Targosz Tomasz, Tischner Anna

komentarz

LEX/el. 2008

Komentarz do ustawy z dnia 9 maja 2007 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.07.99.662), w zakresie zmian do ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U.06.90.631).

Stan prawny: 2007.06.20

Art. 79.

1. Postanowienia art. 79 zostały gruntownie zmodyfikowane ustawą z dnia 9 maja 2007 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 99, poz. 662). Nowelizacja ta wynikała z konieczności dostosowania prawa polskiego do wymogów dyrektywy 2004/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej (Dz. Urz. UE L 195 z 02.06.2004, str. 16), w której przewidziano szczególną regulację środków prawnych oraz kwestii procesowych w odniesieniu do naruszeń praw własności intelektualnej [na temat implementacji dyrektywy zob. A. Tischner, Harmonizacja prawa polskiego z wymogami dyrektywy w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej, Monitor Prawniczy 2005, nr 13, s. 632 (cz. I) i nr 14, s. 687 (cz. II), a także A. Tischner, T. Targosz, Dostosowanie polskiego prawa własności intelektualnej do wymogów prawa wspólnotowego. Uwagi na tle projektu z dnia 24 maja 2006 r. ustawy o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz o zmianie innych ustaw, Prace Instytutu Prawa Własności Intelektualnej UJ 2007, z. 97, s. 79 oraz S. Sołtysiński, A. Nowicka, Uwagi o projekcie ustawy wdrażającej dyrektywę 2004/48/WE w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej, Kwartalnik Prawa Prywatnego 2006, z. 4, s. 1063]. Dostosowanie prawa krajowego do wymogów dyrektywy 2004/48/WE ma doprowadzić do ustalenia równorzędnego poziomu ochrony praw własności intelektualnej w UE.

2. W art. 79 zawarto katalog roszczeń przysługujących w przypadku naruszenia autorskich praw majątkowych. Znajdują one odpowiednie zastosowanie do naruszeń praw pokrewnych (art. 104). Szczególna regulacja cywilnoprawnej ochrony autorskich praw majątkowych nie eliminuje jednak potrzeby sięgania przy określaniu przesłanek poszczególnych roszczeń i powództw do przepisów innych ustaw, w szczególności do k.c. oraz k.p.c.

3. Z roszczeniami wymienionymi w art. 79 wystąpić może twórca lub pierwotny podmiot autorskich praw majątkowych, a także ich następcy prawni. Legitymowanym czynnie może być również licencjobiorca wyłączny w zakresie objętym umową licencyjną (art. 67 ust. 4) oraz organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi (art. 105) w odniesieniu do pól eksploatacji objętych zbiorowym zarządzaniem. Odpowiedzialność cywilnoprawna za naruszenia autorskich praw majątkowych może być dochodzona względem naruszyciela tych praw, tj. osoby fizycznej lub prawnej, która wkroczyła w sferę monopolu uprawnionego, niezależnie od tego, czy działania te były podjęte przez nią w dobrej wierze i z zachowaniem należytej staranności. Wina naruszyciela ma natomiast znaczenie dla rozmiaru odpowiedzialności majątkowej. Za naruszenia autorskich praw majątkowych odpowiedzialność ponoszą również współsprawcy tych czynów oraz inne osoby określone w art. 422 k.c. (pomocnicy, nakłaniający, osoby, które świadomie skorzystały ze szkody bezprawnie wyrządzonej przez osobę trzecią) [por. J. Barta, R. Markiewicz (w:) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Zakamycze 2005, s. 598].

4. W praktyce najważniejszym środkiem cywilnoprawnej ochrony autorskich praw majątkowych jest niezależne od winy naruszyciela roszczenie o zaniechanie. Stanowi ono typowy środek ochrony praw bezwzględnych i ma charakter obiektywny. Żądanie zaniechania naruszeń może oznaczać zarówno ich zaprzestanie, jak i niepodejmowanie. Z tego względu z roszczeniem o zaniechanie można występować wówczas, gdy stan naruszenia trwa, jak i wtedy, gdy wprawdzie stan taki ustał, ale istnieje możliwość ponownego podjęcia działań naruszycielskich. Do wystąpienia ze skargą o zaniechanie może uprawniać również uzasadniona obawa, iż prowadzone są przygotowania do działań, które skutkować będą naruszeniem autorskich praw majątkowych [tak m.in. J. Barta, R. Markiewicz (w:) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Prawo autorskie, s. 606]. Roszczenie takie poprzez oddziaływanie prewencyjne wzmacnia ochronę uprawnionego z tytułu autorskich praw majątkowych.

