SOCJOTERAPIA JAKO PROCES I METODA PRACY Z DZIEĆMI I MŁODZIEŻĄ

ISTOTA SOCJOTERAPII

Socjoterapia od niedawna znalazła miejsce w ofercie pomocy psychologicznej
młodzieży. Do pojęć wchodzących w zakres pomocy psychologicznej można zaliczyć psychoterapię, trening interpersonalny, psychoedukację i socjoterapię.
Socjoterapia to świadoma aktywność profesjonalna polegająca na operowaniu
środkami psychologicznymi w celu udzielenia pomocy osobom cierpiącym lub
poszukującym własnej drogi rozwoju społecznego, osobistego lub zawodowego. Zalicza się ją do procesów korekcyjnych o charakterze leczniczym, adresowanych do dzieci i młodzieży z zaburzeniami zachowania, zaburzeniami emocjonalnymi lub innymi kłopotliwymi zachowaniami.
Socjoterapia ma postać ustrukturalizowanych spotkań grupowych, które służą realizacji celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych.
Źródłami zmian są doświadczenia korekcyjne i odreagowanie emocjonalne.
Istota socjoterapii polega głównie na realizacji celów terapeutycznych. Proces
interwencji socjoterapeutycznej może być spowodowany cierpieniem psychicznym
dziecka, które ma kłopoty lub jego zachowanie powoduje wysokie straty jaki ponosi otoczenie społeczne.
W terapii wychodzi się z założenia, że trudne zachowania dzieci i młodzieży mają
swoje tło psychiczne. Towarzyszą im przykre emocje takie jak lęk, poczucie winy,
niepokoju, gniew, złość, osamotnienie oraz określone, najczęściej negatywne sądy
poznawcze na temat własnej osoby. Są one wynikiem doznawanych w przeszłości lub aktualnie trudnych stanów emocjonalnych, stanów deprywacji, braku satysfakcjonujących kontaktów z najbliższymi.
Przykrym doświadczeniem jest również brak możliwości wywiązania się ze stawianych obowiązków i oczekiwań wykraczających poza możliwości dziecka.
Dziecko może doświadczyć jednorazowego, ale bardzo intensywnego urazu, albo
żyć w społeczności gdzie chronicznie występują sytuacje trudne. Te doświadczenia
dotyczą z reguły ważnych dziedzin życia i zwykle zagrażają poczuciu tożsamości dziecka, jego bezpieczeństwa, życia lub zdrowia. Mają one istotny wpływ na kształtowanie się poczucia własnej wartości, godności i poczucia bezpieczeństwa.
Dziecko ma wówczas lęki przed niepowodzeniem, izoluje się, nie ufa ludziom, broni się przed własnymi doznaniami.
Może szukać samopotwierdzenia naruszając prawa innych lub prezentując wrogie zachowania wobec siebie i otoczenia.
Przeżywana sytuacja trudna powoduje uogólnienie tego doświadczenia w postaci sądów poznawczych o rzeczywistości i powstanie określonych typów zachowań, czyli takich, które mają je chronić przed innymi przykrymi doświadczeniami.
Zachowania te na ogół nie są zgodne z oczekiwaniami dorosłych i często szkodliwe dla samego dziecka (picie, palenie, narkotyzowanie się, zachowanie agresywne). Zaburzenia te ujawniają się jako zaburzenia w relacjach;

