Choć nie istnieje żadna recepta gwarantująca zostanie genialnym mówcą, to jednak do prezentacji maturalnej można się przygotować tak dobrze, że wystąpienie przed komisją nie będzie stanowiło najmniejszego problemu.
Jak wybrać dobry temat?
Pierwszym krokiem na drodze do sukcesu jest wybór odpowiedniego tematu. To decyzja o kluczowym znaczeniu, bowiem tylko temat zgodny z zainteresowaniami mówcy, bliski jego sercu może zaowocować prawdziwie fascynującą prezentacją.
Abiturient ma dwie możliwości dotyczące wyboru zagadnienia do omówienia na maturze: może skorzystać z gotowych list przygotowanych przez Okręgową Komisje Egzaminacyjną bądź zaproponować własny. Zdecydowanie godne polecenia jest wyjście ostatnie. Poszukiwanie własnego pomysłu na prezentację rozpocząć należy od zadania sobie kilku następujących pytań:
Jakie zagadnienia są mi najlepiej znane?
Jaki problem mógłby wzbudzić zainteresowanie słuchaczy?
Temat może pochodzić z jednego z trzech obszarów zagadnień: literatury, związków literatury ze sztuką i języka. Najwięcej propozycji tematów znajduje się w dziale pierwszym - „Literatura”. Tematy z tej grupy są pojemne, dają możliwość wykorzystania lektur szkolnych i własnych, zaprezentowania humanistycznych zainteresowań. Uczniowie zdolni i ambitni często sięgają do drugiego działu - „Związki literatury ze sztuką”. Przy wyborze tematu porównawczego należy pamiętać o konieczności posiadania umiejętności „czytania” obrazu, rzeźby, utworu muzycznego, dzieła filmowego. Tematy mieszczące się w tej grupie wymagają wiedzy teoretycznej z danej dziedziny sztuki. Prezentacja funkcjonowania motywu czy tematu kulturowego nie może stanowić jedynie wyliczenia przykładów, w których dany topos występuje. Tematy językowe obligują do zebrania materiału badawczego. Jego zakres jest zwykle określony - teksty literackie, teksty publicystyczne, reklamowe, gwara, język potoczny. Decydując się na opracowanie problemu językowego należy przyjąć pozycję świadomego badacza - znawcy danego zagadnienia. Trudność tematów tego działu polega głównie na konieczności posiadania umiejętności analizy językowej określonych tekstów.
Właściwa teza - centralnym punktem dla całej wypowiedzi
Po zwerbalizowaniu konkretnego celu wystąpienia należy przejść do sformułowania tezy, wokół której rozwinięty zostanie wywód. Ów motyw centralny, określany czasami mianem tezy przemówienia jest stwierdzeniem, w którym zawarty jest podstawowy sens informacji lub myśli, jaka ma zostać przedstawiona słuchaczom. Jeśli mówca zamierza przekonać o czymś słuchaczy, motyw centralny określa poglądy, postawy lub działania na których koncentruje się jego agitacja. Precyzyjne wyrażenie za pomocą słów, motywu przewodniego jest niezwykle ważne pozwala bowiem Komisji docenić wagę i sens prezentowanej wypowiedzi.
Proces wyboru tematu, określenia celów nadrzędnych oraz sformułowanie motywu przewodniego prowadzi do zawężenia wypowiedzi. Czas wówczas na drugi krok. Jest nim zbieranie i selekcja materiałów do wystąpienia.
Jak znaleźć materiały najlepiej ilustrujące tezę?
Poszukiwanie materiałów powinno być czynnością celową i przemyślaną, nie zaś ślepym błądzeniem po sieci internetu czy księgozbiorze biblioteki. Zanim więc maturzysta przystąpi do poszukiwań musi wiedzieć, jakiego rodzaju materiały go interesują, gdzie można je znaleźć. Należy pamiętać również o etycznej stronie zagadnienia i korzystać ze znalezionych informacji w sposób nie naruszający praw autorskim.
