1

Agnieszka Ochwat
Grupa F

9. Lwa Tołstoja "Śmierć Iwana Iljicza” - analiza opowiadania.

„Śmierć Iwana Iljicza” to opowiadanie, które zostało napisane przez Lwa Tołstoja

w ostatnim okresie jego twórczości. Pracę nad nim rozpoczął w roku 1884, a samo dzieło

wydano w 1886. Nie bez powodu wspominam w swojej pracy, iż dzieło to powstaje

w ostatnim okresie twórczości Tołstoja, gdyż jak sama analiza ukaże, życie rosyjskiego

artysty, a w szczególności wyznawane w tym okresie poglądy mają swoje odbicie w utworze.

Opowiadanie składa się z dwunastu rozdziałów. Jego konstrukcja jest przemyślana, „pogłębia

ona opis postaci i motywów oraz sama jest zależna od praw, jakie Tołstoj formułuje na temat

społeczeństwa”

1

Warto wspomnieć, iż „pretekstem do napisania tej książki był przypadek.

Pewien znajomy Tołstoja w Tule, urzędnik sądowy, umarł na raka.”

2

Dostrzegamy analogię

informacji. Znajomy artysty zmarł na raka - główny bohater również umiera z tego samego

powodu.

Głównego bohatera opowiadania poznajemy już w pierwszym rozdziale, jednakże

nie poprzez opis jego postaci, ale dzięki wypowiedzi Piotra Iwanowicza, który czyta nekrolog

umieszczony w gazecie. Kolejne rozdziały mówią o życiu głównego bohatera od czasów jego

młodości, aż po dokładny opis jego śmierci.

Iwan Iljicz był członkiem Izby Sądowej Iwana Iljicza Gołowina. Prowadził spokojne

i wygodne życie, aż do momentu, gdy nie pojawiła się choroba, będąca efektem

wcześniejszego uderzenia się o klamkę ramy okiennej w momencie urządzania nowego

mieszkania. Od tego momentu Tołstoj ukazuje nam powolną przemianę postaci – jego

wewnętrzne rozdarcie, powolne rozumienie popełnianych błędów, uświadamianie sobie

swojej obecnej sytuacji i przyswajanie myśli o nadchodzącej śmierci. Warto przytoczyć

tu słowa Azarowa, który tak pisze o tym utworze: „Opowieść dzieli się na dwie części.

Pierwsza, mniejsza część poświęcona jest przedstawieniu opartego na błędach życia, które

w istocie było nie życiem, ale śmiercią moralną; druga, większa część, poświęcona

1

Wasiolek Edward, ‹‹Śmierć Iwana Iljicza›› Tołstoja i nakazy estetyki powieści Henry’ego Jamesa, [w:]

Tołstoj w oczach krytyki światowej

, pod red. Henryka Krzeczkowskiego, PIW, s. 274.

2

Szkłowski Wiktor, Lew Tołstoj, PIW, Kraków 1967, s.587.

2

jest opisaniu zgonu Iwana Iljicza, osiągnięciu przezeń prawdziwego sensu życia i jego

zmartwychwstaniu moralnemu.”

3

Czym, więc jest „Śmierć Iwana Iljicza”? Czy tylko przedstawieniem przemiany

wewnętrznej postaci głównego bohatera? Ukazaniem jego błędnego życia, wyznawanych idei,

poglądów?

Rozpoczynając

analizę

tego

utworu

warto

zacytować

słowa

odnoszące

się do twórczości Tołstoja z okresu, w którym powstało analizowane opowiadanie:

„Najważniejszymi motywami w utworach Tołstoja z lat 1880-90 było demaskowanie fałszu

i nieludzkich stosunków rodzinnych i społecznych, demaskowanie oficjalnej religii, osądzanie

egoizmu i społecznego pasożytnictwa klas panujących i twierdzenie, że ofiarne służenie

ludziom stanowi właściwy sens życia. Wszystko to warunkowało charakter i budowę

opowieści z owego okresu […] oraz zawarte w nich metody analizy psychologicznej. […].

Utwory z lat osiemdziesiątych-dziewięćdziesiątych pełne są prawdziwego dramatyzmu:

załamanie się dawnych poglądów na życie w Śmierci Iwana Iljicza […] oto dramatyczne

osnowy tematów w opowieściach Tołstoja.”

4

Bohater rosyjskiego pisarza to osoba zwyczajna. Sam autor w pracy nad opowieścią

mówił o tym, że chciałby stworzyć „opis zwyczajnej śmierci zwyczajnego człowieka”. Można

powiedzieć, że mu się udało, gdyż Iwan Iljicz Gołowin jest postacią całkiem zwyczajną.