5. Roszczenie o usunięcie skutków naruszenia należy również do tradycyjnych środków tzw. ochrony negatoryjnej praw własności intelektualnej, niezależnych od subiektywnej wadliwości naruszeń (zawinienia). Roszczenie to zostało wprowadzone do katalogu środków ochrony autorskich praw majątkowych ustawą z dnia 9 maja 2007 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz niektórych innych ustaw. Piśmiennictwo dopuszczało występowanie z tym roszczeniem również przed nowelizacją z 2007 r. [por. J. Barta, R. Markiewicz (w:) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Prawo autorskie, s. 606]. Przykładowe sposoby usunięcia skutków naruszenia opisano w art. 79 ust. 4. Na mocy tego przepisu, sąd, rozstrzygając o naruszeniu prawa, może orzec na wniosek uprawnionego o bezprawnie wytworzonych przedmiotach oraz środkach i materiałach użytych do ich wytworzenia, w szczególności o ich wycofaniu z obrotu, przyznaniu uprawnionemu na poczet należnego odszkodowania lub ich zniszczeniu. Sąd orzekając na tej podstawie uwzględnia wagę naruszenia oraz interesy osób trzecich.

6. Nowością wynikającą z konieczności dostosowania prawa polskiego do wymogów dyrektywy 2004/48/WE jest możliwość zastępczej realizacji roszczeń o zaniechanie naruszeń i usunięcie ich skutków poprzez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej (art. 79 ust. 3). Środek ten sąd zastosuje na wniosek naruszyciela i za zgodą uprawnionego, w przypadku gdy naruszenie jest niezawinione, a zaniechanie naruszenia lub usunięcie skutków naruszenia byłoby dla osoby naruszającej niewspółmiernie dotkliwe. Ten nowy środek łagodzić ma dolegliwość związaną z realizacją roszczeń negatoryjnych. Charakter tego środka pozostaje w prawie polskim niejasny, wprowadza on bowiem możliwość majątkowej kompensacji działań, do których naruszyciel byłby zobowiązany w ramach realizacji roszczeń o zaniechanie i usunięcie skutków. Zastosowanie tego środka zależy od decyzji sądu, który działa na wniosek naruszyciela i wyważa interesy obu stron.

7. Szczególnym sposobem usuwania skutków naruszenia autorskich praw majątkowych może być złożenie przez naruszyciela odpowiedniego oświadczenia. Przed implementacją dyrektywy 2004/48/WE do prawa polskiego dokonaną w 2007 r. i reformą roszczeń z tytułu naruszenia autorskich praw majątkowych, roszczenie o złożenie odpowiedniego oświadczenia stanowiło środek typowy dla ochrony autorskich praw osobistych. Zgodnie jednak z nowym brzmieniem art. 79 ust. 2 pkt 1 niezależnie od roszczeń wyżej opisanych uprawniony może domagać się jednokrotnego albo wielokrotnego ogłoszenia w prasie oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie lub podania do publicznej wiadomości części albo całości orzeczenia sądu wydanego w rozpatrywanej sprawie, w sposób i w zakresie określonym przez sąd.

8. Implementacja dyrektywy 2004/48/WE spowodowała istotne zmiany w regulacji pozostałych roszczeń majątkowych z tytułu naruszenia autorskich praw majątkowych, przede wszystkim roszczenia odszkodowawczego. W myśl art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. anaprawienie wyrządzonej szkody może być dochodzone na zasadach ogólnych. Pomocą w ustaleniu odszkodowania na zasadach ogólnych może być art. 322 k.p.c. Alternatywnie, zgodnie z art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b szkoda może być naprawiona przez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku, gdy naruszenie jest zawinione, trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu [tak SN ostatnio m.in. w wyroku z dnia 26 listopada 2006 r., II CSK 245/06, LEX nr 233063 oraz w wyroku z dnia 25 marca 2004 r., II CK 90/2003, OSNC 2005, nr 4, poz. 66]. Zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie poglądem wynagrodzenie stosowne w rozumieniu art. 79 ust. 1 to takie wynagrodzenie, jakie otrzymywałby autor, gdyby osoba, która naruszyła jego prawa majątkowe, zawarła z nim umowę o korzystanie z utworu w zakresie dokonanego naruszenia.

