Biblioterapia w pracy z dziećmi i młodzieżą niepełnosprawną

Biblioterapia, zwana inaczej terapią czytelniczą, jest metodą szeroko rozpowszechnioną w krajach zachodnich, a obecnie coraz częściej stosowaną także w Polsce.

"Biblioterapia jest zamierzonym działaniem korzystania z książki lub materiałów niedrukowanych (obrazów, filmów, itp.) prowadzącym do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych. Koniecznym elementem biblioterapii jest międzyosobowy kontakt indywidualny (biblioterapeuty z jedną osobą) bądź grupowy" (E.Tomasik 1994).

Wyróżnić można dwa typy biblioterapii:
- biblioterapia kliniczna - związana z psychoterapią i stosowana głównie wobec pacjentów psychiatrycznych przez specjalnie przeszkolonych w zakresie psychoterapii psychiatrów i psychologów klinicznych;
- biblioterapia wychowawczo - humanistyczna (rozwojowa) - prowadzona w bibliotekach, szkołach, internatach, a nawet w rodzinach przez bibliotekarzy, nauczycieli-wychowawców, pracowników socjalnych, rodziców, którzy zapoznali się z technikami biblioterapii i potrafią realizować jej cele w odniesieniu do potrzeb użytkownika biblioterapii.

W obydwu typach biblioterapii wyodrębnić można następujące etapy procesu biblioterapeutycznego:
1) Identyfikacja - uczestnik biblioterapii identyfikuje się z bohaterem książki lub filmu (pod pozorem mówienia o bohaterze może mówić o własnych problemach).
2) Projekcja - użytkownik narzuca bohaterowi własną "teorię życia", chce wpłynąć na bieg wydarzeń czy też narzucić sens moralny.
3) Odreagowanie i katharsis (oczyszczenie uczuć, zachwyt, wzruszenie) - może być rozpatrywane zarówno w kategoriach przeżycia moralnego i estetycznego, jak i terapeutycznego (doznanie ulgi).
4) Wgląd - włączenie nowych wartości do własnego systemu, zrozumienie siebie i innych, a czasami nawet zmiana postawy.

W biblioterapii istotne jest przejście od stwierdzenia: "On jest taki jak ja" lub "Ja jestem taki jak on" poprzez "Ja czuję tak samo jak on" do - "Ja mogę to zrobić właśnie tak jak on to zrobił" albo "Ja mogę to także zrobić".

Cele i zadania biblioterapii:
- pomaga pokonać trudności i problemy; podaje wzorce zachowań i nadaje im znaczenie;
- pomaga zaakceptować siebie i swoją sytuację;
- wzmacnia poczucie własnej wartości;
- zmniejsza stres, lęk, strach, łagodzi agresję;
- niesie ulgę w cierpieniu;
- koryguje emocjonalnie zaburzone zachowania;
- wzmacnia motywację do uczenia się;
- pomaga w uaktywnianiu siebie;
- pomaga w procesie rozwoju;
- przygotowuje do pełnienia różnych ról;
- pomaga nieśmiałym, zakompleksionym, samotnym, mało aktywnym;
- integruje osoby niepełnosprawne i nieprzystosowane społecznie;
- uczy akceptacji i współczucia dla starszych, słabych, niepełnosprawnych.

Programy biblioterapeutyczne różnią się od siebie pod względem formy i adresata. Istnieją jednakże pewne wspólne elementy, które winien uwzględniać każdy program.

Elementem najważniejszym jest rozpoznanie potrzeb (problemów) uczestników biblioterapii. Do problemu winny być dopasowane cele programu. Celów można stawiać wiele, zawsze w zależności od potrzeb (np.samoakceptacja w warunkach kalectwa, zmiana postaw wobec osób odrzuconych, uczenie współczucia, pobudzanie do refleksji nad życiem itp.).

Do celów dobiera się odpowiedni materiał. W realizacji programu mogą być zastosowane nie tylko książki, ale również materiały alternatywne, filmy, obrazy, plansze, fotografie, a nawet przedmioty.