dziecko - dorośli
dziecko - rówieśnicy
dziecko - zadanie
dziecko do samego siebie.
Za zachowaniami tymi kryje się myślenie o świecie i ludziach a także sobie samym, że są źli.
W pojęciu socjoterapii zawiera się realizacja celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych w toku planowanych spotkań grupowych.
Przez socjoterapię możemy rozumieć metodę leczenia zaburzeń zachowania i niektórych zaburzeń emocjonalnych u dzieci i młodzieży w toku spotkań grupowych. Możemy więc socjoterapię traktować jako formę pomocy psychologicznej adresowaną do dzieci i młodzieży, pośrednią między psychoterapią a psychoedukacją i treningiem interpersonalnym (Sawicka 1993).
Socjoterapię zaliczamy do procesów psychokorekcyjnych, leczniczych, ukierunkowanych na eliminowanie lub na zmniejszanie poziomu zaburzeń zachowania u dzieci i młodzieży. Socjoterapia jest więc adresowana do dzieci i młodych ludzi w okresie dorastania, borykających się z problemami osobistymi i trudnościami życiowymi. W socjoterapii dzieci i młodzieży bardziej istotną rolę odgrywa wzmocnienie osobowości młodych ludzi poprzez realizacje celów rozwojowych i edukacyjnych niż docieranie do przeszłych doświadczeń i uświadamianie ich sobie oraz powiązanie z aktualnie występującymi wzorami zachowań.
Socjoterapia jest zatem procesem ukierunkowanym na leczenie występujących u dzieci zaburzeń, zwłaszcza zaburzeń zachowania, nadpobudliwości i zahamowania, niektórych zaburzeń emocjonalnych.
Cele edukacyjne, w zależności od przyjętej koncepcji i programu terapeutycznego, mogą obejmować poznawanie przez grupę dzieci różnorodnych zagadnień, które pozwolą im sprawniej funkcjonować społecznie i radzić sobie z różnymi problemami. I tak celami edukacyjnymi w prowadzeniu grupy socjoterapeutycznej może być uczenie się rozpoznawania emocji, poznawanie mechanizmów uzależnień, zapoznanie się z chorobami społecznymi np. AIDS. Cele edukacyjne o tyle są ważne, że wspomagają proces nabywania wiedzy o sobie samym i o innych ludziach.
Cele rozwojowe ściśle korespondują z wiekiem uczestników socjoterapii. W każdej fazie życia dominują potrzeby dziecka, których zaspokojenie odgrywa istotną rolę w procesie rozwoju. W okresie dorastania dominuje już potrzeba wyrażania się w różnych formach, zwłaszcza literackich, marzeniach, wyobrażeniach, potrzeba aprobaty społecznej i autonomii, intymności, niezależności i przynależności do grupy oraz aktywności społecznej.
Istota socjoterapii polega głównie na realizacji celów terapeutycznych.

Terapeutyczny charakter socjoterapii polega na organizowaniu takich sytuacji społecznych podczas spotkań grupowych które:
dostarczą uczestnikom zajęć doświadczeń korekcyjnych
przeciwstawnych doznanym urazom oraz doświadczeń
kompensujących doświadczenia deprawacyjne, hamujące rozwój
emocjonalny i społeczny
sprzyjać będą odreagowaniu napięć emocjonalnych i posłużą uczeniu się nowych umiejętności psychologicznych
Odreagowanie napięć emocjonalnych jest podstawowym zadaniem zajęć socjoterapeutycznych. Proces terapeutyczny nie polega jednak na ponownym przeżyciu traumatycznych wydarzeń lecz na rozładowaniu napięć przez różnorodne formy aktywności, które powodują odblokowanie i ujawnienie emocji podczas zajęć grupowych.
Polega to na dzieleniu się swoimi przeżyciami w atmosferze akceptacji i zrozumienia oraz umożliwieniu ekspresji uczuć w formie śmiechu, krzyku, płaczu itp. Ważne jest także dostarczenie okazji do przeżywania emocji pozytywnych.
Terapeutyczna rola zajęć socjoterapeutycznych polega także na organizowaniu
doświadczeń korekcyjnych. Gromadzenie nowych doświadczeń, odmiennych od poprzednich, a szczególnie urazowych może likwidować ich wpływ na psychiczne i społeczne funkcjonowanie człowieka.
Ich istota polega na odmiennym zachowaniu się grupy, nie potwierdzającym oczekiwań i wyobrażeń dziecka, wokół których będzie mogło ono przebudować obraz samego siebie. Chodzi tu o sytuacje, w których młody człowiek będzie mógł lepiej poznać siebie, docenić swoje mocne strony, a następnie wykorzystać je w różnorodnych sytuacjach życiowych.
Zajęcia socjoterapeutyczne stwarzają także okazje do wypróbowania i wyćwiczenia nowych sposobów zachowania oraz nabycia nowych umiejętności, szczególnie interpersonalnych takich jak; asertywność, podejmowanie decyzji, szukanie wsparcia i pomocy. Prócz celów terapeutycznych socjoterapia realizuje cele edukacyjne oraz rozwojowe.
Cele edukacyjne mogą obejmować poznawanie przez grupę różnorodnych
zagadnień, które pozwolą dzieciom sprawniej funkcjonować społecznie.
Celami takimi mogą być;
poznawanie mechanizmów uzależnień
uczenie się rozpoznawania emocji
zapoznanie się z chorobami społecznymi
uczenie się technik pracy umysłowej
uczenie się pełnienia określonych ról społecznych (dziecka w rodzinie,
ucznia, kolegi)
uczenie się rozwiązywania konfliktów między ludźmi.
Cele rozwojowe ściśle wiążą się z wiekiem uczestników zajęć gdyż w każdej fazie życia dominują określone potrzeby, których zaspokojenie odgrywa istotną rolę w procesie rozwoju.
I tak u dzieci w okresie wczesnoszkolnym dominuje potrzeba aktywności ruchowej, zabawy, zdobywanie wiedzy o świecie, potrzeba twórczości, potrzeba wsparcia ze strony dorosłych.
U młodzieży dominuje zaś potrzeba wyrażania się w różnych formach zwłaszcza literackich, marzeniach, wyobrażeniach, potrzeba aprobaty społecznej, autonomii, intymności, niezależności, przynależności do grupy oraz aktywności społecznej. Jest to czas kryzysów emocjonalnych, motywacyjnych, moralnych, czas odkrywania świata i własnego ja.
Programy socjoterapeutyczne mogą być konstruowane w zależności od wieku i
preferencji uczestników wokół tematów;
rodzina
przyjaźń
miłość
czas wolny
własne aspiracje
ulubione zabawy itp.
Rola prowadzonego polega na stworzeniu takich sytuacji, które pomagają uczestnikom spotkań uświadomić sobie własne trudności i ograniczenia oraz własny potencjał i możliwości zmiany.

