7

POWSTANIE PAŃSTWA POLSKIEGO

1. Plemiona słowiańskie i związki plemienne

We wczesnym średniowieczu Słowianie byli ludnością utrzymującą się z rol­nictwa. Rodziny łączyły się w rody, zaś rody we wspólnoty plemienne, których ośrodkiem był gród. W grodzie odbywały się sądy, obchodzono święta, a także można było schronić się w czasie napadu wrogów. W ciągu VII do IX wieku tworzyły się większe grupy plemienne, gdzie odbywały się wiece wol­nych mężczyzn. Rychło pojawiał się przywódca zwany księciem, który organizował drużynę przyboczną zapewniającą mu trwałość władzy.

2. Wiślanie i Polanie

W dorzeczu Wisły i Odry mieszkały w VII wieku po wędrówkach ludów plemiona polskie, które wraz z plemionami czeskimi, słowackimi, Wieletami, Obodrytami i Serbami łużyckimi należały do grupy Słowian Zachodnich. W IX wieku teren ten zajmowało kilka dobrze zorganizowanych plemion. Mieszkańcy dorzecza Wisły i Odry znaleźli swoje miejsca w źródłach pisanych.

3. Państwo Mieszka I i znaczenie chrztu

Początki państwa polskiego history­cy wiążą z władcą Polan - Piastem. Kronikarz Gall Anonim przekazuje re­lację o panujących po Piaście - Siemowicie, Leszku i Siemomyśle. Jego syn Mieszko, pierwszy historyczny wład­ca Polski, zjednoczył Kujawy, Mazow­sze, częściowo Pomorze i Wielkopol­skę, która była miejscem rządów Pia­stów, a grody w Gnieźnie, Poznaniu, Gieczu i Lednicy stanowiły najdaw­niejsze jej ośrodki.

Najważniejszym wydarzeniem pa­nowania Mieszka I było przyjęcie chrztu, które zarazem zespalało pań­stwo i zabezpieczało przed interwen­cją zewnętrzną. Przyjęcie chrześcijań­stwa w obrządku łacińskim wiązało Polskę na trwale z zachodnim kręgiem kultury europejskiej.

Od czasów koronacji Ottona I, cesar­ska idea chrystianizacji Słowian stano­wiła istotne zagrożenie polityczne. Dla-

tego przymierze z Czechami, małżeństwo z czeską księżniczką Dobrawą i chrzest (14 kwietnia 966 roku w Wielką Sobotę), najpierw księcia i jego najbliższego otoczenia stanowiło zażegnanie istotnego niebezpieczeństwa. Wprawdzie chry­stianizacja społeczeństwa trwała jeszcze kilka wieków, ale jego władca znalazł się w kręgu władców chrześcijańskich, posiadających należyty autorytet.

Sąsiadami Polski oprócz Cesarstwa, byli wówczas Czesi, z którymi utrzy­mywał Mieszko I stosunki dobre za życia Dobrawy, potem pogorszyły się one, gdy zajął ich kosztem Śląsk i ziemię Wiślan. Inny sąsiad Polski - Ruś Kijowska wówczas jednoczyła się i przyjęła chrzest z Bizancjum.

Mieszko I był twórcą samodzielnego państwa polskiego. Według kronika­rza był władcą wielkim i godnym pamięci.

4. Stosunki z Cesarstwem i papiestwem

Za Mieszka I trwały liczne utarczki z marchiami niemieckimi, natomiast od Ottona II uzyskał zaszczytny tytuł przyjaciela cesarza.

Stosunki z papiestwem po przyjęciu chrztu przez Polskę są mało znane, ale wiadomo, że kościołem polskim zawiadywał biskup misyjny Jordan, bezpośred­nio podlegający papiestwu, a nie metropolii niemieckiej - siedzibą biskupstwa był Poznań. Z ostatnich też lat panowania Mieszka pochodzi dokument zwany od pierwszych słów streszczenia Dagome judex, będący aktem ofiarowania papie­stwu państwa gnieźnieńskiego z przynależnościami przez Mieszka, jego drugą żonę Odę i synów. Zawiera ten dokument najstarszy spis ziem polskich.

5. Państwo Bolesława Chrobrego

Bolesław zwany potem Chrobrym, czyli mężnym, szybko usunął braci z kraju i objął niepodzielną władzę. Utrzy­mywał początkowo poprawne stosunki z Cesarstwem, oraz patrono­wał akcji chrystianizacyjnej wśród pogańskich Prusów, którą prowa­dził w 997 roku, wygnany z Pragi biskup i przedstawiciel rodu Sławnikowiców - Wojciech. Gdy misjo­narz zginął, Chrobry wykupił jego zwłoki, które umieszczone w Gnieźnie jako relikwie, stały się podstawą do starań o utworzenie metropolii, czyli arcybiskupstwa.