Jak wiadomo bohater miał dwóch braci i to właśnie spośród trzech Iljiczów Tołstoj wybrał

takiego, który najmniej się wyróżnia, jest człowiekiem miłym i przyzwoitym, cieszącym

się ogólnym poważaniem. Jednakże człowiek ten w pewnym momencie swojego życia

bez zastanowienia wkracza na fałszywą drogę. Ważna staje się posada, praca, dochody,

a nie życie rodzinne, od którego sam zaczyna się izolować w momencie, gdy jego żona

zachodzi w pierwszą ciążę i zaczyna oczekiwać od niego więcej zainteresowania, czułości.

Wtedy za cel bohater uznaje bycie człowiekiem szczęśliwym, i aby takim być odsuwa

od siebie wszystko, co niedogodne, nieprzyzwoite, krępujące, a w szczególności odsuwa

się od rodziny. Zaczyna, więc żyć z pewną dozą swawolności i wirtuozerii, jak żyją wszyscy,

nie zastanawiając się nad tym, czy postępuje dobrze, czy źle. Dopiero w momencie choroby,

w obliczu śmierci poddaje szczegółowej i bezlitosnej analizie swoje „ja” i wszystko,

co go otacza. Zdaje sobie sprawę, iż całe swoje życie przeżył nie tak, jak należało, że było

pomyłką i opierało się na złych założeniach. Przepełnione zostało kłamstwem i sztucznym

3

Azarow N. I., O niektórych cechach opowiadań Tołstoja z lat osiemdziesiątych- dziewięćdziesiątych, [w:]

Tołstoj w oczach krytyki światowej

, pod red. Henryka Krzeczkowskiego, PIW, s. 431.

4

Azarow N. I., O niektórych cechach opowiadań Tołstoja z lat osiemdziesiątych- dziewięćdziesiątych, [w:]

Tołstoj w oczach krytyki światowej

, pod red. Henryka Krzeczkowskiego, PIW, s.427-428.

3

pomnażaniem potrzeb. Życie, w którym poza dzieciństwem nie było niczego ludzkiego.

Również czytelnik dostrzega błąd w sposobie życia bohatera. Zauważa, iż, mimo że nasz

bohater był lubiany przez wszystkich kolegów to właśnie oni na wieść o jego śmierci

pierwsze myśli kierują ku zmianom i awansom, stanowisku, które mogą przejąć po Iwanie,

bądź zdobyć je dla kogoś bliskiego, potwierdza to cytat:

„Tołstoj cały cel życia ludzi tego środowiska, do którego należy Iwan Iljicz, określa jako

dążenie do otrzymywania „wymyślonych fikcyjnych stanowisk” i „niefikcyjnych tysięcy”.

Tak żył ojciec Iwana Iljicza, te same cele przyświecały życiu Iwana Iljicza, to stanowiło

główne zainteresowanie wszystkich jego bliskich i znajomych.”

5

Jak już wcześniej wspomniałam w cytacie, Tołstoj posługuje się metodami analizy

psychologicznej. Poprzez środki takiej analizy osiąga efekt satyry. Dla przykładu satyryczny

charakter pierwszego rozdziału opowiadania oparty jest na odsłonięciu prawdziwych myśli

i uczuć bohaterów. Całe środowisko sędziego, podobnie jak on sam, dąży do bycia

człowiekiem idealnym, taki, który wie jak należy, jak trzeba, jak wypada. To decyduje

o ich zachowaniu. Są jak marionetki:„Piotr Iwanowicz wszedł jak zwykle to bywa, niepewny,

jak się tam trzeba zachować. Jedno tylko wiedział, że nigdy nie zaszkodzi przeżegnać się parę

razy w takich okolicznościach. Czy przy tym trzeba się kłaniać, nie był już taki pewny

i dlatego wybrał złoty środek: wszedłszy do pokoju zaczął kłaść znaki krzyża, przy tym lekko

jakby się pochylać.”