Struktura zajęć socjoterapeutycznych
Zajęcia socjoterapeutyczne mają charakter ustrukturalizowanych spotkań grupowych na które składają się odpowiednio dobrane gry, zabawy i ćwiczenia.
Każde ze spotkań ma cel szczegółowy, który jest podporządkowany celowi
głównemu oraz propozycje aktywności pozwalające osiągnąć założony cel.
Cykl spotkań tworzy dynamiczną całość, na który składają się określone etapy pracy z grupą.

Etap pierwszy to etap powstawania grupy. Ma on na celu poznanie się uczestników spotkań, wspólne określenie celów, ustalenie norm grupowych, reguł i rytuałów, budowanie atmosfery opartej na poczuciu bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania.
Muszą to być propozycje nie zagrażające i nie wymagające głębszego ujawniania siebie.
Zadaniem tego etapu jest zadbanie o poczucie bezpieczeństwa, zbudowanie empatii. Służy temu słuchanie grupy oraz wprowadzenie kilku podstawowych norm grupowych oraz zasad wspólnego pobytu co obniża napięcie.
Wprowadzenie norm, czyli reguł porządkujących wydarzenia w grupie umożliwia prowadzenie zajęć i realizację jej celów. Istnienie norm daje poczucie bezpieczeństwa i zapobiega trudnym sytuacjom oraz umożliwia ich rozwiązywanie poprzez odwołanie się do nich gdy występują destruktywne zachowania.
Do jasno określonych sposobów zachowania należy przede wszystkim:
dbałość o bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne członków grupy w formie normy„staramy się być dla siebie życzliwi – nie wyśmiewamy się i nie krytykujemy”
zapewnienie, że „każda osoba ma prawo być wysłuchana”

Wypracowanie norm grupowych i ich przestrzeganie stanowi jasną „to co dzieje się tutaj, pozostaje po zostaje między nami”informację:
„spotykamy się regularnie i przychodzimy na zajęcia punktualnie”
„zwracamy się do siebie bezpośrednio”
„zajmujemy się tym co dzieje się tu i teraz, a nie przedtem”
„mówimy o swoich odczuciach, nie opiniach”
O tym, czego oczekuje się od uczestników i przyczynia się do zbudowania grupy, ukształtowania jej odrębności i spójności.

Etap drugi to etap pracy zwany właściwym. Polega on na realizacji
zaplanowanych celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych stanowiących istotę programu socjoterapeutycznego opracowanego pod kątem danej grupy. Istotę programu mogą stanowić problemy uzależnień, nieśmiałości, poczucia własnej wartości, zdobywania nowych umiejętności.
Jest to czas przeznaczony na „przepracowanie” wcześniej rozpoznanych urazów, ale pod warunkiem gdy grupa osiągnęła już odpowiedni poziom bezpieczeństwa psychicznego i wzajemnego zaufania. Podstawą projektowania tej części zajęć jest diagnoza zaburzeń zachowania i będących w ich tle treści urazowych, potrzeby danej grupy i ważne dla niej zagadnienia.