6. Zjazd w Gnieźnie

W roku 1000 doszło do uroczystego spotkania między cesarzem Ottonem III, a Bolesławem Chrobrym. W czasie zjazdu ogłoszono uroczyście powstanie metropolii w Gnieźnie oraz biskupstw w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. Biskup poznański do śmierci pozostał niezależny. Tak więc Polska miała me­tropolię i cztery diecezje, co podnosiło jej autorytet w świecie chrześcijańskim.

Jednocześnie Otton III wręczył Bolesławowi Chrobremu włócznię św. Mau­rycego i diadem cesarski, co jest interpretowane jako zgoda na koronację. Była to część programu Ottona III tworzenia europejskiej ojczyzny ojczyzn.

7. Stosunki Bolesława Chrobrego z sąsiadami

Dobre stosunki Bolesława Chrobrego z cesar­stwem skończyły się wraz ze śmiercią Ottona III. W 1002 roku rozpoczęła się wojna od zajęcia przez Bolesława Chrobrego podległych cesarstwu Łużyc, Miśni i Milska, a następnie toczyła się ze zmien­nym szczęściem do 1018 roku. W pokoju w Budzi -szynie Bolesław Chrobry uzyskał Łużyce i Milsko, a także obietnicę wsparcia w wyprawie na Ruś. W 1018 roku w czasie wyprawy do Kijowa, Chrobry pozyskał liczne łupy, a następnie przyłączył do Pol­ski Grody Czerwieńskie. Z wyprawą tą wiąże się legenda o Szczerbcu - mieczu koronacyjnym kró­lów polskich, który wyszczerbił Bolesław Chrobry o bramę Kijowa. Odebrał też przejściowo Czechom Morawy.

8. Koronacja Bolesława Chrobrego

Krótko przed śmiercią, wykorzystując bezkrólewie w Cesarstwie, Bole­sław Chrobry uzyskał zgodę papieża i koronował się w Boże Narodzenie 1025 roku. Był pierwszym koronowanym królem Polski. Data ta zamyka okres kształtowania się państwa polskiego i jest istotną cezurą, czyli datą w dzie­jach średniowiecznej Polski.

9. Kryzys państwa za Mieszka II i odbudowa państwa za Kazimierza Odnowiciela

Wprawdzie Mieszko II bezpośrednio po objęciu tronu koronował się, lecz wkrótce wystąpiły liczne trudności wewnętrzne. Poddani buntowali się prze­ciwko podatkom, a mała jeszcze spójność państwa nie rekompensowała udziału w wojnach.

Sąsiedzi Polski sięgali po utracone ziemie. Cesarz Konrad II odebrał Łużyce i Milsko, a Ruś Kijowska Grody Czerwieńskie. Na krótko objął władzę brat króla Bezprym. Odsunięty przez ojca, odesłał insygnia koronacyjne ce­sarzowi. Mieszkowi po powrocie do kraju nie udało się odzyskać tronu. Na Mazowszu też wybuchł bunt przeciwko władzy królewskiej.

Po śmierci Mieszka w 1034 roku nastąpiło daleko idące rozprzężenie pań­stwa, a książę czeski Brzetysław w czasie najazdu na Wielkopolskę wywiózł z Gniezna relikwie św. Wojciecha. Polska utraciła metropolię.

Obejmujący władzę Kazimierz, zwany później Odnowicielem, nie mógł podjąć starań o koronację. Podjął starania dotyczące odzyskania Wielkopolski, Krakowa i Mazowsza. Śląsk pozostał przy Polsce pod warunkiem płacenia trybutu na rzecz Czech. Kazimierz Odnowiciel przeniósł stolicę do Krakowa.

PAŃSTWO, KULTURA, SPOŁECZEŃSTWO ZA PIERWSZYCH PIASTÓW

1. Władca, dwór, rola drużyny

Połączone przez dynastię piastowską plemiona znajdowały się pod władzą księcia, który był prawodawcą, sędzią, zarządzającym i dowódcą wojskowym. Zarządzał według prawa książęcego, które regulowało jego stosunki z podda­nymi. Władza księcia pojmowana była patrymonialnie, czyli mógł rozporzą­dzać księstwem dowolnie, przekazując je jednemu lub kilku synom. Pozosta­wało ono w posiadaniu dynastii.

Dwór, który otaczał księcia zapewniał sprawność działania władzy poprzez odpowiednich urzędników. Wojewoda pełnił funkcje wojskowe i zarządzał dworem; podskarbi zajmował się skarbem państwa, stolnik jedzeniem, a cześnik napojami. Ważną funkcję na dworze książę­cym pełnił kanclerz - duchowny, przygotowywał dokumenty.

Drużyna książęca, o której pisał Ibraham ibn Ja­kub, wzmacniała autorytet księcia i jego władzę.

2. Organizacja grodowa

Obszar państwa Piastów był podzielony na okrę­gi grodowe, które były podstawą zarządu państwa. Pan grodu, czyli kasztelan miał uprawnienia sądow­nicze, administracyjne (pobór danin), wojskowe. W grodzie znajdowały się oddziały zbrojne, a pan gro­du odpowiadał za bezpieczeństwo i wspomaganie władzy na swoim terenie. Duże znaczenie miały naj­ważniejsze grody dawnych terytoriów plemiennych, wśród nich istniał główny gród, w którym przeby­wała rodzina książęca. Wówczas Polska nie miała stolicy w dzisiejszym znaczeniu. Książę przemiesz­czał się ze swoim dworem od grodu do grodu, spra­wował tam sądy, wydawał zarządzenia.

