nakazywało utrzymywanie mocarstwowego i militarystycznego kursu państwa bez względu na jego realne możliwości), przeświadczenie o „nieuchronnym” zwycięstwie komunizmu, czy też stereotypy odnośnie systemu kapitalistycznego.

Monopol partii na władzę sformalizowała nowa konstytucja ZSRR z 1977 r., do której w punkcie 6. wprowadzono zapis o jej „przewodniej roli w państwie”. Żywotność partii słabła z powodu starzenia się jej kadr kierowniczych (co obok naturalnej utraty sił biologicznych wiązało się z równie naturalną zwiększoną zachowawczością) oraz pogarszającego się stanu zdrowia Breżniewa (a po jego śmierci, kolejnych dwóch następców). W partii formowały się dwie opcje: „reformatorska”, nawiązująca do idealizowanej opozycji „starych bolszewików” przeciwko rządom Stalina oraz „konserwatywna”, dążąca do przywrócenia stalinowskich metod sprawowania władzy oraz wprowadzenia w ideologii nacjonalistycznej nuty.


Z czasami Breżniewa wiąże się także poczucie bezkarności skorumpowanych i niekompetentnych aparatczyków oraz KGB-istów, którzy patronowali różnym nielegalnym interesom (skorumpowanie rodziny Breżniewa ujawnił jego następca, Jurij Andropow). Sam Breżniew w coraz mniejszym stopniu kontrolował sytuację, gdyż stan jego zdrowia (w tym sprawność umysłowa) stale się pogarszał.

Rozwój sektora zbrojeniowego

Ożywione kontakty handlowe z Zachodem, umożliwiły ZSRR w epoce L. Breżniewa rozbudowanie instytucji szpiegostwa gospodarczego. Jego celem stało się zdobycie najnowszych osiągnięć zachodniej technologii. Zdobyte informacje w pierwszej kolejności wykorzystano w rozbudowie potencjału militarnego ZSRR. Obok form szpiegostwa, przemysł zbrojeniowy unowocześniał się poprzez oficjalne zakupy sprzętu technicznego. Ponadto modernizacja tego sektora, dokonywana była poprzez oficjalny program wymiany naukowej z Zachodem. W efekcie, w dość krótkim czasie układ sił militarnych pomiędzy blokiem wschodnim a zachodnim przechylił się na korzyść Moskwy.

Opinia publiczna Zachodu zaczęła domagać się od ówczesnych polityków i rządów wcielenia w życie polityki ustępstw i unikania sytuacji konfliktowych zwłaszcza z ZSRR. Oficjalnie polityka nie drażnienia Moskwy określana była jako polityka odprężenia - detente.

Ta nowa polityka mocarstw zachodnich bardzo widoczna stała się już w 1968 r. Ich bierność w obliczu interwencji ZSRR w Czechosłowacji w 1968 r. choć wywołała ogólne zaniepokojenie, oficjalnie uznana została za wewnętrzną sprawę bloku państw radzieckich.

Już wkrótce, w stosunku do nich zaczęła obowiązywać tzw. doktryna Breżniewa, która polegała na dalszym ograniczeniu suwerenności bloku państw radzieckich. Według Breżniewa, nadrzędnym celem politycznym miało stać się dobro całej wspólnoty państw komunistycznych jako całości.