6

Nawet śmierć przyjaciela, znajomego nie jest w stanie ich zmienić, spowodować ocknięcia

się i spojrzenia na swoje życie, zastanowienia się nad jego sensem. Nic nie jest w stanie

zmienić ich stylu bycia. Potwierdza to fakt, iż Szwajc, będąc w domu zmarłego próbuje

umówić się na wieczorną grę w karty z Piotrem Iwanowiczem, a żona Praskowia Fiodorowa

myśli, jak zdobyć z urzędu więcej pieniędzy po śmierci małżonka. W tym celu rozmawia

z Piotrem Iwanowiczem, któremu problem, który chce poruszyć określa jako interes:

”[…]interes

ten

polegał

na

dowiedzeniu

się,

jakim

sposobem

można

by z powodu śmierci męża wyciągnąć jak najwięcej rządowych pieniędzy. Udawała

z początku, że pyta Piotra Iwanowicza o radę dotyczącą emerytury; ale Piotr Iwanowicz

spostrzegł, że Praskowia Iwanowa zna już najmniejszy szczegół takich rzeczy, o których

5

Azarow N. I., O niektórych cechach opowiadań Tołstoja z lat osiemdziesiątych- dziewięćdziesiątych, [w:]

Tołstoj w oczach krytyki światowej,

pod red. Henryka Krzeczkowskiego, PIW, s.432-433.

6

Tołstoj Lew, Śmierć Iwana Iljicza, Warszawa 1985, Wydawnictwo TPPR „Współpraca”, ISBN 83-7018-010-

8, s.9.

4

on nie miał pojęcia; wszystko wiedziała, co można wyciągnąć z powodu tej śmierci,

ale chciała się jeszcze dowiedzieć, czy nie można by wyciągnąć jeszcze czegoś więcej.”

7

Tołstoj widzi niemoralność całego sposobu życia klasy panującej, dla której jedynym

prawdziwym zainteresowaniem są pieniądze. Wszyscy oni są bez twarzy, jeden podobny

do drugiego. Nieżyjący już Iwan Iljicz, i Piotr Iwanowicza, i Szwajc, i Szebek , nawet żona

Praskowia Fiodorowa jest tak samo wyliczona jak oni, ukierunkowana w swoich myślach

na własne ja. W momencie choroby męża dostrzega potrzebę wizyty lekarza, jednakże

w dalszym rozwoju akcji, zobaczymy ją jako kobietę zimną, żyjącą swoim życiem, w której

zachowaniu widać brak większego zainteresowania stanem męża i totalną bezuczuciowość.

Dlatego ból fizyczny, jaki towarzyszy choremu Iwanowi jest nieznaczny w porównaniu

z bólem psychicznym. Bohater nie tylko nie może pogodzić się ze swoja chorobą, ale przede

wszystkim ze źle prowadzonym życiem, samotnością, która tak naprawdę towarzyszyła

mu przez całe życie, a której nie dostrzegał, gdyż źle pojmował życie. Nie może pogodzić

się z tym, że umiera, z tym, że bliscy traktują go tak, jak on wcześniej ich traktował.

Perspektywa śmierci jest dla niego męczarnią. Męczarnią jest oglądanie sztuczności i fałszu

w zachowaniach najbliższych wobec jego osoby: „Najcięższą męką dla Iwana Iljicza było

kłamstwo. To, nie wiadomo, dlaczego zaakceptowane przez wszystkich, kłamstwo, że on jest

tylko chory, ale nieumierający, i że ma zachować tylko spokój i przeprowadzać kurację,

a z tego wyniknie coś bardzo pomyślnego. […] Kłamstwo, kłamstwo, to okłamywanie

go w przededniu śmierci, kłamstwo, które sprowadzało ten straszny, uroczysty akt jego

ś

mierci do poziomu, tych wszystkich ich wizyt, firanek, jesiotrów…było straszną męczarnią

dla Iwana Iljicza. I rzecz dziwna, wiele razy, kiedy tamci wyczyniali te błazeństwa, był o włos

od tego, aby zawołać do nich: przestańcie kłamać, i wy wiecie, i ja wiem, że umieram, więc

przynajmniej przestańcie kłamać.”

8

Zachowanie najbliższych było dla Iwana odbiciem jego zachowań. Tak jak on nie interesował

się wcześniej tym, co się dzieje z jego żoną, dziećmi, tak teraz oni nie interesowali się nim.

Owszem, gdy pracował zapewniał im stabilność materialną, ale nie zauważał tego, że rodzina

potrzebuje nie tylko jego zarobków, ale przede wszystkim jego obecności w ich życiu.

Tak samo jak on okłamywał ich i udawał nawał pracy, aby nie spędzać z nimi czasu, tak samo

oni teraz izolowali się od niego. Iwan ma żal do bliskich. Żal o to, że nikt nie jest

zainteresowany jego cierpieniem, że nie ma osoby, która mogłaby go pożałować: „Oprócz

7

Tołstoj Lew, Śmierć Iwana Iljicza, Warszawa 1985, Wydawnictwo TPPR „Współpraca”, ISBN 83-7018-

010-8, s.17.