3. Znaczenie wiecu

Przez wiele lat po utworzeniu państwa zachował swoje znaczenie wiec złożony z dostojników. W skład wiecu, w miejsce przedtem wszystkich wol­nych mężczyzn, wchodzili wszyscy ważniejsi urzędnicy, a najważniejsze w nim miejsce zajmował wojewoda, zwany również palatynem. Wiec był insty­tucją doradczą dla panującego.

4. Zajęcia ludności. Powinności wobec władcy i Kościoła

Podstawą utrzymania ludności było rolnictwo i hodowla w gospodarstwie jed­norodzinnym. Większość produktów takich jak odzież, sprzęty, narzędzia wy­twarzano we własnym zakresie. Taką gospodarkę nazywa się samowystarczalną.

Nieliczne produkty z zewnątrz uzyskiwano w drodze wymiany np., sól. Wyspecjalizowani rzemieślnicy także mieli swoje gospodarstwa rolne, a rze­miosło było ich zajęciem dodatkowym.

Ludność żyła w niewielkich skupiskach, po kilka lub kilkanaście rodzin. Większe grupy ludności mieszkały przy grodach (podgrodzia) lub też osa­dach targowych, zachowując jednak w dobie pierwszych Piastów, rolnictwo jako podstawę utrzymania.

Obowiązki ludności wobec władcy nazywamy ciężarami prawa książęce­go. Były to daniny w naturze: zboże, bydło, nabiał, miód, skóry, wosk oraz posługi takie jak przewóz (dostarczanie wozu z końmi lub wołami), budowa i reperacja grodów, przesiek w lasach, umacnianie brodów, budowa dróg. Część danin przejmowali jako swoje wynagrodzenie urzędnicy książęcy. Obok tego były regalia, z których korzyści płynęły tylko dla władcy, takie jak bicie mo­nety, pobieranie ceł, organizowanie targów.

Istniała jeszcze specjalna grupa ludności służebnej wolnej od danin, ale obciążonej innymi obowiązkami. Nazwy wsi: Winiary, Bartodzieje, Swiniary mówią o rodzaju zobowiązań ludności. Były to wsie służebne.

Daniny na rzecz Kościoła pochodziły z posiadanych dóbr ziemskich oraz innych obciążeń, które Kościół pobierał we własnym zakresie.

W dobie wczesnego średniowiecza należności były traktowane zespoło­wo. Wspólnota zwana też opolem odpowiadała za skuteczne ich ściąganie.

5. Utrwalenie organizacji kościelnej

Od 1000 roku istniała metropolia w Gnieźnie oraz cztery biskupstwa w Krakowie, Poznaniu, Wrocławiu oraz krótko w Kołobrzegu. Powstało

też biskupstwo w Kruszwicy dla Kujaw. Sieć kościelna była słaba, a niewiel­ka liczba duchowieństwa wskazuje na powierzchowną chrystianizację kraju. Parafie powstały dopiero w XIII wieku. Istniał w Międzyrzeczu klasztor ere­mitów, których zamordowano w nieznanych okolicznościach.

Na przełomie X i XI wieku przybyli do Polski benedyktyni. Zostały zało­żone klasztory w Tyńcu, Mogilnie, Łyścu i Lubiniu. Ich wiedza i umiejętno­ści potrzebne były nowemu państwu.

6. Początki kultury uczonej i piśmiennictwo łacińskie

Wraz z chrześcijaństwem pojawiła się w Polsce umiejętność czytania i pisania oraz mówienia po łacinie. Sprowadzano księgi zawierające tekst Pisma Św., teksty liturgiczne służące do odprawienia mszy i sprawowania sakramentów.

Już w X wieku zaczęły powstawać zapiski historyczne zwane rocznikami, a następnie żywot św. Wojciecha. Duchowni i żony książęce przywozili też inne księgi, tak, że spis biblioteki krakowskiej sporządzony w XI wieku wykazuje dużą liczbę pozycji teologicznych, prawniczych, literackich, historycz­nych. Cała ta literatura pisana była po łacinie.

Na dworze królewskim powstawały dokumenty również pisane po łacinie. Pierwszy zachowany polski dokument pochodzi z XI wieku.

Rozwijające się państwo potrzebowało rodzimych urzędników odpowied­nio wykształconych. Dlatego też przy katedrach biskupich zakładano pierw szkoły, które realizowały program zbliżony do trivium. czyli nauka łaci­ny, czytania, pisania oraz śpiewu kościelnego. Początkowo trzeba było wy­jeżdżać za granicę, by uzyskać pełne wykształcenie niezbędne dla urzędnika.

Wielu wykształconych duchownych przybywało do Polski. Zajmowali się oni nauczaniem i brali udział w życiu dworu.

