Kraków, 27.05.2012r.

Cytryniec chiński (Schisandra chinensis) – biologia

i rozmnażanie

Wykonała: Aldona Witkowska

1. Wstęp

Cytryniec Chiński Schisandra chinensis (Turcz.) Baill należy do rodziny cytryńcowatych (Schisandraceae). Nazwa cytryniec Schisandra wywodzi się od gr. schizein = m.in. oddzielać + aner, andros = mężczyzna, bowiem kwiaty są rozdzielnopłciowe. Jest to ciekawe, wieloletnie pnącze o właściwościach leczniczych.

Występuje również pod nazwami: limonnik kitajskij (Rosja, kraje byłego Związku Radzieckiego), Chinese Magnolia Vine, Five-Flavor Seed, Schizandra (kraje anglosaskie), Wu Wei Tzu, Wu Wei Zi (owoc o pięciu smakach) (Chiny). W farmakologii surowiec do wyrobu leków nosi łacińską nazwę Schizandrae Fructus.

Jest to roślina występująca w wielu regionach Chin, Korei, Japonii i Rosji, zwykle w podszyciu lasów mieszanych, nad rzekami i strumieniami.

Ciekawostką jest, że w Chinach Cytryniec nazywany jest „rośliną o pięciu smakach”. Tzn. o słodkiej skórce, kwaśnym miąższu, cierpkich nasionach z żywicznym posmakiem i słonym wyciągu z nasion.

2. Morfologia

Cytryniec chiński jest to pnącze owijające się pędami, do około 12 m wysokości. Cechą charakterystyczną rośliny jest to, że wszystkie części po roztarciu lub rozgnieceniu aromatycznie pachną.

• Pędy są szorstkie od licznych przetchlinek. W węzłach na pędzie znajdują się zwykle 3 pąki, w rzędzie obok siebie. Pędy roczne w stanie bezlistnym są cienkie, w przekroju poprzecznym koliste, rdzeń duży o charakterystycznym, ciemnozielonym kolorze, drewno jasnozielone. Kora starych łodyg łuszczy się i ma kolor cynamonowy, a u młodych jest jaśniejsza, gładka z metalicznym połyskiem.

• Liście ogonkowe ułożone w pęczkach skrętolegle, najczęściej eliptyczne lub odwrotniejajowate o ok. 5 – 14 cm. długości i ok. 5 cm szerokości. Brzeg mają drobnoząbkowany, nasada jest klinowata. Na końcu są zaostrzone, po roztarciu przyjemnie pachną. Dekoracyjne.

• Kwiaty cytryńca są rozdzielnopłciowe o średnicy ok. 2 cm, jedno- lub dwupienne zwisające na długich szypułkach (do 4 cm dł.), zebrane po 2-5 w kątach liści u nasady tegorocznych krótkich pędów bocznych (1,5 cm ø). Ponadto zawierają 6-9 kremowobiałych lub różowawych elementów okwiatu tzn. tepale, które są pachnące. Pręciki kwiatu u nasady są zrośnięte, słupki liczne, wolne, ustawione na główkowatej, silnie wydłużającej się w czasie owocowanie osadce. Kwitnie od 4-5 roku życia w maju i na początku czerwca.

• Owoc stanowi kłosowata kiść złożona z aromatycznych, 1- lub 2-nasiennych szkarłatnoczerwonych jagód (średnica 1 jagody wynosi ok 1 cm.). Jedna kiść złożona jest średnio z od 10 do 40 kulistych jagód. Owoce dojrzewają we wrześniu - październiku. Z jednej rośliny można zebrać od 1 do 5 kg owoców. Nasiona są błyszczące, nerkowate, żółtobrązowe, (w czasie przechowywania stają się matowe i ciemnieją) z mocną, twardą i kruchą łupiną.

3. Biologia

Cytryniec chiński rośnie dziko w Chinach, Korei i na Sachalinie. Jest to roślina odporna na mrozy, wytrzymująca do ponad -30 stopni, osiągająca wysokość do około 12 metrów (przyrost roczny wynosi ok. 1 m.). Ciemnobrunatne, giętkie pędy owijają się lewoskrętnie wokół podpór, bądź też ścielą się swobodnie po podłożu. Wraz z nadejściem jesieni liście cytryńca przebarwiają się na cytrynowożółty lub żółtobrunatny kolor i powoli zaczynają opadać.