9. Ze względu na odwołanie do zasad ogólnych odpowiedzialności odszkodowawczej wynagrodzenie szkody na podstawie art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. a odbywa się zgodnie z regułami zawartymi w kodeksie cywilnym. Sąd może w sprawie o naprawienie szkody zasądzić odpowiednią kwotę według swej oceny, jeśli uzna, że ścisłe udowodnienie wysokości należnego odszkodowania jest niemożliwe lub nader utrudnione [tak SN ostatnio w wyroku z dnia 21 lutego 2007 r., I CSK 446/2006].

10. Liczne wątpliwości budzą alternatywne sposoby wynagrodzenia szkody, przede wszystkim zaś możliwość żądania w przypadku naruszeń niezawinionych zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej dwukrotności stosownego wynagrodzenia. Taka obiektywna sankcja nie może być porównana nawet z sankcjami karnymi, które uzależnione są od winy sprawcy. Natomiast jeżeli naruszenie jest zawinione, uprawniony może żądać zapłaty trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu [zob. krytykę projektu tej regulacji A. Tischner, T. Targosz, Dostosowanie polskiego prawa, s. 79 i n. oraz S. Sołtysiński, A. Nowicka, Uwagi o projekcie, s. 1063 i n.]. Możliwość żądania trzykrotności stosownego wynagrodzenia w przypadku naruszeń zawinionych stanowi środek, który wychodzi znacznie poza granice kompensacji szkód. Z tego względu można podnosić argumenty, iż sankcja jest sprzeczna z przewidzianym w dyrektywie 2004/48/WE nakazem unikania odszkodowania o charakterze karnym (ang. punitive damages) [zob. pkt 26 preambuły dyrektywy 2004/48/WE]. Dotychczasowa regulacja art. 79 zawierała regulację podobną, jednak przynajmniej nie kwalifikowaną jako odszkodowanie [zob. krytycznie na temat tych sankcji cywilnoprawnych J. Barta, R. Markiewicz (w:) J. Barta i in., Prawo autorskie, s. 610].

11. Przede wszystkim nowa regulacja zawiera wewnętrzną sprzeczność i łamie zasady prawa odszkodowawczego, w szczególności zasadę pełnego wynagrodzenia szkód oraz regułę ne quis ex damno suo lucrum faciat. W przepisie regulującym naprawienie szkody wprowadzono sankcję o charakterze obiektywnym - możliwość żądania zapłaty sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności stosownego wynagrodzenia w przypadku naruszeń niezawinionych. Zastanawiające jest również przyjęcie jako wyznacznika wielkości opłaty licencyjnej momentu dochodzenia odszkodowania. Rozwiązanie to jest nieprawidłowe, gdyż wielkość opłaty licencyjnej, ustalonej według stanu z chwili naruszenia i skalkulowanej w chwili dochodzenia odszkodowania może się znacznie różnić. Również wskutek działań naruszyciela wartość takiej licencji może znacznie wzrosnąć. Trudno wówczas uznać, że moment dochodzenia roszczenia odszkodowawczego jest właściwy do ustalenia obiektywnej wielkości tej opłaty. Brzmienie nowej regulacji nie daje też jasnej odpowiedzi na pytanie, czy odszkodowania w wysokości dwukrotności lub trzykrotności opłaty licencyjnej można żądać nawet wówczas, gdy nie wykazano żadnej szkody z tytułu naruszenia autorskich praw majątkowych? Wydaje się, że taka interpretacja sprzeczna byłaby z naturą tego roszczenia, które przecież służyć ma naprawieniu wyrządzonej szkody.