SPOŁECZEŚTWO I GOSPODARKA FEUDALNA

1. Utrwalenie się systemu lennego na Zachodzie

Społeczeństwo średniowieczne dzieli się na duchowieństwo, rycerstwo oraz chłopów. Wzajemna zależność leżała u podłoża podziałów kształtującego się społeczeństwa feudalnego, tworząc ten specyficzny podział pracy. Chłopi upra­wiali ziemię i utrzymywali warstwę feudalną daninami, w zamian za co wo­jownicy zwalniali ich z obowiązków wobec państwa takich, jak udział w wie­cach i obowiązkach wojskowych. Zmiany te przebiegały nierównomiernie, stąd systemy zależności wyglądały różnie nie tylko w poszczególnych kra­jach, ale też w ich częściach.

System ten w X wieku nabrał cech stabilnych. Tworzył układ wzajemnej zależności - na czele państwa stał suweren, podlegali mu seniorzy, którzy nadawali lenna swoim wasalom, zobowiązanym w zamian do pełnienia służ­by rycerskiej. Ziemię uprawiali chłopi, daniną utrzymując swych bezpośred­nich panów - rycerzy, oni zaś świad­czyli podjęte zobowiązania wobec se­niorów. Nadanie ziemi - lenna, która nie była własnością ani wasala ani chłopa, było zewnętrznym symbolem zależno­ści. Tworzyła się zależność zwana dra­biną feudalną, a nadaniu towarzyszył ceremoniał będący zewnętrznym sym­bolem tego stosunku. Ceremoniał na­zywał się inwestyturą. Senior wręczał klęczącemu wasalowi - lennikowi spe­cjalny system nadania - świeckiemu chorągiew lub włócznię, duchownemu - pastorał i pierścień, lennik składał hołd, zaś senior obiecywał opiekę.

Często działo się tak, że senior miał wielu wasali, ci zaś następnych. Stąd była istotnym elementem ubarwienia ustaliła się zasada, że wasal mojego wasala nie jest moim wasalem. W Polsce sytuacja wyglądała inaczej, ponieważ nie było systemu lennego.

2. Powinności chłopskie, gospodarka samowystarczalna i wymiana

Powinności chłopskie składały się z danin w naturze oraz różnych służb na rzecz transportu, usług drogowych oraz innych należności. Chłopu w zasa­dzie nie były potrzebne pieniądze, ponieważ wszystkie artykuły potrzebne dla siebie i na daniny wytwarzał w swoim gospodarstwie. Podobnie właści­ciel włości miał potrzeby zaspokajane w obrębie systemu danin. W razie po­trzeby następowała wymiana w najbliższym obszarze. Dlatego też we wcze­snym średniowieczu możemy mówić o gospodarce samowystarczalnej, ina­czej zwanej zamkniętą. Wymiana poza włością była tylko potrzebna w odnie­sieniu do artykułów luksusowych lub tak specyficznych jak sól czy igły. Obok tych danin była dziesięcina na rzecz Kościoła, także uiszczana w naturze.

3. Rozdrobnienie feudalne. „Pokój boży"

Wynikiem podziału feudalnego i gospodarki samowystarczalnej było roz­drobnienie feudalne, które pojawiło się w różnej postaci. Państwo feudalne czasem miało władcę, lecz miał on bardzo ograniczoną władzę, ponieważ sys­tem nie zapewniał mu autorytetu zbrojnego. Swojej drużyny już nie miał, zatem zdany na wojskową pomoc wasali, często jej nie otrzymywał. Stąd mimo formalnej jednolitości, państwo takim nie było.

Niekiedy państwo było dzielone w wyniku patrymonialnego rozumienia władzy lub też nacisku wasali na drobniejsze części między synów władcy, ci zaś obdzielali swymi częściami następnych. W ten sposób tworzyły się pań­stwa podzielone na dzielnice, które łączyły język, obyczaj, historia; brak było natomiast więzi gospodarczej i władzy centralnej.

Pomiędzy poszczególnymi częściami państwa toczyły się wojny, które nie były obronnymi, lecz dotyczyły terytorium, autorytetu, wpływów. Two­rzyły się warunki, w których stałe niepokoje wojenne zagrażały normalne­mu życiu, bezpieczeństwu na drogach, pielgrzymkom, handlowi, tak jednak potrzebnemu.

Kościół we Francji wezwał w 1027 roku do „pokoju bożego", zabraniając prowadzenia wojen w określone dni.Apel ten odnosił się do całej społeczno­ści chrześcijańskiej, nie tylko do monarchów i możnych.

„Pokój boży" otrzymał też oficjalną sankcję na synodzie w Clermont w 1095 roku. Działania Kościoła w sprawie „pokoju bożego" okazały się sku­teczne. Stały się podstawą nowych obyczajów w zaistniałej epoce, gdzie mo­dlący się, walczący, pracujący stworzą podstawy inaczej zorganizowanego społeczeństwa.