Podstawowy wybór dotyczy literatury podmiotu. Warto zacząć od odszukania wybranego tematu w Słowniku motywów literackich, z pewnością znaleźć tam można pierwsze wskazówki odsyłające do konkretnych utworów literackich. Spośród kilkunastu przykładów najlepiej wybrać sześć - siedem pochodzących z różnych kresów literackich i zacząć ponowną lub pierwszą ich lekturę. Popularnym obecnie źródłem stał się internet, będący szybkim sposobem na zdobycie potencjalnych źródłem informacji. Korzystając z pomocy elektronicznych systemów przechowywania informacji należy pamiętać, by:
ocenić wiarygodność źródła informacji - nie zawsze będzie ona prawdziwa i podana w sposób fachowy, dlatego należy ja zestawić z innymi źródłami,
prowadzić poszukiwania zgodnie z tematem,
wykorzystać różne serwisy, co pozwoli porównać jak skonstruowane są klucze, według których prowadzi się poszukiwania oraz jakie zbiory danych są dostępne w danym serwisie.
Wybrane teksty literackie, teksty kultury, dzieła sztuki stają się materiałem rzeczowym, który wykorzystany zostanie w funkcji argumentacyjnej dla uzasadnienia tezy zawartej w temacie. Efekt wnikliwej interpretacji materiału rzeczowego osiągnąć można jedynie wówczas, gdy literatura podmiotu będzie zróżnicowana od względem artystycznym. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy temat prezentacji zawiera sformułowanie ograniczające zakres czasowy (literatura staropolska, współczesna…), terytorialny (teksty pochodzące ze Śląska, Kaszub…), autorski (analizie poddana zostaje twórczość określonego autora), genologiczny. Znając kryteria, autor prezentacji musi w sposób świadomy dokonać selekcji materiału rzeczowego. Teksty wykorzystane w funkcji argumentacyjnej powinny być różnorodne artystycznie i jednocześnie podporządkowane głównej tezie, która ma zostać udowodniona.
Określenie literatury podmiotu ukierunkowuje w poszukiwaniach literatury przedmiotu, będącej bibliograficznym wykazem pozycji odnoszącym do omawianego zagadnienia. Są to wszystkie opracowania, artykuły i adresy internetowe nawiązujace do poruszanego tematu. Spis literatury przedmiotu obejmuje również te pozycje, które nie zostały wykorzystane bezpośrednio a prezentacji, ale z którymi zdający egzamin się zapoznał.
Dobry pomysł czyli jak zaciekawić komisję
Ciekawie nie koniecznie oznacza oparcie się na tekstach wyłącznie z poza kanonu. Szczególnie dotyczy to zagadnień z pierwszego bloku tematycznego tj. literatury. Najwłaściwszy model to „mieszany” układ literatury podmiotu - a więc cztery pozycje z znane, omawiane na zajęciach i dwie spoza listy lektur szkolnych, wskazujące zakres zainteresowań czytelniczych maturzysty.
Sposób realizacja tematu nie opiera się jedynie na dokonaniu wyboru tekstów, ale w głównej mierze na ich interpretacji popartej różnorodnymi kontekstami. Wymaga to wiedzy z zakresu wielu dziedzin np. historii, filozofii, religii, kultury. Szerokie pole manewru pojawia się przy realizacji tematów z drugiej grupy - Związki literatury ze sztuką. Odpowiednio dobrany obraz, szkic, portret czy motyw muzyczny z pewnością pomogą oczarować komisję.
Interesującą prezentację przygotować można również dobierając argumenty na zasadzie porównań lub kontrastów. W ramach porównań zestawia się treści rozumiane i akceptowane, podkreśla podobieństwa i tworzy analogie. Kontrasty uwypuklają różnice, a ich celem jest przybliżenie sytuacji czy zależności zawiłych. Czasami doskonale sprawdza się kombinacja porównań i kontrastów, bowiem „podwójnie” zwiększa jasność przekazu.