Fot.1. Przebarwiające się liście cytryńca chińskiego

Na przełomie maja i czerwca ukazują się na roślinach niepozorne, kremoworóżowe, przyjemnie pachnące kwiaty. Zebrane w grona zwisają na różowoczerwonych szypułkach. Jest to roślina dwupienna (osobno osobniki żeńskie i męskie) lub jednopienna rozdzielnopłciowa (kwiaty męskie i żeńskie osobno na tym samym egzemplarzu). Pogoda, warunki uprawy oraz dojrzałość roślin decydują o tym, który rodzaj kwiatów dominuje na roślinie. Starsze egzemplarze wytwarzają więcej kwiatów żeńskich. Na przełomie sierpnia i września pojawiają się na roślinie błyszczące, szkarłatne lub pomarańczowo-czerwone jagody o średnicy 1 cm.

Fot. 2. Kwiaty Fot. 3. Owoce

Owoce efektownie wyglądają na tle żółknących liści. Specyficznym, cytrynowym zapachem charakteryzują się nie tylko owoce cytryńca. Mają go także liście, pędy i korzenie. Aromatyczne, soczyste owoce spożywane są w stanie surowym lub też używane są do wyrobu soków, dżemów oraz napoi chłodzących. Właściwości lecznicze mają zarówno owoce, jak i nasiona. Sok owoców zawiera cukry, kwasy organiczne oraz witaminę C.

Fot. 4. Owoce na tle żółto przebarwiających się liści

W nasionach wykryto witaminę E, tłuszcz oraz substancję tonizującą - schizandrynę. Substancja ta działa pobudzająco na system nerwowy i oddechowy. A także pobudza pracę serca. Proszek lub napar z suszonych owoców i nasion stosuje się w przypadku zmęczenia fizycznego i umysłowego, w stanach wyczerpania, zwiększonej senności, niedokrwistości, chorobach płuc oraz przewodu pokarmowego.  Cytryniec najlepiej rośnie w miejscach zacisznych, słonecznych lub lekko ocienionych, o dużej wilgotności powietrza. W miejscach silnie zacienionych nie wytwarza kwiatów i owoców. Lubi gleby wilgotne, przepuszczalne i żyzne, o dużej zawartości próchnicy. Nie znosi gleb ciężkich i zlewnych. Bardzo dobrze znosi mrozy i zanieczyszczenia powietrza.

4. Rozmnażanie

Sadząc cytryńca w ogródku należy pamiętać, aby sadzić go zawsze przy ścianie domu, szopy, altanki czy płotu od zachodu, aby był zasłonięty przed zimnymi wiatrami oraz promieniami wschodzącego słońca. Gleba powinna być żyzna, stale wilgotna, co można osiągnąć drogą ściółkowania torfem, nawozem, świeżo ściętą trawą w promieniu około półtora metra od rośliny. Ściółkę usuwamy jesienią, aby nie stworzyć idealnych warunków dla myszy i nornic. Ponieważ system korzeniowy cytryńca jest płytki nie wolno przekopywać ziemi i spulchniać głębiej niż na 5 cm. Odczyn gleby winien być neutralny. Cytryniec rośnie dobrze na wilgotnej, żyznej i ciężkiej glebie ale w miejscu, gdzie przed laty pozostawiono resztki piasku i wapna po tynkowaniu domu. Sadząc sadzonki cytryńca do gleby lekkiej, piaszczystej należy dodać dużą ilość torfu, rozłożonego obornika lub kompostu. Rośliny sadzimy w odległości ok. 1 m od siebie. Cytryniec kwitnie i owocuje tylko wtedy, gdy jego pędy znajdują podpory, po których mogą się wspinać, owijając się zgodnie z ruchem wskazówki zegara. Przy uprawie cytryńca w Polsce nie zachodzi potrzeba stawiania podpór wyższych jak 2 metry.

Przy rozmnażaniu dla własnych potrzeb warto pamiętać, że cytryniec jest rośliną obcopylną (do zapylenia kwiatów wskazany jest pyłek z innego egzemplarza cytryńca). Dlatego warto pozyskać sadzonki z różnych źródeł.

Roślinę rozmnaża się za pomocą nasion, sadzonek pędowych i korzeniowych oraz odkładów.

1. Rozmnażanie za pomocą nasion

Rośliny rozmnażane z nasion często są dwupienne - wytwarzają tylko jeden rodzaj kwiatów na roślinie.