WALKA O HEMOGONIĘ W ŚWIECIE CHRZEŚCIJAŃSKIM

1. Kryzys Kościoła w X wieku i początki jego reformy

Kościół w X wieku uwikłany był w spory polityczne. Istniało też zagrożenie Państwa Kościelnego przez liczne najazdy w dobie rozpadu monarchii Karola Wielkiego. Odbudowa Cesarstwa za Ottonów stwarzała ponowne zagrożenia polityczne, tym bardziej, że stan wewnętrzny Kościoła budził niepokój.

Władcy świeccy uzurpowali sobie prawo mianowania biskupów, którzy do­tąd pochodzili z wyboru. Przy wyborze duchownych nie kierowali się zaletami duchowymi, lecz mianowali ludzi sobie uległych. We wczesnym średniowie­czu duchowni często nie przestrzegali zasady celibatu (życia w bezżeństwie), żenili się i mieli liczne rodziny, którym starali się zapewnić byt. Często wybie­rano ich, kierując się dobrem rodziny, a nie Kościoła (nepotyzm). Także niekie­dy duchowni płacili za otrzymywane stanowiska (symonia). Nepotyzm i symonia występowały również przy obsadzaniu urzędów świeckich.

Tak wybierani duchowni składali przysięgę wierności władcy, a nadaniu dóbr zwiększających autorytet duchownego towarzyszyła inwestytura, jesz­cze mocniej podkreślająca zależność od władcy świeckiego.

Dlatego też jednym z najpilniejszych zadań Kościoła stało się wprowadze­nie celibatu, godności urzędów kościelnych, niezależności tych urzędów od władzy świeckiej oraz odnowienie życia zakonnego.

Inicjatywa reformy Kościoła wyszła z opactwa benedyktynów w Cluny (kli-ni). Szybko powstała kongregacja klasztorów (około 2 tysięcy), która przyjęła zwierzchnictwo opata Cluny. Jego autorytet w Europie stał się znaczący, a ideę naprawy Kościoła podjęło wielu władców, chcących utrzymać opinię współpra­cowników Kościoła. Istotna była interwencja cesarza Henryka III, który miano­wał nowego papieża Leona IX, a w Niemczech obsadzał biskupstwa zwolennika­mi reformy. Cesarz w ten sposób wykazał, że jest najwyższym autorytetem. Takie połączenie władzy cesarskiej z kościelną nazywa się cezaropapizmem.

Rozłam Kościoła w 1054 roku i śmierć cesarza w 1056 zmobilizowała papieża do dalszych reform. Dotąd papieża teoretycznie miał wybierać

Lud rzymski, a praktycznie czynili to władcy, co hamowało zamierzoną i przygotowywaną reformę. Od 1059 roku papieża wybierało konklawe.

2. Grzegorz VII i spór o inwestyturę

W 1073 roku został wybrany papieżem Grzegorz VII wychowany w klasz­torze, zwolennik daleko idących reform Kościoła. Od jego imienia reforma ta nosi nazwę gregoriańskiej. Grzegorz VII wyłożył rzekomo swój program w dokumencie zwanym Dictatus papae (podyktowane przez papieża). Możliwe, że powstał on w kręgu bliskim Grzegorzowi VII i wyrażał przekonanie o wyższości władzy papieskiej nad cesarską.

Realizację programu rozpoczął papież od zakazu mianowania biskupów przez świeckich. Spór ten nazywa się sporem o inwestyturę. Cesarz Henryk IV wyruszył do Włoch, chcąc usunąć papieża, który zamknął się na zamku w Canossie i stamtąd rzucił klątwę na cesarza.

Odstąpili cesarza wszyscy zwolennicy, a on musiał trzy dni stać boso, w worku pokutnym na śniegu, zanim uzyskał przebaczenie papieża (1077 rok). Spór toczył się jeszcze przez szereg lat. Ostatecznie konkordat w Wormacji (1122 rok) ustalał, że biskupa będą wybierali kanonicy, tworzący kapitułę przy każdej katedrze, ale cesarz będzie nadawać lenno. Układ ten oznaczał uwolnienie władzy kościelnej od przewagi władzy świeckiej.

Zadbał papież także o upowszechnienie celibatu, likwidację symonii, nepo­tyzmu, usuwając ze stanowisk duchownych nie przestrzegających tych zasad.

3. Rozszerzenie organizacji parafialnej

Przemiany gospodarcze na wsi stwarzały możliwość powstawania i utrzy­mywania w wielu wsiach parafii, które zapewniały uczestniczenie w życiu religijnym. Wielkie znaczenie dla rozwoju życia parafialnego miały ustalenia soboru laterańskiego IV (1215 rok). Uznał on parafię jako jednostkę organi­zacji Kościoła, czyli wspólnotę wiernych z jednej wsi lub miasta. Przedtem ten związek nie był tak ścisły. Obowiązek corocznej spowiedzi i komunii wiązał wiernych z konkretnym kościołem. W ten sposób organizacja kościelna stała się spójną strukturą.