8

Tołstoj Lew, Śmierć Iwana Iljicza, Warszawa 1985, Wydawnictwo TPPR „Współpraca”, ISBN 83-7018-010-

8, s.74.

5

tego kłamstwa, najbardziej męczyło Iwana Iljicza to, że nikt go tak nie żałował,

jak chciał, aby go żałowano; Iwan Iljicz w pewnych chwilach po długich cierpieniach

najbardziej chciał, choć mu było wstyd przyznać się do tego, aby go ktoś pożałował jak chore

dziecko.”

9

Ż

ona Iwana, którą sędzia obserwuje już jako chory jest dla niego wcieleniem tego życia, które

sam wcześniej prowadził, osądził i znienawidził. Dlatego też obecność Praskowii i jej słowa

powodują oburzenie u bohatera. Jedyną osobą, którą Iwan Iljicz akceptuje w swojej chorobie,

która okazuje mu niewymuszony i prawdziwy szacunek oraz zainteresowanie, jak również

w kontakcie z nim bohater znajduje pociechę jest służący Gierasim- prosty chłopak z ludu.

Młodzieniec, który nic nie wie o pozorach życia „cywilizowanego”, które wcześniej

prowadził jego pan. Śmierć w rozumieniu Gierasima była nie tylko czymś nieuniknionym,

ale i naturalnym. W kontakcie z umierającym nie obawiał się go, wręcz przeciwnie, rozumiał

jego ból a swoją pracę uznawał jako przysługę życiu. Jako jedyny pojmuje istnienie, chorobę,

cierpienie i śmierć, co potwierdza cytat:

„-Wszyscy będziemy umierać. Jakże mam się nie potrudzić?- rzekł wyrażając

przez to, że jego starania mu nie ciążą, właśnie dlatego, że poświęca je umierającemu

człowiekowi i ma nadzieję, że i o niego w swoim czasie ktoś tak będzie dbał.”

10

Gierasim rozumie, że on też jest śmiertelny, tak samo jak Kaj. Rozumie, że prawdziwy sens

ż

ycia człowieka opiera się na tym, aby służyć całemu światu, światu, w którym

wie, że jest tylko drobną cząstką.

Dopiero pod koniec opowiadania, a dokładnie godzinę przed śmiercią ojciec doznaje

bliskiego kontaktu z rodziną, a w szczególności z synem, który patrzy jak odchodzi jego

ojciec. Chwyta on rękę chorego i zaczyna płakać, pojawia się też żona Iwana. Oto scena

pojednania:

„- Zabierz… żal mi…I ciebie…- chciał jeszcze powiedzieć „przebacz”. Ale powiedział

„przepuść”, i nie mając już sił, aby poprawić się machnął ręką wiedząc, że ten, kto powinien,

zrozumieć, zrozumie go.”

11

Te słowa są bardzo istotne. Następuje poruszenie duszy, zwycięstwo dobra i sprawiedliwości,

człowieczeństwa. To poruszenie duszy jest tym, co łączy ludzi. Przejawia się nie tylko

9

Tołstoj Lew, Śmierć Iwana Iljicza, Warszawa 1985, Wydawnictwo TPPR „Współpraca”, ISBN 83-7018-010-

8, s.75.

10

Tołstoj Lew, Śmierć Iwana Iljicza, Warszawa 1985, Wydawnictwo TPPR „Współpraca”, ISBN 83-7018-

010-8, s.75

11

Tołstoj Lew, Śmierć Iwana Iljicza, Warszawa 1985, Wydawnictwo TPPR „Współpraca”, ISBN 83-7018-

010-8, s.101-102.

6

u bohatera, ale i u jego syna, i żony Praskowii. Chwycenie ręki ojca, łzy w oczach Iwanowej,

to drobne szczegóły, które świadczą o tym, że każde z nich zaczęło myśleć o cierpieniach

ojca, męża. Jest przejawem głębokiego ludzkiego uczucia.

Opowiadanie "Śmierć Iwana Iljicza” to utwór ukazujący przede wszystkim

duchowe odrodzenie się człowieka. Tołstoj nie opisuje bohaterów, ale ich odsłania,

przez co daje odbiorcy możliwość indywidualnej analizy zachowań bohaterów, dostrzeżenie

ich przemian wewnętrznych. Ukazując swojego bohatera, zmusza nas do wspólnego

przeżywania jego cierpień moralnych, które są skutkiem błędnego życia, fałszywych pojęć

i wierzeń. Czytelnik dochodzi do wniosku, że „kultura i cywilizacja to trucizny - które

wypełniały duszę i ciało Iwana Iljicza przez całe jego życie, a ujawniły się dopiero za sprawą

choroby i męczarni spowodowanych perspektywą śmierci.”