Konspekt - sedno w krótkiej formie
Przygotowanie konspektu potrzebne jest z dwóch powodów. Po pierwsze konieczność przedstawienia konspektu komisji maturalnej ujęta jest w przepisach regulujących przebieg egzaminu maturalnego, pod drugie zaś konspekt ma być pomocą dla samego abiturienta. W informatorze maturalnym znajduje się wzór planu prezentacji, z którego należy skorzystać, bowiem własna inwencja nie jest w tym zakresie zalecana. Oto prawidłowy schemat:
Imię i nazwisko
Temat
I. Literatura podmiotu
II. Literatura przedmiotu
III. Ramowy plan wypowiedzi:
1. Określenie problemu
2. Kolejność prezentowanych argumentów (treści)
3. Wnioski
IV. Materiały pomocnicze
Podpis zdającego
Maturzysta musi pamiętać, że cały konspekt nie może przekraczać jednej strony formatu A4, obowiązkowo należy go podpisać i złożyć na ręce nauczyciela język polskiego lub dyrektora szkoły nie później niż tydzień przed terminem egzaminu.
Przykładowy konspekt będzie więc wyglądał następująco[1]:
Imię i nazwisko
Temat: Nieznośny dar wolności? Rozważ problem, odwołując się o postaw wybranych bohaterów literackich
I. Literatura podmiotu:
Camus A., Dżuma, Warszawa 1978.
Gombrowicz W., Ferdydurke, Kraków 1997.
Krall H., Zdążyć przed Panem Bogiem, Kraków 2000.
Mrożek S., Tango, Warszawa 1999.
Nałkowska Z., Granica, Warszawa 1979.
Prus. B. , Lalka, Warszawa 1988.
Żeromski S., Ludzie bezdomni, Warszawa 1998.
II. Literatura przedmiotu:
Gombrowicz i krytycy, pod red. Z. Łapińskiego, Kraków 1984.
Hutnikiewicz A., Żeromski, Warszawa 1987.
Lektury obowiązkowe, pod red. S. Balbusa, w. Maciąga, Wrocław 1973.
Ligęza W., W kręgu przemian polskiej prozy XX wieku, Wrocław 1978.
Markiewicz H., „Lalka” Bolesława Prusa, Warszawa 1967.
III. Ramowy plan wypowiedzi:
Określenie problemu: Wolność - dar czy przekleństwo
Kolejność prezentowanych argumentów:
» przykłady nieumiejętnego skorzystania z wolności w mitologii i Biblii,
» Zenon Ziembiewicz - wolny czy zniewolony,
» wolność absolutna w dramacie S. Mrożka Tango
» wolność nieznośna w literaturze okresu wojny
» wolność jako obowiązek walki ze złem w Dżumie A. Camusa
Wnioski: Wolność dar, do którego trzeba dojrzeć
IV. Materiały pomocnicze:
Fragmenty utworów z bibliografii
Podpis zdającego
Co powinien zawierać opis bibliograficzny?
Opis książki powinien zawierać następujące elementy:
» Nazwisko i imię lub inicjał imienia autora,
» Dokładny tytuł książki,
» Nazwisko i imię lub inicjał imienia redaktora pracy zbiorowej lub tłumacza książki tekstu tłumaczonego,
» Miejsce wydania,
» Rok wydania
» Jeśli nie korzystano z całości to wskazanie z jakich fragmentów korzystano.
np.
Kersten A., Sienkiewicz. „Potop” - Historia, Warszawa 1974.
Słownik literatury polskiej XIX wieku, pod red. J. Bachórza i A. Kowalczykowej, Wrocław 1991, s. 28-29.
Opis bibliograficzny artykułu powinien zawierać:
» Nazwisko i imię lub inicjał imienia autora,
» Tytuł artykułu,
» Tytuł czasopisma,
» Rok wydania,
» Numer czasopisma,
» Numer strony
np.