Kościół parafialny zapewniał też elementarne kształcenie. Przy parafiach istniały szkoły, w których pleban uczył czytania, pisania i śpiewu kościelne­go. Ci, którzy pozostawali analfabetami, otrzymywali też edukację religijną, a to przez obowiązkowe dla plebana kazania niedzielne oraz tematyczne ma­larstwo i rzeźbę ozdabiającą kościół, w którym bywali. Często wspólnie wzno­sili kościół i go dekorowali.

4. Rozwój życia zakonnego. Powstanie zakonów żebraczych

Pogłębienie życia religijnego spowodowało zainteresowanie życiem za­konnym innym niż dotychczasowe. W końcu XI wieku grupa benedyktynów założyła nowy zakon, zwany od swej pierwszej siedziby w Citeaux (sito) cy­stersami. Jeden z pierwszych cystersów św. Bernard z Clairraux (klero) uwa­żał, że zakonnik powinien się wyrzec wszelkiej własności i żyć z pracy rąk w pokorze, modlitwie i umartwieniu (ascezie). Cystersi szczególnie zajmowali się rolnictwem. Ich klasztory stały się ośrodkami postępu rolniczego. Bernard z Clairraux był krytykiem romańszczyzny. Jest uważany za jednego z twór­ców podstaw nowego stylu -gotyku.

Na początku XIII wieku powstały dwa wielkie zakony żebracze, utrzymu­jące się z otrzymanej jałmużny, oparte o rozwijające się miasta. Pierwszym z tych zakonów byli dominikanie założeni przez Dominika Guzmana, przygo­towani do sporów z heretykami, którzy pojawili się na południu Francji. Byli starannie wykształceni. Zakon ten wydał wielu znanych uczonych. Drugim zakonem żebraczym byli franciszkanie, założeni przez Franciszka z Asyżu, przygotowani do głoszenia kazań wśród ubogich. Oba zakony miały nowo­czesną scentralizowaną organizację, która umieszczała je w bezpośredniej zależności od papieża, a nie od miejscowego biskupa. Ten schemat organiza­cyjny przetrwał do czasów nam współczesnych. Mieli też wszystkie swoje władze, wybierane przez wspólnotę zakonu.

5. Wyprawy misyjne

Idea rozszerzenia chrześcijaństwa była bardzo popularna w średniowie­czu. Organizowano wyprawy misyjne u Połabian, którzy ostatecznie zostali podbici przez marchie wschodnie. Nie ustawało od śmierci biskupa Wojciecha zainteresowanie Prusami i Litwą. Były organizowane wyprawy na tereny za­jęte przez wyznawców islamu. Podejmowano również dalsze wyprawy, takie jak Jana da Carpino do Azji, czy też do Afryki.

6. Pielgrzymki

Istotnym elementem życia religijnego były zawsze pielgrzymki. Pielgrzy­mowano samotnie, rodzinnie i w grupach, konno, ale częściej pieszo. Różne były motywy pielgrzymki - pokuta za ciężkie przewinienia, intencje np. o uro­dzenie dziecka, czy zdrowie. Naj­ważniejszymi miejscami pielgrzym­kowymi w Europie były: Rzym, Santiago di Compostella (św. Jakub), St Gilles (św. Idzi), Canterbury, później Asyż, Chartres, Ziemia Święta.

7. Krucjaty poza Europą i w Europie

Turcy seldżuccy, którzy wyparli Arabów z Palestyny uniemożliwili chrze­ścijanom pielgrzymowanie do Ziemi Świętej. Niedawno przyjęli islam i w przeciwieństwie do Arabów, chrześcijan traktowali wrogo. Najeżdżali też Bizancjum, umniejszając jego stan posiadania.

Cesarz Bizancjum szukał pomocy. Akcję dopiero podjął papież Urban II, który w synodzie w Clermont (Francja) rzucił hasło wyzwolenia grobu Chrystusa z rąk niewiernych. Wezwanie pa­pieskie spotkało się z aprobatą. W latach 1095-1291 odbyło się osiem wypraw zwanych krzyżo­wymi lub krucjatami. Przejścio­wo utworzono Królestwo Jerozo­limskie, które nie przetrwało na­wet kilkudziesięciu lat. IV wypra­wa krzyżowa zdobyła Konstanty­nopol, zakładając tam Cesarstwo Łacińskie (1204-1261), co osta­nie oddzieliło Kościół wschodni od zachodniego.

W czasie wypraw krzyżowych powstały nowe zakony, nazwane rycerskimi. Zakonnicy oprócz normalnych ślubów składali ślub walki z niewiernymi. Byli to joannici, templariusze oraz szpitalnicy. Ci ostat­ni zwani potem od krzyży na płaszczach - krzyżakami.

Udział w wyprawie krzyżowej gwarantował odpuszczenie kary za grzechy, i samymi przywilejami zostały objęte wyprawy uznane za krzyżowe do Prus, na Połabian, czy też już wcześniejsze walki z muzułmanami w Hiszpanii.