12. Niezależnie od roszczeń odszkodowawczych, podmiot, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może dochodzić wydania uzyskanych przez naruszyciela korzyści. Przed nowelizacją z 2007 r., zgodnie z art. 79 ust. 1, roszczenie to mogło być dochodzone jako alternatywa dla żądania wielokrotności wynagrodzenia. Obecnie roszczenie to pozostaje w zbiegu z innymi roszczeniami z tytułu naruszenia. Z żądaniem wydania uzyskanych korzyści można wystąpić niezależnie od tego, czy naruszenie było zawinione. W piśmiennictwie na tle nieobowiązującego już stanu prawnego dominował pogląd, iż jest to roszczenie sui generis niezwiązane z reżimem odpowiedzialności z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia [zob. S. Grzybowski (w:) S. Grzybowski, A. Kopff, J. Serda, Zagadnienia prawa autorskiego, Warszawa 1972, s. 226 i n.; A. Kopff, Roszczenie o wydanie uzyskanych korzyści w prawie autorskim i wynalazczym a roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (w:) Studia z prawa zobowiązań, red. Z. Radwański, Warszawa-Poznań 1979, s. 21 i n.; Z. Bidziński, J. Serda, Ochrona praw autorskich w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 1978, z. 17, s. 27 i n. oraz J. Błeszyński, Ochrona autorskich praw majątkowych. Roszczenie o wydanie korzyści, Warszawa 1989, s. 164 (w:) System prawa prywatnego. t. 13 Prawo autorskie, red. J. Barta, Warszawa 2003, s. 564. Zob. jednak pogląd przeciwny na tle poprzedniego stanu prawnego: W. Czachórski, O ochronie autorskich praw majątkowych przez wydanie uzyskanych korzyści, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Lublin 1982, vol. XXIX, Sectio G, s. 8 i 9. Łączność między reżimem bezpodstawnego wzbogacenia właściwym powszechnemu prawu cywilnemu i roszczeniem o wydanie korzyści w prawie autorskim podkreślała również M. Czajkowska-Dąbrowska, Przedmiot roszczenia o wydanie korzyści w prawie autorskim, NP 1983, nr 4, s. 5. Na temat ewolucji orzecznictwa dotyczącego roszczenia o wydanie uzyskanych korzyści w prawie autorskim zob. też D. Kot, Roszczenia pieniężne w sprawach o ochronę autorskich praw majątkowych, RPEiS 2003, z. 2, s. 49 i n.].

13. Zgodnie ze stanowiskiem SN wyrażonym na tle poprzedniego stanu prawnego przedmiotem roszczenia powinny być korzyści rozumiane jako korzyści uzyskane w związku z naruszeniem prawa autorskiego, zysk netto osiągnięty w następstwie nielegalnej eksploatacji utworu, obliczony po potrąceniu wydatków rzeczowych i osobowych poniesionych przez naruszyciela [zob. m.in. orzeczenie SN z dnia 6 maja 1976 r., 4 CR 129/76, OSNCP 1977, nr 2, poz. 27]. Zależnie od okoliczności przedmiotem wydania ma być bądź cały zysk, bądź jego część pozostająca w związku przyczynowym z naruszeniem praw [np. w wyroku z dnia 22 października 1974 r. SN utożsamił korzyść z całym zyskiem naruszyciela po odliczeniu kosztów własnych, II CR 406/74, OSPiKA 1976, nr 5, poz. 93. Zob. m.in. wyrok SN z dnia 19 września 1975 r., I CR 321/75, OSNCP 1976, nr 10, poz. 210 i wyrok SN z dnia 6 maja 1976 r., 4 CR 129/76, OSNCP 1977, nr 2, poz. 27]. Zdaniem SN przedmiotem wydania nie może być ta część zysku, która została uzyskana w wyniku działania naruszyciela jako zorganizowanej jednostki prowadzącej dzięki swym środkom działalność gospodarczą [wyrok SN z dnia 19 września 1975 r., I CR 321/75, OSNCP 1976, nr 10, poz. 210]. Roszczenie o wydanie uzyskanych korzyści nie rozciąga się również na zaoszczędzone wydatki (niezapłacone wynagrodzenie dla twórcy), lecz ogranicza do efektywnego zysku [tak m.in. J. Barta, R. Markiewicz (w:) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Zakamycze 2005, s. 609]. W orzecznictwie przyjmuje się, że roszczenie o wydanie korzyści uzyskanych przez naruszyciela realizuje funkcję prewencyjną opartą o rozumowanie, iż naruszycielowi nie powinno opłacać się w żadnym stopniu bezprawne naruszenie cudzego prawa [wyrok SN z dnia 22 lutego 1978 r., II CR 25/78, OSNCP 1979, z. 1, poz. 8].