Kwiatkowska - Ratajczak M., Literatura popularna w edukacji: zagrożenia, potrzeba, konieczność?, „Polonistyka” 2005, nr 2, s. 34-39.
Opis bibliograficzny dokumentu elektronicznego zgodnie z normami powinien wyglądać następująco:
» Autor,
» Tytuł,
» Typ nośnika np. [online], [CD-ROM], [dyskietka]
» Wydanie: wersję, datę aktualizacji, datę dostępu (dla dokumentów online)
» Adres www. (dla dokumentów online)
np.
1. Kopaliński Władysław, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych [CD-ROM], wersja 1.0.3.16 Łódź, Pro-media CD 1998.
2. Pan Tadeusz [film], rez. Andrzej Wajda, Vision Film, Warszawa 2000, 1 płyta DVD.
3. Prus Bolesław, „Lalka” [online], Wirtualna Biblioteka Literatury Polskiej, modyfikacja 01.01.2003, dostępna w internecie: http://www.monika.univ.gda.pl/-literat/lalka.
Ramowy plan wypowiedzi
Ramowy plan wypowiedzi składa się z trzech punktów: określenia problemu, argumentacji i wniosków. Ta trójdzielna kompozycja skłania do zbudowania logicznej prezentacji - „mówionej rozprawki”, zbudowanej ze wstępu, rozwinięcia zawierającego od 4 do 7 argumentów i zakończenia. W oparciu o przygotowany plan należy przygotować całą wypowiedź, której jednak nie warto uczyć się na pamięć, bowiem ustny egzamin maturalny ma być przemową a nie recytacją.
W planie powinny znaleźć się wszystkie informacje, które łatwo zapomnieć: trudne terminy, nazwiska, tytuły książek. Najważniejsze rzeczy można pogrubić lub podkreślić.
Najważniejsza cechą planu jest przejrzystość. Dzięki zachowaniu przejrzystego schematu przemówienia wypowiadane myśli są ze sobą powiązane i tworzą pewną całość. Jeśli w wygłaszanej przemowie widoczna jest organizacja, mówca sprawia na słuchaczach wrażenie bardziej wiarygodnego i starannie przygotowanego do wystąpienia.
Dobry wstęp czyli jak przyciągnąć uwagę słuchaczy
Początek prezentacji powinien spełniać wiele funkcji: zwrócić uwagę słuchaczy, usposobić ich pozytywnie do osoby mówcy oraz przygotować do rozmowy, która odbędzie się po zakończeniu przemówienia. Jednym ze sposobów rozpoczynania przemówienia jest postawienie pytania lub całego szeregu pytań, mających na celu pobudzenie słuchaczy do myślenia nad przedstawionym problemem.
„Czym jest wolność? Każdy instynktownie przeczuwa na czym ona polega, ale mówić o niej w sposób precyzyjny jest niezwykle trudno. Kiedy jednak ktoś próbuje narzucić nam swoje zdanie, zmusić do czegoś czujemy się zniewoleni, pozbawieni wolności. Kim jest więc człowiek wolny? Czy bycie wolnym daje komfort? Niekoniecznie, czasami dar wolności staje się nie do zniesienia zmuszając do podejmowania bardzo trudnych decyzji”.
Innym sposobem rozpoczęcia może być wywołanie efektu zaskoczenia na skutek intrygującego stwierdzenia bądź użycia materiału wizualnego. Bardziej tradycyjny początek to krótkie wprowadzenie do tematu i przedstawienie tezy wystąpienia:
„Motyw ogrodu obecny jest w literaturze wszystkich epok literackich, chociaż szczególnie ważne funkcje pełni w dobie Oświecenia - w nurcie sentymentalizmu oraz w romantyzmie, gdzie tajemniczość i złożoność świata przyrody jest dodatkową inspiracją dla artysty. Ogród istnieje od zawsze. To Eden, miejsce szczęśliwości stworzonej przez Boga dla ludzi, to Ogrójec, miejsce, gdzie rozpoczyna swe cierpienia Chrystus, wreszcie - przepiękne ogrody XVIII - wieczne, służące wypoczynkowi i zabawie jak Sofiówka czy Puławy. Ogród zwykle jest tłem pewnych ważnych wydarzeń, ale czasami staje się również ich bohaterem - tak dzieje się z jedną małą różą, która dla Małego Księcia jest najpiękniejszym ogrodem. Bohaterem powieści jest również tajemniczy ogród, w którym chory, nieszczęśliwy Colin odnajduje radość życia”.