Wyprawy krzyżowe zakończyły się niepowodzeniem. Przyniosły jednak ożywienie handlu śródziemnomorskiego, poszerzenie wiedzy geograficznej oraz zainteresowanie kulturą Wschodu. Handel lewantyński (wschodni) po­został nadal w centrum zainteresowania Europejczyków.

8. Herezje i inkwizycja

Ożywienie życia religijnego przyniosło roz­wój herezji. Wędrowni kaznodzieje nawoływali do praktykowania ubóstwa, potępiali bogactwo Kościoła; katarzy, np. nawiązywali do starych wierzeń manichejskich, uważających świat za dzieło szatana i nawołujących do występowa­nia przeciwko władzy. Ogłoszono przeciw nim również wyprawę krzyżową.

Do walki z herezjami została powołana in­kwizycja, specjalny sąd papieski. W początko­wej fazie istnienia inkwizycja przede wszyst­kim nakłaniała heretyków do nawrócenia. Póź­niej została wykorzystana w różnych krajach do realizacji celów politycznych.

9. Początki monarchii stanowych w Anglii i we Francji

W Anglii władza królewska była dość sil­na, ponieważ wszyscy feudałowie byli wasa­lami króla. Król Henryk II, prowadząc liczne działania wojenne, obłożył podatkami Kościół. Biskup Tomasz Beckett, który zaprotestował przeciw naruszeniu praw Kościoła, został za­mordowany przez dworzan królewskich. Pa­pież ogłosił go świętym, a król musiał odbyć pokutę. Kolejny król Jan bez Ziemi stanął wo­bec groźby buntu poddanych. Dlatego ogłosił dokument zwany Wielką Kartą Wolności w 1215 roku, w której zapewniał o tym, że nie będzie nakładał podatków bez zgody rady ba­ronów, którą miał wkrótce powołać. Król rzad­ko odwoływał się do opinii rady, a wojna do­mowa trwała przez szereg lat. W 1264 roku powołano radę złożoną z delegacji rycerstwa z hrabstw i miast zwaną parlamentem. Tak ukształtował się parlament angielski złożony

z dwóch izb - izba lordów (dawna rada baronów) i izby gmin wybieranych przedstawicieli reszty społeczeństwa.

W zjednoczonej samodzielnej monarchii we Francji w końcu XIII wieku, w dobie wypraw krzyżowych wzrosło znaczenie uczuć narodowych. Królo­wie chętnie okazywali, że rządzą wraz ze swymi poddanymi. Dlatego też, gdy król Filip Piękny popadł w konflikt z papieżem (po brutalnej likwidacji zako­nu templariuszy, których skarb był obiektem jego zainteresowania), dla zade­monstrowania poparcia narodu, zwołał po raz pierwszy przedstawicieli du­chowieństwa, szlachty i miast z całego Królestwa w 1302 roku. Zgromadze­nie to zwane Stanami Generalnymi, choć nie miało wielkiego znaczenia, wska­zywało na ukształtowanie się we Francji stanów, czyli grup mających podob­ne prawa i obowiązki oraz niejednakowy wpływ na rządy.

MONARCHIA PIASTOWSKA MIĘDZY JEDNOŚCIĄ A ROZBICIEM

1. Uzależnienie lenne od Cesarstwa za Kazimierza Odnowiciela

Kazimierz Odnowiciel, obejmując władzę w Polsce, zastał kraj zrujnowa­ny zniszczeniami wojennymi. Z tego też powodu przeniósł siedzibę władcy z Gniezna do Krakowa, gdzie często przebywał, chociaż nie była to stolica w naszym dzisiejszym rozumieniu. Zmiana ta oznaczała przeniesienie centrum poza ośrodek Polan. Władca znajdował się w stałej podróży po kraju. Ma­zowsze długo jeszcze opierało się zjednoczeniu z Polską.

Długo trwała odbudowa kraju; wznoszono nowe grody, odbudowywano kościoły, sprowadzano duchownych. Przetrwało tylko biskupstwo krakow­skie oraz odbudowano wrocławskie. Założono klasztory benedyktyńskie w Tyńcu i Mogilnie. Polska pozostała w uzależnieniu lennym od Cesarstwa.

2. Niezależna polityka zagraniczna i wewnętrzna Bolesława Szczodrego - Śmiałego

Syn Kazimierza Odnowiciela, obejmując władzę, wydzielił osobne ziemie swoim braciom, ale rządził samodzielnie. Rozpoczął od odmowy płacenia władcy czeskiemu trybutu ze Śląska, a następnie interweniował (korzystnie dla siebie) w obsadę tronów na Węgrzech i na Rusi. Wykorzystał kłopoty cesarza i opowiedział się po stronie papieża w sporze papieża Grzegorza z cesarzem Henrykiem IV. W ten sposób udało się przywrócić arcybiskupstwo gnieźnieńskie, biskupstwo poznańskie oraz powołać nowe w Płocku. Naj­większym sukcesem władcy była koronacja przez legata papieskiego w 1076 roku, co wzbudziło niechęć Cesarstwa.

Jednak kłopoty wewnętrzne przerwały pasmo sukcesów. Brat króla, Wła­dysław Herman znalazł zapewne wsparcie wśród możnych zaniepokojonych koronacją Bolesława.