12

Odbiorca rozumie, że główny

bohater żył błędnie, podobnie jak wszyscy ludzie z jego środowiska. Postępował niezgodnie

ze swym własnym poczuciem moralnym. Tołstoj dokonuje analizy psychologicznej bohatera,

której celem jest ukazanie, jakimi drogami człowiek dochodzi do nowego spojrzenia na świat.

Jego przeszłość zaczyna go przerażać i przeklina ją, dzięki czemu dokonuje się zwrot

w świadomości ludzkiej, ale aby taki zwrot mógł nastąpić musi do tego doprowadzi jakaś

niezwykła okoliczność w życiu bohatera. W analizowanym opowiadaniu tą okolicznością jest

nieuleczalna choroba, której towarzyszy bezsenność i cierpienia fizyczne, a także duchowe.

Bohater dochodzi do prawdy poprzez cierpienie, a jego sumienie budzi się w obliczu

nadchodzącej śmierci.

W „Śmierci Iwana Iljicza” Tołstoj opisuje życie sędziego po opisie jego śmierci.

Losy jego zostały ujęte jako losy powszechne. Jest to zwyczajne życie i zwyczajna śmierć.

Autor ukazuje jak żyć nie można, a przy tym daje do zrozumienia, że to nie śmierć jest

straszna, ale straszne jest niewłaściwie przeżyte życie. I to jest myśl przewodnia tego

opowiadania. Poprzez życie Iwana rosyjski przedstawiciel realizmu ukazuje alegoryczność

ż

ycia mieszczańskiego. Egoizm i chęć życia tylko dla siebie to przyczyny życiowej katastrofy

bohaterów. Poprzez ujawnianie występnego stylu życia klas panujących Tołstoj przedstawia

w prawdziwym świetle cały system państwa, które było gwarantem i stróżem tego stylu.

Warto też analizować „Śmierć Iwana Iljicza” biorąc pod uwagę założenia artysty dotyczące

doświadczenia. Pierwsze z nich mówi o tym, że znaczenie życia może być zrozumiane

i sformułowane, a także, że ludzkie zachowanie można ocenić poprzez dwa wyrazy: dobre

12

Pachmus Temira, Temat miłości i śmierci w dziele Tołstoja ‹‹Śmierć Iwana Iljicza››, [w:] Tołstoj w oczach

krytyki światowej

, pod red. Henryka Krzeczkowskiego, Warszawa 1972, PIW, s. 327.

7

lub złe. Drugie natomiast, którego odbicie znajdujemy w analizowanym opowiadaniu zakłada,

ż

e życie, które polega na ciągłym dbaniu o własne korzyści i przyjemności prowadzi

do nieuniknionych konsekwencji w zachowaniu ludzi. W „Śmierci Iwana Iljicza”

konsekwencje swojego zachowania wobec najbliższych główny bohater odczuwa

najdotkliwiej. Zakończenie opowiadania, mimo że główny bohater umiera ma charakter

pozytywny. Pozytywny, dlatego, że najbliżsi poprzez śmierć ojca „przechodzą” najważniejszą

lekcję życia- lekcję miłości, zrozumienia i spojrzenia na drugiego człowieka.

Bibliografia:

Azarow N. I., O niektórych cechach opowiadań Tołstoja z lat osiemdziesiątych-

dziewięćdziesiatych,

[w:] Tołstoj w oczach krytyki światowej, pod red. Henryka

Krzeczkowskiego, Warszawa 1972, PIW.

Pachmus Temira, Temat miłości i śmierci w dziele Tołstoja ‹‹Śmierć Iwana Iljicza››, [w:]

Tołstoj w oczach krytyki światowej,

pod red. Henryka Krzeczkowskiego, Warszawa 1972,

PIW.

Szkłowski Wiktor, Lew Tołstoj, Kraków 1967, PIW.

Tołstoj Lew, Śmierć Iwana Iljicza, Warszawa 1985, wyd. IV, Wydawnictwo TPPR

„Współpraca”, ISBN 83-7018-010-8.

Wasiolek Edward, ‹‹Śmierć Iwana Iljicza›› Tołstoja i nakazy estetyki powieści Henry’ego

Jankesa,

[w:] Tołstoj w oczach krytyki światowej, pod red. Henryka Krzeczkowskiego,

Warszawa 1972, PIW.