Formy pracy powinny być zawsze dostosowane do cech psychofizycznych uczestników programu. Dzieci preferują formy zabawowe, inscenizacyjne, dramowe, pogadanki w trakcie lepienia lub rysowania itp., młodzież - formy dyskusyjne, osoby starsze - wspomnieniowe. Bardzo istotne jest dyskretne kierownictwo i sterowanie programem przez poszczególne etapy procesu biblioterapeutycznego ku założonemu celowi.

Program powinien odbywać się w dogodnym dla uczestników czasie, tak by nie kolidował z innymi, bardziej atrakcyjnymi zajęciami. Trzeba także dbać o estetykę, nastrój i komfort miejsca spotkania biblioterapeutycznego.

Jeśli chodzi o dobór grupy, to najważniejszym kryterium jest podobieństwo pod względem potrzeb i problemów, które mają być rozwiązywane w trakcie programu. Należy też pamiętać, iż dobór uczestników musi być oparty na zasadzie dobrowolności. Grupy nie powinny być zbyt liczne (najlepiej 8-12 osobowe). Mogą być również realizowane programy indywidualne z jednym dzieckiem.

Jak wynika z powyższych rozważań, biblioterapia może być stosowana do każdego człowieka, zdrowego i niepełnosprawnego, każdy bowiem ma jakieś problemy do rozwiązania, wynikające chociażby z zadań rozwojowych dla poszczególnych grup wiekowych. Jednakże człowiek niepełnosprawny częściej niż zdrowy potrzebuje pomocy terapeutycznej.

Osoba niepełnosprawna wcześniej czy później zaczyna zastanawiać się nad sobą, nad własnym kalectwem i przyszłością. Szuka odpowiedzi na najbardziej istotne dla siebie pytania dotyczące rzeczywistości, w której tkwi, w której musi przezwyciężać trudności i którą - w wielu wypadkach - musi akceptować. Sama musi się uporać z lękiem, cierpieniem, bólem, które są częścią jej życia.

Bardzo ważnym elementem biblioterapii jest zatem wybór odpowiedniej literatury.

Za przydatne dla działań terapeutyczno - wychowawczych należy uznać książki, które wprowadzają optymizm, dają nadzieję. Bohaterowie takich książek sami, poprzez wiarę we własne siły, pokonują chorobę lub uczą się z nią żyć.

Można tu wykorzystać zarówno wybrane pozycje literatury pięknej, w której jako bohater występuje dziecko chore, jak również literaturę faktu, napisaną przez osoby niepełnosprawne. W książkach tych często w bardzo trudnych warunkach ludzie decydują się na wiele rzeczy, zdobywają wykształcenie, tworzą sztukę, dokonują niesamowitych wyczynów. Istnieją specjalne przewodniki bibliograficzne omawiające problemy osób chorych i niepełnosprawnych, które ułatwiają dotarcie do odpowiedniej książki (np.E.Tomasik 1999).

Jednak materiałów do biblioterapii nie powinno sprowadzać się jedynie do pozycji, w których bohaterami są osoby chore i niepełnosprawne. Polecane są również książki lekkie, pogodne, rozrywkowe, które odrywają myśli od trudnych spraw i od samej choroby.

Należy pamiętać, że osoba niepełnosprawna podlega różnym zmianom, przeżyciom, może mieć też różny stosunek do książki (nawet do tej samej). Jej wartość mierzona jest sytuacją, w jakiej osoba ta się znajduje. Nie każde dziecko chce czytać książki z motywem kalectwa czy choroby. Niektóre nie akceptują siebie w roli osoby niepełnosprawnej, a treści dotyczące kalectwa mogłyby tylko pogłębić żal i smutek. Stąd tak ważna dla nas pedagogów jest orientacja w stanach emocjonalnych dziecka.

Bibliografia:
1. Tomasik E.: Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej. WSPS, Warszawa 1994
2. Tomasik E.: Zagadnienia pedagogiki specjalnej w literaturze. Przewodnik bibliograficzny. WSPS, Warszawa 1999
3. Tomasik E.: Biblioterapia - nowa metoda w kształceniu i wychowaniu dzieci niepełnosprawnych. w: E.Mazanek (red.) Dziecko niepełnosprawne ruchowo. Część 3. Wychowanie i nauczanie dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. WSiP, Warszawa 1998