14. Na podstawie art. 79 ust. 2 pkt 2 uprawniony z tytułu autorskich praw majątkowych może również żądać zapłaty przez naruszyciela odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz Funduszu Promocji Twórczości, gdy naruszenie jest zawinione i zostało dokonane w ramach działalności gospodarczej wykonywanej w cudzym albo we własnym imieniu, choćby na cudzy rachunek. W ustawie ustalono dolną granicę wielkości tego roszczenia. Dochodzona suma ma być nie niższa niż dwukrotna wysokość uprawdopodobnionych korzyści odniesionych przez sprawcę z dokonanego naruszenia. Korzyści sprawcy naruszenia prawa autorskiego, o których mowa w art. 79 ust. 2, oznaczają korzyści o charakterze majątkowym. Stanowią one część zysku, odniesioną z dokonanego naruszenia, nieobejmującą zaoszczędzonego wydatku w postaci niezapłacenia przez naruszyciela honorarium autorskiego twórcy [zob. SN z wyroku z dnia 12 maja 2005 r., III CK 588/04, OSNC 2006, nr 5, poz. 85]. Sformułowanie "uprawdopodobnione korzyści" umożliwia przybliżenia przy szacowaniu wielkości korzyści. Takie ułatwienie rachunkowe stanowi nieuzasadnione uprzywilejowanie dochodzenia tego roszczenia majątkowego w porównaniu z innymi roszczeniami z tytułu naruszenia praw własności intelektualnej (np. roszczeniem o wydanie uzyskanych korzyści).

15. Natura tego środka jest kontrowersyjna. Z jednej strony jego dochodzenie uzależnione jest od wykazania winy po stronie naruszyciela, co mogłoby wskazywać na reżim odszkodowawczy jako macierzysty dla tej podstawy odpowiedzialności, z drugiej jednak fakt, że suma ma być przekazana na rzecz funduszu, mógłby sugerować, iż roszczenie to stanowi odpowiednik roszczenia o zadośćuczynienie, które może być również płatne na wskazany cel społeczny. Zadośćuczynienie stanowi jednak środek cywilnoprawny przysługujący pokrzywdzonemu w przypadku naruszenia dóbr osobistych (autorskich praw osobistych), natomiast roszczenie o zapłatę na rzecz funduszu przysługuje w przypadku naruszeń praw o charakterze majątkowym. Ma ono charakter penalny, gdyż nie zmierza do wyrównania uszczerbków poniesionych przez uprawnionego [por. J. Barta, R. Markiewicz (w:) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Prawo autorskie, s. 611]. Postulować należy usunięcie tego środka z katalogu roszczeń cywilnoprawnych z tytułu naruszenia autorskich praw majątkowych, gdyż jako sankcja karna burzy przyjęty w ustawach z zakresu własności intelektualnej wyraźny rozdział między środkami cywilnoprawnymi i karnoprawnymi.

16. Zgodnie z art. 79 ust. 6 w przypadku działań polegających na usuwaniu lub obchodzeniu technicznych zabezpieczeń przed dostępem, zwielokrotnianiem lub rozpowszechnianiem utworu i mających na celu bezprawne korzystanie z utworu, odpowiednie zastosowanie znajdują postanowienia art. 79 ust. 1, a więc regulacja roszczeń przysługujących w przypadku naruszenia autorskich praw majątkowych. Choć dominuje pogląd, iż usuwanie zabezpieczeń technicznych nie stanowi naruszenia autorskich praw majątkowych, w praktyce w stosunku do osoby podejmującej takie działania można skierować niemal wszystkie roszczenia, które przysługują względem naruszyciela autorskich praw majątkowych [A. Matlak, Prawo autorskie w społeczeństwie informacyjnym, Zakamycze 2004, s. 165]. Również usuwanie lub zmiana bez upoważnienia elektronicznych informacji na temat zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, a także świadome rozpowszechnianie utworów z bezprawnie usuniętymi lub zmodyfikowanymi informacjami - naraża sprawcę takich czynów na odpowiedzialność cywilną przewidzianą w art. 79 ust. 1 i 2. Z umiejscowienia tej regulacji pośród przepisów regulujących sankcje za naruszenie autorskich praw majątkowych również nie należy wyciągać wniosków co do charakteru takich działań [A. Matlak, Charakter prawny regulacji dotyczących zabezpieczeń technicznych utworów, Zakamycze 2007, s. 167]. Wątpliwe jest natomiast stosowanie postanowień art. 80 do działań skierowanych na zabezpieczenia techniczne oraz informacje na temat zarządzania prawami autorskimi, jako że ustawodawca jasno sprecyzował regulację, która znajduje odpowiednie zastosowanie w takich przypadkach.