3. Konflikt Bolesława Szczodrego z biskupem Stanisławem

Wśród przeciwników króla znalazł się biskup krakowski Stanisław ze Szczepanowa i został stracony. Według legendy zginął z ręki króla. Jest to jedna z bardzo zagadkowych spraw w historii Polski. Kronikarze nie są zgodni co do przebiegu wydarzeń.

Mistrz Wincenty i Wincenty z Kielczy uznali, że legenda o zrośnięciu się ciała biskupa Stanisława może służyć symbolice zjednoczenia Polski.

W dobie utraty niepodległości też często wracano do symboliki zrośnięcia posiekanego ciała. Biskup Stanisław stał się symbolem zjednoczonego państwa. Tymczasem król Bolesław uszedł na Węgry, gdzie wkrótce zmarł.

4. Uzależnienie Polski od cesarza za Władysława Hermana

Obejmując rządy Władysław Herman zerwał dotychczasowe sojusze, pogodził się z Czechami i z cesarstwem oraz zaczął płacić trybut ze Śląska. Zrezygnował też z korony. Sporo kłopotów sprawiało Po­morze, a jego obrona natrafiała na trudno­ści wewnętrzne: opór możnych nie zainte­resowanych w prowadzeniu wojny.

W polityce wewnętrznej wielkie wpły­wy uzyskał palatyn Sieciech, faktycznie rządzący w całej Polsce. Pod koniec życia Władysław Herman odsunął Sieciecha i podzielił państwo pomiędzy siebie oraz dwóch synów Zbigniewa i Bolesława.

5. Walka Bolesława Krzywoustego o jedność i niezależność państwa

Bolesław był bardzo oczekiwanym synem księcia Władysława. Z jego na­rodzeniem wiąże się zapisana przez Galla Anonima legenda o poselstwie do grobu św. Idziego w Prowansji. Jest to jeden ze śladów wiążących Galla z kon­kretnym miejscem we Francji.

Jego przydomek - Krzywousty pochodził od znacznej łatwości mijania się z prawdą.

Po śmierci ojca książę Bolesław skupił swoje wysiłki na objęciu władzy w kałym państwie; jego brat Zbigniew pozbawiony władzy został wypędzony z kraju. Udał się na dwór cesarski i wspierany przez wojska cesarskie podjął walkę o władzę. W tej wojnie do historii przeszła obrona Głogowa. Książę Bolesław zawarł rozejm z cesarzem, potwierdził zależność od cesarza, obiecał płacić trybut, a potem zwabił Zbigniewa do Polski i oślepił, w ten sposób pozbył się rywala. W dalszych latach rządził książę Bolesław nie dzieląc się z Bom władzą.

6. Uzależnienie lenne Pomorza Zachodniego

W obszarze zainteresowania polskich władców zawsze znajdowało się pomorze. Książę Bolesław nie tylko odparł najazdy Pomorzan, ale też podbił cały kraj po Szczecin i Kołobrzeg, traktując swoje wyprawy jako krzyżowe, ponieważ Pomorzanie nie byli jeszcze chrześcijanami. We wschodniej części Pomorza w Gdańsku ustanowił swoich urzędników, zachodnia zaś pod władzą książąt Gryfitów uznała zwierzchnictwo lenne Polski. Na Pomorzu rozpoczęła działalność misja kierowana przez biskupa Ottona z Bamberga. Po Chrystianizacji Pomorza utworzono biskupstwo w Kamieniu. Utworzono jeszcze polskie biskupstwa w Lubuszu i Włocławku.

7. Testament Bolesława Krzywoustego jako wyraz patrymonialnego pojmowania władzy

Pod koniec życia Bolesław (zmarł w 1138 roku) wprawdzie utrzymał pod­bite Pomorze, lecz musiał jeszcze raz potwierdzić swą zależność od cesarza.

Podział Polski zwany też statutem Bolesława Krzywoustego nastąpił z kilku powodów: władca miał kilku synów, wydaje się, że władzę pojmował patrymonialnie, wreszcie możni nie byli zainteresowani silną władzą centralną. Wyzna­czona została dzielnica senioralna. Miała ona wspomagać autorytet seniora, któ­rym miał być najstarszy z Piastów, juniorzy zaś, czyli młodzi bracia, zarządza­jąc swoimi dzielnicami, powinni byli w zakresie wspólnej polityki zagranicz­nej zachować posłuszeństwo wobec seniora.

8. Sąsiedzi Polski

Bezpośrednio Polsce zagrażało Cesarstwo, którego marchie sąsiadowały z Polską od zachodu; od południa umacniające się państwo czeskie oraz króle­stwo węgierskie. Sąsiadująca od wschodu Ruś znalazła się wkrótce w sytu­acji rozbicia dzielnicowego. Od północy sąsiadami byli pogańscy Prusowie, którzy zagrażali bezpośrednio Mazowszu. Państwo polskie stanęło wobec za­grożenia bytu państwowego.