Procedura wysiewu:
Nasiona należy moczyć około 6-10 dni w wodzie, następnie zmieszać z piaskiem (1 część nasion na 3 cz. piasku) i przechowywać w temperaturze pokojowej, zwilżając co drugi dzień. Postępujemy tak przez miesiąc. Następnie przeprowadzamy stratyfikację: pod śniegiem (w zimie) lub w zamrażarce o temperaturze -2 do -5°C przez miesiąc lub w temp. do 5°C np. w lodówce przez 2-2,5 miesiąca.
Wysiewamy nasiona w specjalnej ziemi do wysiewu lub torfu na głębokość 1,5-2 cm.

Gdy rośliny są wystarczająco duże, sadzimy je na miejsce stałe, zapewniając podpory wysokości 3-3,5 metra. Młode rośliny rosną dość wolno. Należy nawozić rośliny kompostem, obornikiem lub pełnoskładnikowymi nawozami mineralnymi (azot, potas, fosfor).
Cytryniec kwitnie od 4 - 5 roku życia w maju i czerwcu. Owoce - jagody dojrzewają w jesieni (wrzesień-październik).

2. Rozmnażanie za pomocą sadzonek pędowych

Sadzonki pędowe zdrewniałe ukorzeniają się trudno, łatwiej ukorzeniają się sadzonki zielne. Sadzonki zielne pozyskuje się z rośliny w czerwcu lub lipcu. Następnie należy je ukorzenić w inspekcie.

Sadzonki zielne sporządzamy wtedy, gdy pędy nie są jeszcze zdrewniałe, najlepiej w VII, najpóźniej do połowy VIII. Jest to sposób wymagający chyba największej pracy ze strony szkółkarza, choć najszybciej uzyskujemy ukorzenione sadzonki. Sadzonki te są pobierane z liśćmi, więc intensywnie transpirują (parują z liści), co w połączeniu z wysokimi temperaturami w lipcu i niską wilgotnością powietrza powoduje natychmiastowe więdnięcie sadzonek. Dlatego sukces w ukorzenieniu można uzyskać tylko przy zapewnieniu intensywnego zraszania

i wietrzenia pomieszczeń z sadzonkami.

3. Rozmnażanie za pomocą sadzonek korzeniowych

Zasadą rozmnażania roślin poprzez sadzonki korzeniowe jest podział korzeni na kilka części, z których każda może rozwinąć pączki przybyszowe i korzenie, dając tym samym początek nowej roślinie

4. Rozmnażanie przez odkłady płaskie

Przy odkładach płaskich z jednego pędu otrzymujemy tyle roślin, ile wybiło z pąków
Wczesną wiosną, zanim pojawią się liście, pędy płasko przyginamy ku ziemi i rozkładamy horyzontalnie wokół rośliny matecznej w wykopanych wcześniej rowkach głębokości 5-10 cm. By dobrze przylegały do podłoża, przytwierdzamy je wygiętym w kształcie litery U drutem i przysypujemy próchniczną ziemią, dbając o utrzymanie jej stale w umiarkowanej wilgotności. Poziome (płaskie) ułożenie ukorzenianych pędów sprawia, że niemal z każdego pąka wybijają ku górze nowe, młode pędy. W miarę ich wzrostu podsypujemy je ziemią tak, by przynajmniej 1/3 pędu wystawała ponad ziemię. Gdy pędy dostatecznie się ukorzenią, odcinamy je od rośliny matecznej i tniemy na taką liczbę odcinków, ile jest ukorzenionych młodych pędów.

5. Rozmnażanie przez odkłady powtarzane

Przy rozmnażaniu przez odkłady powtarzane otrzymujemy tyle nowych roślin, ile odcinków pędów jest zagłębionych w podłożu.
Tym sposobem rozmnażamy rośliny o długich, elastycznych pędach, głównie pnącza. Co kilkanaście lub kilkadziesiąt centymetrów zagłębiamy pędy roślin w wykopanych w prostej linii płytkich dołkach. Przytwierdzamy je do ziemi haczykami z drutu. Pędy tworzą linię falistą, która przebiega częściowo nad ziemią a częściowo pod nią. Dołki z zagłębionymi pędami przysypujemy próchniczną ziemią. Po pewnym czasie (zależnym od gatunku) na odcinkach pędów zagłębionych w ziemi tworzą się korzenie, zaś z pąków znajdujących się nad ziemią wyrastają nowe pędy.. U wielu gatunków, których pędy ścielą się po podłożu, odkłady tworzą się często samoistnie. Rozmnażamy tym sposobem przede wszystkim pnącza w tym cytryńca chińskiego.