Ostatni etap pracy z grupą zmierza do zakończenia jej funkcjonowania.
Spotkania dla wielu uczestników mogą być ważnym wydarzeniem. Uczestnicy mogą przeżywać satysfakcję ze wspólnych spotkań, ale także żal z powodu ich zakończenia, poczucie zagubienia i straty. Zadaniem prowadzącego jest wypracowanie w grupie sposobów kontaktowania się ze sobą, gdy będzie taka potrzeba, oraz umiejętności poszukiwania wsparcia.
Kończący cykl zajęć powinien dać uczestnikom wzmocnienie pozytywnych uczuć, podsumowanie nabytych umiejętności i wskazanie możliwości ich wykorzystania w życiu. Grupa udziela sobie pozytywnych informacji zwrotnych najlepiej w formie pisemnej, aby je można było zachować dla siebie, obdarowuje się drobnymi prezentami wykonanymi lub wymyślonymi przez siebie.

Struktura i forma spotkania grupy
1. Rytualne powitanie będące informacją o rozpoczęciu zajęć i podzielenie się
informacjami na temat wydarzeń mających miejsce przed zajęciami, bądź na
temat stanu emocjonalnego uczestników.
2. Zastosowanie gier i zabaw wyciszających lub energetyzujących w zależności od nastroju grupy.
3. Zastosowanie gier i ćwiczeń psychokorekcyjnych, edukacyjnych lubrozwojowych – istotą tej części zajęć jest zdobywanie doświadczeń
emocjonalnych i poznawczych.
Podsumowanie /ocena każdego ćwiczenia jest elementem niezbędnym. Skłania
ona do nazwania i wyrażania własnych odczuć i spostrzeżeń, dostrzegania
związków między wydarzeniami w grupie a życiem codziennym.
4. Zajęcia kończone są rundką i rytualnymi pożegnaniami.
Prowadzący zajęcia funkcjonują w grupie na zasadzie uczestnictwa, nie zaś
przywódców i swoim zachowaniem modelują zachowania dzieci i młodzieży.
Prowadzenie zajęć wymaga od terapeuty uważności, cierpliwości, ciepła, akceptacji, życzliwej konsekwencji ale także autentyczności. Pomaga dobry humor, szczególnie sytuacyjny.

Metody pracy z grupą
W programach socjoterapeutycznych wykorzystuje się różne metody pracy. Ich
podstawą jest praca w kręgu i rundki jako technika dzielenia się z innymi swoimi doświadczeniami.
Siedzenie w kręgu umożliwia wszystkim uczestnikom kontakt wzrokowy i
emocjonalny, wyrównuje pozycję społeczne, zmniejsza dystans między dziećmi i prowadzącymi. Krąg jest stałym elementem zajęć socjoterapeutycznych na ich początku i końcu.
Rundka to technika pomagająca uczestnikom zwerbalizować swoje odczucia
wykorzystywana na podsumowanie ćwiczenia. Może polegać na dokończeniu zdania„odkryłem że...... . ” lub na postawieniu przez prowadzącego pytania „co Ci się w tym ćwiczeniu podobało ?” ; „co dobrego Ci się w tym tygodniu wydarzyło?”. Rundka oznacza prawo do wypowiedzenia się a nie obowiązek. Prowadzący wypowiada swoje odczucia na końcu. Wypowiedzi nie podlegają komentarzom. „Burza mózgów” to kolejna technika aktywizująca grupę i wyzwalająca jej twórczy potencjał. Chodzi o wygenerowanie jak największej liczby pomysłów w oznaczonym czasie. Propozycje mogą być realne, nierealne a nawet absurdalne. Następnie grupa wybiera propozycje najtrafniejsze. Praca w małych grupach (3-5 osobowych) jest techniką stosowaną w realizacji niektórych ćwiczeń. Umożliwia ona bliski kontakt oraz możliwości wypowiedzenia się. Rysunki oraz inne formy plastyczne są ważną formą wypowiedzi dla osób mających trudności w werbalizacji. W wytworach plastycznych uczestnicy socjoterapii mają zapewnioną swobodę, mogą wyrazić sobie i swoje emocje, rzutować urazy i konfrontacje, uwolnić się od napięć. Prace plastyczne mogą być abstrakcyjne.
Inne techniki to:
psychodrama•
pantomima•
gry i zabawy ruchowe oraz psychologiczne•
ćwiczenia i techniki wyobrażeniowe•
dzielenie się własnym doświadczeniem•
poszukiwanie wspólnych konstruktywnych rozwiązań poprzezstosowanie różnorodnych technik
muzyka i śpiew•
Literatura
Socjoterapia Praca zbiorowa pod redakcją Katarzyny Sawickiej. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa 1999