Prezentację rozpocząć można również odnoszą się do obecnej sytuacji bądź własnych przemyśleń:
„Szary człowiek bohaterem? - takie pytanie zdałem sobie zaczynając przygotowywać tę prezentację. Pomyślałem, że to trochę jałowe zastanawiać się nad szarymi ludźmi, którymi jest większość z nas. Cóż to za bohater? Czy może być ciekawy? Przecież wszyscy pragniemy oryginalności, chcemy się wyróżniać“[2].
Podsumowanie - kropka nad i
Podobnie jak wprowadzenie spełnia konkretne szczegółowe funkcje, tak i zakończenie ma swoją rolę. Część poświęcona wnioskom powinna skierować uwagę komisji na podstawową tezę wystąpienia. Jeśli prezentacja opierała się na jednym, kluczowym przesłaniu, na zakończenie można po prostu jeszcze raz je przypomnieć i ewentualnie sformułować w sposób dobitny:
„Tryb życia, marzenia i pragnienia kobiet zmieniały się w zależności od postawy męskiej części świata, warunków socjalnych i sytuacji życiowej. Pisarzy różnych epok borykali się z wieloma trudnościami próbując wyrazić uczucia kobiet - istot tajemniczych o głębokiej psychice i różnych charakterach. Bezsprzecznie istnieje jednak kilka cech, jak trafnie zauważył Honor’e de Balzak, które niezależnie od temperamentu będą kobiety wyróżniać na tle gatunku ludzkiego: „Istotą życia kobiety będzie zawsze doznawać uczuć, kochać, cierpieć i poświęcać się”. I choć nie wszystkie będą to okazywać, to wspomniane cechy będą łączyć kobiety bez względu na miejsce i czas”.
Dobre zakończenie pozostawia słuchaczy z poczuciem, że temat został wyczerpany i zamknięty.
Prezentacja multimedialna czy tradycyjna?
Na koniec rozważyć należy jaką konwencję prezentacji zachować. Współczesne urządzenia techniczne umożliwiają opracowanie prezentacji w postaci nagrania obrazu i dźwięku na płycie CD i jej odtworzenia w trakcie egzaminu. Wypowiedź wkomponowana w pokazywany materiał nie jest najlepiej postrzegana, trzeba więc umiejętnie rozdzielić część multimedialną od właściwego tekstu prezentacji. Graficzne możliwości komputera należy wykorzystać tylko w takim zakresie, w jakim ocenione zostaną wyłącznie jako ilustracja naszego tematu, a nie cel sam w sobie. Maturzysta musi pamiętać, że najwyżej ocenianym elementem wypowiedzi jest język.
Podjęcie ostatecznej decyzji o formie prezentacji dokonać należy po przeanalizowaniu tematu, technicznych możliwości własnych lub szkoły, upodobania komisji i własnych zdolności jako mówcy.
[1] Przygotowano w oparciu o: T. Bojaczewska, A. Nawrot, A. Popławska, Prezentacje maturzysty. Egzamin ustny, Wyd. Greg, Kraków 2005. W książce tej czytelnik znajdzie różne inne propozycje realizacji przykładowych tematów.[2] Tekst pochodzi z: T. Bojaczewska, A. Nawrot, A. Popławska, Prezentacje maturzysty. Egzamin ustny, Wyd. Greg, Kraków 2005, s. 132.